Әдістемесі тұрдалиева Г. Ж. Тұрдалиева бастауыш

қояды *та, тақтаға іледі.  Мөтінді оқымас бүрын мүғалім 
балалардан  араны  көрген-көрмегендерін,  ол  жөнінде 
қандай ертегі, өңгімелер білетіндерін сүрап, ауызша өң- 
гіме айтқызады.  Мүндай өңгімені  1-2 күн бүрын үйым- 
дастыруға  да  болады.  Өңгімені  дүниетанудан  алған  бі- 
лімдерімен үштастырып,  араның адамға қандай пайда- 
сы бар екеніне де тоқталған ж өн.
Сабақ басталғаннан кейін дайын мөтінді балалар оқып 
шығады.  Мөтіннің ішіндегі шырын,  балдай төтті өмір, 
тату, т.б.  сөздері түсіндіріледі.
Мөтінді балалар екі  қайтара оқып  шығады.  Мөтінді 
балалардың өздеріне оқытудың пайдасы сол, олар мөтін- 
дегі  сөйлем  қүрылысымен,  көптеген  сөздердің  жазы-
балалардың
атқарады
сыныпқа сүраң қойылады. Сүрақ алдымен ауызша қойы- 
лып, оқушылар тақтадағы мөтінмен ол сүрақтарға жауап 
береді. Мөтін сүрақ бойынша талданып болғаннан кейін 
мүғалім оны толықтай бір оқып шығады. Осындай жү- 
мыстан  соң  мүғалім  тақтадағы  мөтінді  жауып  қойып,
екінші тақтадағы алдын ала жазылып қ< 
ды ашады.
Мазмүндаманың бүл түрінде мөтін бойынша қойыла- 
тын сүрақтың, мөтіннің қүрылысын, төртібін өзгертпей, 
тек ондағы сүраңтың орнына ғана бір-екі сөз  ңою мақ- 
сатын қамтиды. Мысалы:
1.  Орманда қанш а ара түрыпты?
2.  Бөрі қандай болыпты?
3.  Үнемі не теріпті?
4.  Өздері ңалай түрыпты?
5.  Сондыңтан қалай өмір сүріпті?
Бүл сүраңтарға оқушылар мәтіннен есте қалғандары 
бойынша тағы да ауызша жауап қайтарады. Қорытынды 
ретінде  барлық сүраққа  бір  оқушы  немесе  2-3  оқушы 
жауап береді. Балалар осы қойылған сүраңтарға жауап
жазуға кіріседі
271

1. Сурет боиынша мазмүидама
Мүнда балалар суреттің мазмүның түсінуге үйренеді. 
Мазмүндаманың бүл түрін бірнеше топңа бөлуге болады.
2. Дайын сурет бойынша м азм үндама
Мүғалім алдын ала дайындалған сурет береді, ал оқу-  ] 
ш ылар сурет бойынша мәтін қүрайды. М азмүндаманың 
бүл түрі бастауыш сыныптарда  бір сюжетті бейнелейтін 
бірнеше сурет  арқылы  да жаздырылады.  Бір  сюжетке 
салынған бір сурет бойынша жүргізілетін  мазмүндамаға
мысал  келтірейік. 
]
"Бцлдірген тере барганда суреті бойьінша  .
1.  Мүғалім  кіріспе  сөзінде  балалардың ж азғы  дема-  ; 
лыстарында не істегендері, не көргендері туралы сүрақ- 
ж а у а п   ар қ ы л ы   ә ң гім е л ес ед і.  Онда  көбін есе  ж азғы
қаланы ң көрінісіне көңіл аударысады.
