Әдістемесі тұрдалиева Г. Ж. Тұрдалиева бастауыш

нап алады.  Мүғалім  сол арқылы  кіммен әлі де  көбірек 
жүмыс істеу кереқтігін анықтап біледі.
Фонетикамен тыгыз байланыста жүргізілетін келесі 
талдау түрі -  морфологиялық талдау. Морфология -  (грек 
тілінен  аударганда  түр,  үғы м ,  ілім )  ж еке  сөздерге 
қатысты  грамматикалық  мағыналарды  тексеретін ғы- 
лым.  Сөздің  формасы,  мағынасы,  қы зм еті  сөйлемде 
айқын  аш ылатындықтан,  морфология  сөздің  морфо- 
логиялық  қүралын,  түрлерін,  жасалу  тәсілдерін,  лек- 
сика-грамматикалық  сипаттарын  айқындау деп  есеп- 
тейді.  Морфологияның  анықтауынша,  қазақ  тіліндегі 
сөздер  м орф ологиялы қ  қүрам ы   ж ағы нан  түбірден, 
қосымшадан  түрады.  Түбір  сөздің  түпкі  мағынасын 
білдіреді,  ж алғанаты н  өр  қосымша  түбірге  өзіне  төн 
мағына үстейді.  Сөзде түбір -  біреу,  қосымша бірнеше 
бола  береді.  Қосымшалар  түбірге  бірінен  соң бірі  тір- 
кесіп, жалғана беретіндіктен, қазақ тілі жалғамалы тіл- 
ге  жатады.  Қосымшалар  жалғау,  жүрнақ  болып  екіге 
бөлінеді.  Морфологиялық түрлері  мен  жасалу  төсілде- 
ріне  қарай  түбір  сөз,  біріккен  сөз,  қос  сөз,  тіркес  сөз, 
қысқарган сөз болып келеді.  Морфологиялық талдауда 
ауызша сөйлемдердегі затты, заттың белгісін, қимылын 
көрсететін сөздерді тапқызу, жазбаша мөтіндегі сондай 
сөздердің астын сызғыз. Олардың сүрауларын ауызша, 
жазбаша  қойғызу  сияқты  жүмыстар жүргізіледі.  Оқу- 
шылар сөйлем  мүшелерінің  қай сөз  табы  екенін  жөне 
олардың  формасын  жекеше,  көпше,  септік,  төуелдік, 
жағы, шағын айырады.
Морфологиялық талдау негізінен сөз таптарына тал- 
дау жөне сөз  қүрамына  талдау  болып  табылады.  "Сөз 
қүрамы "  тақырыбы  -   бастауыш  сынып  оқуш ылары 
үшін ерекше мөні бар өрі қиын мөселе. Сөздің мағыналы 
бөлшектерінің үғымын  жетік  меңгеру  проңесі оқушы- 
лардың абстракциялы ойлауының дамыуын, тіл факті- 
лерін бақылап, оған талдау жасай алуын жөне мүғалім- 
нің жетекшілігі арқылы өздігінен қорытындыға келе бі- 
луін  талап  етеді.  Сөздің  мағыналы  бөлшектері  морфе- 
маларды оқып-білудің,  толық  меңгерудің маңызы  зор.
179

Себебі, сөздің морфологияльщ құрамына талдау жұмысы 
және ж аңа сөз жасау жаттығулары оқушының логика- 
лы қ  ойы  мен  тіл  байлығын  дамытады.  Сөз  қүралы н 
зерттеу  оқуш ының  орфографияны  толық  меңгеруіне, 
сауатты ж аза білуіне негіз болады. Сөз қүралын меңгеру 
мен сөз жасау тәсілдеріне жаттықтыру, оқушының сөз 
тануға деген ынтасын оятады. Сөздің мәнін тер>ең түсініп, 
дүрыс қолдана білуге, сөз мағынасы мен формасының ара 
қатынасына зейін аударуға дағдыландырады.