2.  Тақтаға  суретті  іледі.  Оның  атын  ж ауы п  қойып, 
балаларға суретті қарап шығу тапсырылады. Аздан соң, 
мүғалім  "Суретте ж ылдың қай мезгілі көрсетілген? деп 
ойлайсыңдар",  — деп сүрақ қояды.  Суретте ж аз  мезгілі 
көрсетілген.  Бүл  ж ауапты ң дүрыстығын  қуаттай  оты- 
рып,  мүғалім оқуш ылардың зейінін  "ағаш   көлеңкесін- 
дегі дем алып отырған балаларға, олардың қастарындағы 
жидекке толып түрған ыдыстарға аударып:
-  Балалар, не істеп отыр?
-  Ал мына түрған нелер? (шешек, себет).
-  Бүл ыдыстардың ішінде не бар?
-  Енді бүл суреттерді қалай деп атасақ екен?
Балалар түрлі ат  айтады  "Бүлдірген тере  барғанда  ,
"Бүлдірген  теру”,  т.б.  Балалардың үсынған  аттарының 
барлығы да дүрыс екенін айта отырып, мүғалім:  Осы су- 
ретті автор қалай  атады екен, соны көрейік, деп суреттің 
жабулы атын ашады. Сурет бойынша мазмүндама баста- 
уыш сыныптарда осылай жүргізіледі.
3. Киио, диафильм бойынша мазмүндама
Кино,  диафильм  соңғы  ж ы лдарда  мектеп  өмірінен 
берік орын ала бастады. Кино оқуш ылар арасында оқу- 
тәрбие жүмысын ж ақсарту жолындағы ықпалды қүрал- 
дардың біріне айналып отыр.
272

Мейтеп  ж асы на  дейінгі  жөне  мектеп  ж асындағы 
балаларға арнап шығарылған диафильмдер мен  мульт- 
фильмдердіқ дені орыс тілінен аударылған.  Қазақ мек- 
тептерінде оқу-төрбие жұмысында кино, диафильмдерді 
пайдалануды  дүрыс  жолға  қойып,  көпшілік  мүддесіне 
айналдыру  үшін»  өрине,  алдымен  мектептерді  қазақ 
тілінде ш ыққан кино, диафильмдермен қамтамасыз ету
қаж ет.
Фильм  көрсетілер  алдында  балалардың  көңілін  сол 
фильмде  болатын  оқиғаға  аудару  үшін  кіріспе  өңгіме 
айту  керек  жөне  бастауыш  сынып  оқушыларын  экран 
материалдарын игеруге бірте-бірте үйрету қажет.
Сцрацтар мен тапсырмалар:
1.  Дайын өңгіме бойынша мазмүндама жазыңдар.
2.  Суреттер бойынша мазмүндама  жазыңцар.
3.  Көрген  кино,  диафильмдер  бойынша мазмұндама  жа-
зыңдар.
3-тақы ры п.  Ш ы ғарм а  ж әне оны ң түрлері
Жоғары сыныптарда шығарма  жаздыру өдістемесін 
зерттеуші  Е.Дайрабаев  шығарма мен  мазмүндаманың 
айырмашылығын айқын атап көрсетті. "Мектепте жүргі- 
зілетін шығарма дегеніміз —
 белгілі тақырып бойынша 
өз ойын  жоспарлы түрде  баяндау.  Шығармада  оқушы- 
ның өзі туралы,  өнер жөнінде,  оқыған немесе талдаған 
өдеби туынды жайындағы ойлары баяндалады.  Оқушы 
тиісті тақырып бойынша мөтінді өзінше жазады  .
"Шығарма" терминін бастауыш мектеп балаларының 
жүмыстарына  қолданғанда,  оқуш ылардың  өмірде  өз 
көрген-білгендерін белгілі бір тақырып ауқымында түсі- 
нікті түрде, жүйелі әңгімелеп беруін айтамыз.
Бастауыш сыныптарда балалардың жазатын шығар-
маларын мынадай топқа жіктеуге болады:
1)  Оқушылардың  оқыған  яки   естіген  өңгімелеріне
байланысты;
2) Экскурсия бойынша;
3) Өнер саласына (сурет,  кино,  қуыршақ театрының 
спектакльдері, т.б.) байланысты;
273

4) 
Оңушының іс-әрекетіне (ойын,  еңбек,  т.б.) байла- 
нысты тақырыптар. 
3
Ш ығармада оқуш ы лар  өз  ойларын  қандай  көлемде 
көрсетуіне ерікті бола түртанмен, әр сыныптағы шығар- 
ма көлемінің шамасын белгіледік.  Оқушылардың жаз- 
ған ш ығармаларының көлемі шамамен:
I сыныпта 20 -  30 сөз.
II сыныпта 30 — 60 сөз. 
:г
III сыныпта 6 0 - 1 3 0  сөзге дейін барады.
Енді  ш ыгарманы ң  жоғарыда  көрсетілген  түрлеріне 
ж еке-ж еке тоқталайық.
1.  О қуш ылардың  оқы ған  я к и   естіген  өңгімелеріне 
байланысты ш ығарма  жүмысы.  Бастауыш   сынып  оқу- 
ш ыларының сөйлемді дүрыс қүру дағдысын  қалыптас- 
тыруда оларды үйде немесе сыныпта оңыған шығарма- 
лары мен үлкендерден естіген ертегі, өңгімелері бойын- 
ш а сөйлетіп,  үйретудің пайдасы зор.  Ш ығарманың бүл 
түрінің білімділік, төрбиелік мәні де зор. Мүндағы үтым- 
ды мөселенің бір үш ы бала өзін қорш аған айналаға сын 
көзімен  қарап,  ж ақсы  мен  жаманды,  еңбекқорлық  пен 
ж алқаулы қты ,  іскер  мен  кертартпаны,  кіш іпейілділік 
пен дөрекілікті байқайды; бүлар жөнінде өз сезімін біл- 
Діреді. 
І Щ   '  :
|  
'Т
Бүл жүмысты мүғалім алдын ала, ж ан-ж ақты  ойлас- 
тырып, дүрыс үйымдастыра білуі қажет. Балаларды сөй- 
леткенде  олардың  сөйлемдерінің  қы сқа  өрі  түсінікті, 
жүйелі қүрылуына назар аударған жөн. Ол үшін мүғалім 
ж етекш і сүрақ қойып отырады.
Сүраңқа жауап беру арқылы оқуш ылар естіген, оқы- 
ған өңгімелерінің мазмүнын өз сөздерімен айтып үйре- 
неді  жөне  тілдік  көркемдікті  пайдаланып,  нөрлі  ойла- 
рын еркін білдіруге өдеттенеді.
Бастауыш сынып мүғалімдері оңушылардың оқыған, 
яғни естіген өңгімелерінің мазмүны бойынша ш ығарма 
жаздыруды түрліше үйымдастырып жүр:
1) 
О қуш ылар  оқыған  немесе  естіген  өңгім елерінің 
мазмүнын сақтай отырып, өз сөздерімен еркін ш ығарма 
жазады.
274

2) 
Оқыған немесе естіген әңгімелерінің үлгісіне елік- 
теп, өздері ойдан шығарып жазады.
Дүрыс үйымдастырылса,  бүл  жүмыстың екеуінің де 
пайдасы мол. Әңгіменің мазмүнын сақтай отырып жаз- 
ған шығармада оқушылар әңгімедегі оқиғаға, қүбылыс- 
тарға өз білгендерін қосып,  одан алған өсерлерін білді-
реді.
Бүл  -   оқуш ының  ш ығармаш ылық  қабілетін  дамы- 
тады,  тілін  үстартып,  ойын  жүйелі баяндауға  төселді-
реді.
Ш ығарманың  бүл түрлерін  "сендер мынадай  әңгіме 
оқыдыңдар,  сол  бойынша  шығарма  жазыңдар"  деген 
сияқты нүсқау беру арқылы үйымдастыруға болмайды. 
Бүл жүмыста мүғалім үлкен шеберлікпен, дүрыс басшы- 
лық етуі тиіс.