Ж аңа бағдарлама бойынша "Сөз құралы"  тақырыбы
2-сынып  түбір,  қосымш а,  ж алғау,  ж үрн ақ,  3-сынып 
туынды сөз, 4-сынып біріккен, қысқарған сөз, қос сөздер 
деген  грамматикалы қ  үғымдар  меңгертіліп,  олардың 
мағыналары, жасалужолдары, жазылу емілелері үйреті- 
леді.
Ж алпы бастауышта сөз қүрамына талдау мына түрде
ж үргізіледі.
1.  Оқушылар түбір сөзді табады. Ол үшін сөзге сүрақ 
қойып, оның өзгермейтін мағыналы бөлігін анықтайды.
Оған мынадай белгі қояды Рі.  І^үйші.
2.  Ж үрнақты   табады.  Ол  түбір  сөзден  кейін  келіп, 
ж аңа сөз жасайды. Оған мынадай белгі^қоядьі Күйші.
3.  Ж алғауды  табады.  Ол  түбір  сөзге де,  жүрнақтан 
кейін де жалғанады.  Ж алғауға мынандай белгі қояды. 
□  Күйшілер. Сөз қүрамын оқыту, сөз қүрамына талдау, 
оқушының сөздік қорын байыту ана тілінің офоэпиялық 
жөне орфографиялық  нормаларын  меңгерту жүмыста- 
рымен бірлікте, тығыз байланыста жүргізіледі. Сөздер- 
дің морфологиялық қүрылысын балалар ж ай бөлшекпен 
көрсетіп қоюларына да болады.
Сөз
Түбір
Жалғаү
Жүрнақ
Біздер
біз
-дер
қалаға
қала
-ға
Машинамен
машина
-мен
—
I 
Тез
тез
жеттік
жет
-тік
Сөз қүрамына талдау бүл — морфологиялық талдаудың 
бөлшегі. Морфология -  грамматиканың негізгі бір бөлігі.
180

Морфологиялық талдаудың негізгі түрі -  сөз түлгасына, 
сөз табына талдау.  Сөз таптары  1-сыныптан басталады. 
Балалардың үғымыналайың заттың атаулары, ягни зат есім
бірінші тан ыстырыл ады.
Бастауыш  сыныптарда  зат  есімді  оқыту  жүйелілік,
бірізділік  принңиптері  негізінде  оқу  багдарламасында 
әр  сыныптың  психологиялық  ерекшеліктері,  оқушы- 
ның  дайындық  деңгейі  ескеріліп,  біртіндеп  дамытыла 
Жүреді.  Зат есімнің грамматикалық белгілерімен оның 
лексикалық жинақ мәні гылым негізіне сүйене отырып, 
бірте-бірте кеңейтіліп таныстырылады. Бүл ретте тиісті 
төжірибелік жаттыгу жүмыстарының тапсырмалары да
барған сайын күрделене түседі.
1-сыныпта зат есім термині аталмай, тек қана заттың
атын білдіретін сөздер жөнінде жалпы түсінік беріледі. 
Ол үшін оқушылардың тәжірибесінде көрген, байқаган, 
үстаган нөрселері жайында үгым беріле бастайды. Көрне- 
кілік элементтері кеңінен қолданылады.  Мүмкін болса 
заттардың  өздері  көрсетіледі.  Оның  не  екендігі  анық- 
талып, зат деген үгымга келтіріледі. "Мынау не?" деген 
сүрақ тиісті затты корсете түрып қойылады да, балалар 
ол бор,  тақта,  қалам,  гүл,  т.б.  заттардың атын  атайды. 