Оқушылар тіпті  өздері жақсы  білетін өңгімелерінің 
мазмүнын да бірден өз сөздерімен жазып бере алмайды. 
Сондықтан алғаш қы кезде оқыған мәтіндердің мазмүны 
мүғалімнің  көмегімен  өңгімеленеді де,  кейін  балалар- 
дың өздері айтып және жазып бере алатын болады.
Мысалы:  1-сыныптың  "Ана  тіліндегі”  "Сырғанақ" 
деген  мөтіннің  мазмүнын  мысал  ретінде  басшылыққа 
ала  отырып,  ш ығарма  жаздыру  үш ін  бастапқы  кезде 
мынадай дайындық  жасалады.  Мүғалім  оқушылармен 
жақында "Ана тілі" кітабынан " Сырғанақ" деген мөтін 
оқығандары  жөнінде  әңгімелесіп,  сол  мөтіннің  мазмү- 
нын еске түсіреді.  Сонан  кейін оқушыларға ескертеді:  —
 
Сендер  қазір   осы  мөтіннің  мазмүнын  өз  сөздеріңмен 
айтып  беруге  дайындалыңдар.  Айбол  туралы  мәтінде 
айтылмай қалған жерлерін өз жандарыңнан қоса айтың- 
дар.  Мысалы:  Мәтінде Айболдың сырғанаққа қай күні 
барғаны  айтылған  ба?  Оқушылар:  —
  Ж оқ,  Айболдың 
сырғанаққа қай күні барғаны айтылмаған, —
 деп жауап
береді.
-  Айбол  төбеге  сырғанақ тебуге  қай  күні  барды  деп 
ойлайсыңдар? (Ол сырғанақ тебуге демалыста барды).
—
 Айбол сырғанақ тебуге асыққан ба екен? Сендер ше? 
(Біз  де  сырғанақ  тебуге  асығамыз.  Аибол  да  демалыс
болуын асыға күткен шығар).
275

-  Ол  күні  ауа-райы  қандай болды  екен?  (Демалыста 
күн ж ы лы  болатын). Ал осылар жөнінде мәтінде айтыл- 
ған ба? (Ж оқ, бүл жөнінде мәтінде ештеңе айтылмаған).
-  Ендеше, алдымен Айболдың демалысты асыға күт- 
кені, ол күні ауа-райының қандай болғаны жөнінде сөй- 
лем күраетырайық (Айбол демалыстың болуын асыға күг-
ті. Демалыста күн ж ы лы  болды).
-  Айбол сы рғанаққа бармас  бүрын  не істеді?  Сендер 
не істейсіңдер?  Бірден шығып жүре бересіңдер ме?
-  Ж оқ, біз алдымен киінеміз, сонан соң шанамызды
аламыз.
-  Олай болса, Айбол да солай істеген ш ығар, бүл жө- 
нінде өңгімеде бар ма? Оны қалай айтсақ екен?
-  Ол жылы киініп, шанасын алды. Төбеге барды.
-  Онда кімдер бар екен? (Онда сырғанақ тепкен бала-
лар көп).
-  Айболға ойын  қы зы қты  болды  ма  екен?  Қ алай ой- 
лайсыңдар? (Ойын қы зы қты  болды.)
-  Айбол үйге қандай сезімде оралды?
(Айбол үйге көңілді оралды).
Алдымен  осы  мөтіннің  мазмүнын  оқуш ы лар  еркін 
ауызш а айтады. Оқушылардың өңгімесі:
"Қыс қызығы басталды. Айбол демалыс күнін  асыға 
күтті. Демалыста күн жылы болды. Ол ж ылы киініп, ша- 
насын алды. Төбеге барды. Онда сырғанақ тепкен балалар 
көп. Ойын қы зы қты  болды. Айбол үйіне көңілді оралды.
Экскурсия 
бойынша шыгарма 
жцмысы.