Көрнекілік  заттық  түрден  бейнелі  түрге,  суретке  ауы- 
сады. Ана тілі оқулыгындагы осы тақырыпқа арналган 
бетіндегі "кім? не?  сүрақтарын, оларга лаиық салынган 
суреттің  атын  білдіретін  сөздерді  оқытқан  жөн.  Соган 
орай өр суретке "бүл кім? мынау не?  сүрақтарын қою 
жолымен  домбыра,  аңш ы,  балуан-адам  үгымын,  ал, 
тырна, борсық-жан-жануарлар атын білдіретін сөз екені 
түсіндіріледі.  Сөйтіп,  балалар  аң,  қүс  жөне  адам  атау 
лары  зат  екенін,  оларга  "Кім?  Не?  сүрақтар  қойыла- 
тынын таниды. 1-сыныпта тек жеке затты танытып қой- 
май,  оларга көп  зат  туралы  да білім  беріледі.  Ол үшін 
тагы да сүраққа сүйену тәсілі қолданылады. Егер  Кім? 
Не?"  сүрагына  жауап  болатын  сөз  бір  заттың үгымын 
білдірсе, "Кімдер? Нелер?” сүрагына жауап болатын сөз 
бір емес,  бірнеше  заттың үгымын  көрсететінін  мысал- 
дарды талдату, бақылату, балаларды ойланту өдістерімен 
үқтыруга болады.  Кім?  деген сүрақтың тек қана адам 
үгымын білдіретін сөзге қойылатыны түсіндіріледі.
181

1-сыныпта  сын  есім  деген  грам м атикалы ң  термин 
аталмайды.  Тек  ңана  заттың  сынын  білдіретін  сөздер 
деген үгым  таныстырылады.  Ондай  заттың сынын  біл- 
діретін сөздерге  Қандай? Қай?" сүраңтары қойылатыны 
үйретіледі.  Балалар тілімізде қолданылып  жүрген  сөз- 
дердің ішінде  Қандай? Қай?"  деген сүрақтарга жауап 
беретіндері бар  екенін,  ондай  сөздердің әрңайсысы  ма- 
ғынасына қарай тіліміздегі заттың атын білдіретін басқа 
бір сөзбен байланысты түрғанын үғына бастайды. Заттар 
бір-бірінен өзіне төн белгісі бойынша ажыратылатынын 
түсінеді.  Заттарда  түсі,  дәмі,  көлемі,  салмағы,  піш іні 
сияңты  көптеген  белгілер  болатынын  түсінген  оқушы- 
лар өр затты өзінің айрықш а белгісіне қарап таниды.
Сонымен бірге оқушылар ”Не істеді? Не қылды? Қайт- 
т і? ”  сүрақтарына  ж ауап  беретін  сөздермен  танысады. 
Етістік термині аталмайды, оңушылар заттың қимылын, 
іс-өрекетін  білдіретін  көптеген  сөздермен  танысады.
Сан  есім  термині де  аталмайды,  оқушылар  "Қанша?
Неше? Нешінші?" сүраңтарына жауап беретін сөздермен 
танысады.
2-сыныпта  оқушылардың зат есім жөніндегі  үғымы 
кеңейтіле түседі. Бүл сыныпта грамматикалық атаулар 
қолданылады. Зат есім туралы, оның лексикалық мағы- 
насын, сүрауларын, жалпы және ж алқы  зат есімдер, зат 
есімнің  жекеше,  көпше  түрлері,  олардың  қолданылуы 
мен ж азылу емлесі түсіндіріледі.  Сын есім, етістік, сан 
есім тақырыптары да грамматикалық атаулармен сөз та- 
бы ретінде өтіледі.  Етістіктің дара,  күрделі түрлерімен
танысады.
3-сыныпта  зат  есімнің  негізгі  жөне  туынды  түрле- 
рімен,  зат есімнің тәуелденуі,  тәуелдік жалғаулармен, 
негізгі және туынды сын есімдермен танысады. Болым- 
ды,  болымсыз,  негізгі және туынды етістік түрлерімен 
есептік,  реттік с ян есімдермен де танысады.  Келесі сы- 
ныпта  зат  есімк  ң  септелуі,  төуелдеулі  зат  есімдердің 
септелуі,  зат  есіглдердің  ж іктелуі  таңырыбымен  таны- 
сады. Бағдарлаьі ага сәйкес септік жалгаудың мөнін, сү-
182

рауларын, жалғауларын, сөздің сентелуіне байланысты 
емле ережелерін ётеді. Дара, күрделі, ңарсы мөндес сын 
есім, дара, күрделі сан есімдер, етістіктің жіктелуі, етіс- 
тіктің шаңтары жөнініде білім  алады.  Есімдік,  жіктеу 
есімдіктері, олардың септелуі, үстеу оның түрлері, шы- 
лау оның түрлері, одағай туралы оқып-үйренеді.
Жалпы алғанда морфологиялық жазбаша талдату жү-
мысын түрліше жүргізуге болады.
1.  Сөздің бір формасын теріп жазады, не астын сызып 
қояды  не  қандай  сөз  табы,  қай  форма екенін  өр сөздің 
үстіне жазып қоюға да болады. Негізінен бастау ышта зат 
есімнің астын бір, сын есімнің астын ирекпен, ал етістік- 
тің астын екі сызықпен сызып қояды. Ал осындай бел- 
гілермен сөйлем мүшелері де көрсетілуге тиіс болса, түсті
қарындаш қолданган жөн.
2.  Берілген  мөтіннен  оқушы  өуелі  зат  есімді,  одан
кейін сын есімді,  т.б. теріп жазады.
3.  Белгілі бір грамматикалық  категорияға жататын
сөздерді  дайын  кесте  бойынша  айырып  жазады.  Егер 
мына бір сөйлем беріліп  және одан  зат есімге жататын 
сөздерді тапқызсақ: Балалар өзеннің жағасына келді.
Балалар өзен  жағасына  келді.
Зат есімдер
Сөйлем
мүшесі
Сұрауы
Жекеше,
көпше
Септік
Балалар
бастауьпп
кімдер?
көпше
атау
өзеннің
анықтауыш
ненің?
жекеше
ілік
жағасына 
|1 
толықт.
қайда?
| 
жекеше
жатыс
4. 
Талдауды  толық  жүргізу үшін  сөздерді  бағанаға 
жазып, әрайсысының түсына формасын көрсетіп, не сөй- 
лемдегі  схема  бойынша  кескіндейді.  Мысалы:  Олар 
ауылға лезде жетті деген сөйлем берілсе, балалар былай-
ша жазады:
Олар  -   жіктеу  есімдігі,  III  ж ақ,  көпше,  бастауыш. 
Ауылға — зат есім,  жалпы есім,  жекеше,  барыс септік, 
толықтауыш. Тез -  үстеу, пысықтауыш. Жетті -  етістік,
өткен ш ақ, III ж ақ, көпше. баяндауыш.
Жогарыда аталғандай сөз таптары негізінен 1-сынып- 
тан басталып, 4-сыныпқа дейін оқытылады. Балалардың
183

жас ерекшеліктеріне сай морфологиялық талдау сынын- 
тан-сыныпқа жогарылаған сайын күрделене береді. Әр- 
бір сөз табын талдағанда, ең негізгі түбір түлғасын сөй- 
лемдегі атқарып түрган  қызметін талдайды.  Ешбір сөз 
сойлем ішінде байланыспай түра алмайды. Ендеше сөй- 
лемдегі  сөздердің  байланысу  түріне  сүрақ  қойып,  сөй- 
лемнің  қай мүшесінің  қызметін  атқарып түрганы көр- 
сетіледі.  Ал  синтаксисті  өту  кезінде сөйлем  мүшелері 
қандай сөз табынан  жасалғанынан да айтып кетуге бо- 
лады.
Синтаксис  (гректің  біріктіру)  -   грамматиканың  сөз 
тіркесін,  сөйлем  жүйесін,  қүрылысын  зерттейтін сала- 
сы.  Синтаксис  грамматикалық  ілім  ретінде  негізгі  екі 
салаға  бөлінеді.  Біріншіден,  сөз тіркесінің  синтаксисі. 