Бастауыш  мектепте сабақ беріп  жүрген  мүғалімдер, 
көбінесе шығарманы табиғат қүбылыстарына, ж ы л мау- 
сымдарына байланыстыра жаздырады. Бүл, өрине дүрыс 
та,  өйткені,  табиғат  қүбылыстарын  балалар  күнбе-күн 
көріп, байқап жүргендіктен, өздері білетін таныс нөрсе- 
ні  баяндау  оларға  көп  қиындық  келтірмейді.  Мысалы, 
қыс мезгілін алсақ, балалардың қысқы ойыны,  ш аңғы, 
коньки тебу, аққала соғып,  кісі жасап ойнайтын ойын* 
дары, т.б. туралы шығарма жаздыруғаболады. Бүл қүбы- 
лыстардың қайсысы болсын -  шығарма жазд ыруға бола- 
тын тақырып. 
, 
. 
.
1
^'і  ;«
276

Б із  к ы л   маусымдарына  байланысты  табиғаттағы 
өзгерістер, табиғатңа және өндіріс орындарына экскур- 
сия  нөтижесінде  ж иналған  мағлүматтарды  ж инаған 
материалдарын қорытуды экскурсияға байланысты шы- 
ғарма деп топтастырдық. Өйткені, даладағы егістік ша- 
руашылық, т.б.  еңбекті, табиғаттағы өзгерістерді бала- 
лар экскурсияға шығу арқылы немесе айналаға жіті қа- 
рап, зер сала отыру арқылы бақылайды. Мысал: Қыста 
ағаштардың бүтағының жапырағы түсіп өрінен айыры- 
лып,  көктемде  олар  жанданып,  жапырақ  сала бастай 
тынын, қыста мал пішенде түратынын, ал көктемде жай- 
ылымға шығатынын,  т.б.  байқайды.  Бүл өзгерістердің 
себебін білу арқылы балалардың дүниетанымы кеңейіп, 
білім қоры артады. Сонымен қатар балалар өндіріс орын- 
дарындағы еңбекпен де экскурсия жасау арқылы таны- 
сады.  Мүның  барлығы  ш ығарма ж азуға  қажет  болып 
есептеледі. Бірақ шығарма жазу дағдысына төселмеген, 
бастауыш  мектеп балалары,  әсіресе  1-2 сынып  оқушы- 
лары бақылау арқылы жинаған материалдарын өз бетте-
рімен бірден жазып кете алмайды.
Сондықтан  оларға мүғалімнің  көмегі  керек,  1-2  сы-
ныптардағы шығармалардың барлығы  дерлік  мүғалім-
н і ң  
басшылығымен  өткізілетін  үйрету  шығармасы  бо-
лып  есептеледі.
Оқудың  алғаш қы  күндерінен  бастап-ақ  мүғалімдер 
балалардьщ көңілін табиғатгағы өзгерістерге аударып, оны
байқап жүруді үйрете бастайды, кейін  бірте-бірте балалар 
байқаған  белгілерін  дөптерлеріне  түсіруді,  табиғат 
күнтізбесін жасауды үйренеді.  Мүндай жүмыстар бірде 
балаларды ауа райьш, желдің бағытын, бүлттың аспанда 
бар-жоғы сияқты өңгімелер арқылы өтсе,  көл жағасына 
немесе  өндіріс  орындарына  экскурсияға  шығарылып, 
өңгіме өткізу арқылы үйымдастырылып отырады.
Балаларды экскурсияға шығарып, онда алған өсерле- 
рін өңгімелеп жазып беруге үйрету жүмысы мектептер-
де түрлі-түрлі үйымдастырылып жүр.
Мүғалім дердің бір тобы экскурсияның болатын күнін,
мезгілін балаларға күні бүрын хабарлаудан бас тартады.
277
19-11

Олар балалардың көңілі алаң болады деген оймен ешбір 
ескертусіз, балаларды бірден далаға алып ш ығып, ағаш 
шөп, өсімдіктердің өзгерісін өзі айта бастайды да, содан 
соң сүраң-жауапңа көшеді.
Ал  мүғалімдердің  екінші тобы  экскурсияның  жоспа- 
рын алдын ала  жасайды:  балалармен  не жөнінде әңгіме 
өткізілетіні,  онда  әсіресе,  не  нөрселерге  көңіл  аудару 
керектігі,  экскурсиядан ңандай ңорытынды  шығарыла- 
тыны ойластырылады. Тіпті, экскурсияда балаларға ңан- 
ш а сөз үйретілетіндігі де алдын ала аныңталады. Сонымен 
ңатар  балаларға,  экскурсияға  ңай  күні,  не  маңсатпен 
баратындары,  онда  не  көретіндері,  не  нөрселерге  көңіл 
аудару  керектігі,  не  жөнінде  сүралаты ны   күні  бүрын 
ескертіліп, сол экскурсияға алдын ала дайындың жүмы- 
сы жүргізіледі.  Осы екі өдістің екеуі де эксперимент  ар- 
ңылы сыналған.  Баңылау нәтижесі соңғы әдістің 
тиімлі 
екенін көрсетті.  Экскурсияның маңсаты, көңіл аударатын 
мәселелері белгілі болған соң,  балалар оз  беттерімен  де 
баңылай  жүреді және  не  істейтіндері  мәлім болған соң, 
шуламай, әрқайсысы әр ж аққа  бытырамай, үйымдасқан 
түрде жүреді, қолайсыз жағдайларға да  үшырамайды.
3)Өнер салаларына байланысты шығарма жүмыстары.
Көркемөнердің түрлі саласынабайланысты, яғни сурет 
өнері, кино скульптура, т.б. бойынша шығарма жаздыру 
баңылау мен байқауға сүйенеді. Өнердің бүл салаларымен 
танысу,  өсіресе,  суретте бейнеленгендерді талдап,  тара- 
зылау -  бастауыш  сынып оқушылары үшін өте күрделі де 
ауыр  еңбек.  Өйткені,  суретші  баяндап  отырған  сырды 
үғыну кішкене балалар үшін оңайға соқпайды.
Балаларды әр саладағы көркемөнерді түсіне білетін- 
дей, ж ан-ж ақты  дамыған  мәдениетті азамат етіп тәрбие- 
леу  үш ін,  көркемөнердің  әр  саласымен  таныстыруды 
бастауыш сыныптан бастау керек.
Өнер саласына байланысты ш ығарма ж үргізу, бірін- 
шіден, педагогиканың баңылау  мен байқау принңипіне 
негізделсе,  екінш іден,  кө р н екіл ік  принңипін  ж үзеге 
асырып, оқуш ының көру сезіміне ойына әсер ету арқы-
278

лы тілін дамытады, эстетикалың талғамын  арттырады. 
Суреттерді  пайдалаяу  жөнінде де  әдістемелік  өдебиет- 
тердің барлығында  бірыңғай нұсңау берілғен:
1)  Мұғалімнің  кіріспе  өңғімесі.
2)  Оңушыларға  берілетін  бағыт.
3)  Суретті оңушылардың  байңап, қарап шығуы.
4)  Суреттің мазмүнын  анықтау.
5)  Оқушылардың сүраңтарына мүғалім жауап береді.
6)  Суреттің  мазмүны  мүғалімнің  сүрауы  неғізінде 
баяндалады.
7)  Суреттің  мазмүнын  ашатын  жоспар  жасау.
8)  Дайын  жоспар  бойынша суреттің мазмүнын  оңу- 
шылардың  өздері айтып беруі.
9)  Сөздік жүмыстары.
10) Дайын жоспарға сүйеніп, шығарма жазу.
11)  Сабаңтың  мақсаты  мен  мазмүнына  қарай,  осы 
аталған  жүмыстардың  бәрі  немесе  кейбір түрлері ғана 
орындалуы  мүмкін.
Сурет бойынша жаздырылатын шығармада мынадай 
жағдайлар ескеріледі.