Онда сөздердің өзара тіркесу тәсілдері мен формалары, 
сөз тіркесінің қүрамы,  қүрылысы жөне түр-түрі қарас- 
тырылады. Екіншіден, сөйлемнің синтаксисі. Онда сөй- 
лемнің  қүрылысы,  сөйлем  мүшелері,  олардың  байла- 
нысы, сөйлемнің түрлері талданады. Сөйлемнің синтак- 
сисі екіге: ж ай сөйлемнің синтаксисі, қүрмалас сөйлем- 
нің  синтаксисі  болып  зерттеледі.  Синтаксистік  талдау 
да балалар оқу-жазуға үйрене сала басталады. Бастауьпп 
сыныптарда негізгі тақырып -  сөйлем. Балалар сөйлем 
материалдары  арқылы дүрыс  сөйлеу,  сөз  формаларын 
өзгерту,  сөйлемдегі  сөздердің  өзара  байланысын  табу 
ж олдары н  үйренеді;  сонымен  бірге  грам м ати калы қ 
үғымдарды, орфографиялық жөне орфоэпиялық дағды- 
ларды меңгереді. Сойлем тіліміздің синтаксистік қүры- 
лысындағы негізгі, айтылатын ойдың үйқасы болу қыз- 
метін атқарады. Ж еке сөздер мен сөздердің өзара байла- 
нысты  тіркестері  ойды  білдіретін  сөйлемнің  қүрылыс 
материалы ретінде жүмсалады.  Өзінің ойын ауызша не 
жазбаш а білдіруі үшін оқушының сөйлемді дүрыс ңүра 
білу  дағдылары  қалы птасуы   тиіс.  Б алалар  өрбір  сөз 
табының  тіліміздегі  рөлін,  сөйлем  ішінде  ғана  айқын 
тани алады. Өйткені, дербес алынған қалпында өр сөз өр 
алуан мағына береді.
184

Бастауыш сыныптарда сөйлемнен мағлүмат беру жү- 
мысы мынандай түрде жүргізіледі:
1.  О қуш ылардың  сөйлем  туралы   грам м атикалы қ 
үғымын  қалыптастыру,  онда сөйлемнің өзіндік  негізгі 
белгілері қарастырылады;
2.  Сөйлемнің қүрылымы, оның жасау жолдары мең- 
геріледі.  Сөйлем  қүрамындағы  сөздер,  сөз  тіркестері, 
сөйлем  м үш елерінің  ж алаң,  ж айы лм а  түрлері  зерт- 
теле ді;
3.  Айтылу мақсаты мен интонациясына қарай дүрыс 
қүрастыра білу үйретіледі;
4.  Сөйлемдегі  сөздерді  дөл  қолдана  білу  дағдысы 
дамытылады;
5.  Оқушылар сөйлемді жазбаша түрде дүрыс қүруды, 
оны  бас  әріппен  бастап  жазып,  аяқтаған  жерде  тиісті 
тыныс белгісін қою машығы меңгертіледі.
"Сөйлем" туралы үғым 1-сыныптағы Әліппе кезеңін- 
де бақылау, талдау-жинақтау әдістері бойынша төжіри- 
белік жолмен танытыла бастайды. Бүл түста мүғалімнің 
түсінік  сөзі,  сөйлем  қүру,  оны  айыру  жүмысындағы 
практикалық үлгісі жетекші рөл атқарады. Көрсетілген 
сурет бойынша ол ойлатып, сөйлем қүратып үйретеді.
1-сыныптың "Анатілі"  оқулығында "Сөйлем", "Сөй- 
лемдегі сөздердің байланысы" деген арнайы тақырып  бе- 
рілген. Балалар сөйлемнің не екенімен, сөйлемнің бірін- 
ші сөзі бас өріптен басталып жазылатынымен жөне сөй- 
лем  соңында  нүкте,  сүрақ  белгісі,  леп  белгісі  қойыла- 
тынымен танысады.  Сонымен  қатар