1)  Балалар сурет бойынша жүмыс жасауға алдын ала 
дайындалған жағдайда және оларға үсынылған суреттің 
мазмүны толық талқыланса ғана тиісті нөтиже күтуге бо- 
лады.
2)  Сурет бойынша шығарма жаздыру жоғары сынып- 
тарда да (4-сыныптан  бастап)  жүйелі түрде  бастауыш 
мектепте берілген дағдыға негізделе жүргізілуі  тиіс.
Кинофильмдер бойынша шығарма жүмыстары: Ңазір- 
гі  кезде  бастауыш  мектептерге арналған 100-ден  астам 
қысқа фильм-өңгімелер мен фильм-очерктер бар. Олардың 
тақьфыптары да алуан түрлі. Бүл фильмдер  оқушыларға 
жыл мезгілдері, жан-жануарлар, балалар өмірі, ауыл мен 
қала  өмірі, т.б. туралы көркем тілмен баяндап береді.
Бүларды мүғалім тарих, табиғаттану, ана тілі, оқу, тіл 
дамыту сабақтарында пайдаланады.
Тіл дамыту жүмыстарында фильмдердің қандай  түр- 
лерін көрсету ге бол ад ы :
279

1)  Қысңа  метражды  көркем  фильм.  Мазмүны  алуан 
түрлі  фильмдерді  мүғалім  балалардың  ж ас  шамасына 
лайыңтап, іріктеп алады. Фильмнің мазмүны балаларды 
үйымшыл болуға, қажыршылыққа баулып, еңбексүйгіш- 
тік пен отаншыл үлтшыл рухта төрбиелеуге тиіс екені еш 
у ақытта естен ш ықпауға тиіс.
2)  Табиғатты  суреттейтін  фильмдер.  Бүл  фильмдер 
балалардың тілін дамытумен қатар, оларды байқағыш- 
тыңқа тәрбиелейді. М үғалімнің сүраулары арқылы бала- 
лар фильмнің қаж етті жерін салыстыра отырып, ондағы 
өзгерістерді байқайды, ол байқағандарын өсерлі тілмен 
көркемдеп айтып беруге талпынады.
3)  Мультфильмдер. Түрлі ертегілер,  күнделікті өмір 
негізінде жасалған мультфильмдерді балалар қызыға қа- 
райды;  олардың мазмүнын үғып,  түсінеді.  Кіш кене ба- 
лалар  мүндай  фильмдерді  нақты  ш ындықтың  көрінісі 
ретінде  қабылдайды.
4)  Диафильмдер.  Бүл  фильмдерді  қ а за қ   бастауыш 
мектептерінде  кеңінен  қолдануға  м үм кіндік  бар.  Өйт- 
кені,  мүндай  фильмдерді  көрсету үш ін  арнаулы  кино- 
ңондырғылардың қаж еті жоқ, ал фил ьмоскопты барлық 
мектептің сатып алуына болады.
Мектептерде кино көрсету арқылы шығарма жаздыру 
жүмысы мыиадай жағдайда өтеді.
1)  Фильм көрсетілер алдында мүғалім кіріспе өңгіме 
өткізеді;
2)  Фильм  көрсетіледі  (мүғалім  түсіндіріп  түруы  қа- 
жет);
3)  Ф ильм нің м азм үны  талқы ланады;
4)  Фильм қайтадан көрсетіледі (мүнда мүғалім қайта- 
дан  көрсетудің  тиімділігін  ескере  отырып,  оны  қалай 
көрсетуді  үйымдастырады);
5)  Сөздік жүмысы;
4) 
Оқушының  өз  іс-өрекетіне  байланысты  шыгарма 
жүмыстары.
Оқушылардың өздері  туралы  жөне олардың тікелей 
қатысы бар мөселелер жөнінде ж азылатын шығарма жү- 
мыстарын біз оқуш ының іс-өрекетіне байланысты  шы- 
ғарма деп топтадық.
280

Бұл топқа енгізіл ген шығармалар тақырыбы балалар 
үшін тартымды, өйткені мүндабалаларөздері істеген іс- 
тері  жөнінде  жаэады.  Мысалы:  балалардың еңбек өре- 
кетіне  байланысты  ”Біз  ағашты  қалай  отырғыздық”, 
"Мен  үйде  кеш е  не  істед ім ?” ,  'Мен  м ам ама  қалай 
көмектестім? ", "Біз қалайкезекш іболдық?”, "Мен қүсқа 
қалай үя жасадым?”,  "Мен  киімдерімді қалай тазалай 
мын?", "Жексенбі күні қалай сырғанақ тептік?”, т.б та- 
қырыптарға шығарма жаздыруға болады. Шығарманың 
бүл түрін балалар өз беттерімен жинаған материалдары 
бойынша жазады: мүнда балалардыңойнаған ойындары 
немеее үйде,  мектепте,  қалада  айналысқан  істері  жос- 
пармен үйымдастырылмайды. Мөселен, балаларға: кеше 
үйде  қандай  жүмыс  істегендерің  жөнінде  ж азы ңдар 
деген  тапсырма  берсе,  олардың өрқайсысы  өзі  істеген 
жүмыстарын, т.с.с жазады. Шығарманың бүл түрін үй- 
ден жазып келуге тапсыруға да болады. Бүл топтағы шы- 
ғармалар сипаты, мазмүны жағынан алуан түрлі болып 
келеді; бастауыш сынып оқушыларына  не үнайтынын, 
оларға не жақын екендігін шығарманың осы түрінің қо- 
рытындысынан аңғаруға болады, балалар сөйлемді өз қа- 
лауынша қүрап, ойын еркін білдіреді, шығарманың бүл 
түрі оқушылардың қаншалықты шығарма жазу дағды- 
сының қалыптасып, тілінің дамығандығын байқау мақ-
сатында жүргізіледі.
Оқушылар  2-сыныптан  бастап  қабырға  газетіне  ма-
қала жазып үйрен еді.
3-сыныптан  бастап  туысына  немесе  жолдасына  хат
жаздырып үйрету  керектігі көрсетілген.
Қысқа түрде хат ж аза білу шығарманың ең маңызды
түрі болып саналады.
3-сыныпта хаттың ең қарапайым, жаи түрі үйретіледі.
Хат  ж азу үшін  тақырыпты  өздері  күнде  көріп  жүрген
оқиғалардан  алуы керек.  Мысалы:  Біздің бөлме  қан
дай?",  "Біздің м ектеп",т. б.
Хаттың ерекше түрі —
 қүттықтау ретінде жазылатын
хат. Олар мереке қарсаңында жазылады. Балалар хатты
жолдастары  мен  туыстарына  ғана  ж азы п  қоймайды,
281

*
сонымен ңатар басқа мектептердің оқуш ыларына да жа- 
зады.
Сонымен  ш ы ғарм а  мен  м азм ұндам а  ж үм ы стары н 
дидактикалың принципке сүйеніп, жүйелі түрде жазды- 
рылады. Ш ығарма мен мазмүндаманы түрлендіре жүр- 
гізу оңушылардың белсенділігін арттырады.
Сцрацтар мен тапсырмалар:
1.  Тіл дамыту жүмысының психологиялық ерекшеліктері 
қандай?
2 .  Тіл дамыту жүмысының педагогикалық жөне лингвис- 
тикалық ерекшеліктері жөнінде айтыңдар?
3.  Оқушылардың бірнеше  шығармасын оқып,  оның кем- 
шілік, жетістіктерін көрсетіңдер.
4 .  Бастауыш  сынып  оқушыларына  берілетін  шығарма 
тақырыптары қалай  және қандай  тақырыптарда беріледі?
4-тақырып.  Оқушылардың мазмүндама  мен 

жүктеу/скачать 14,09 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: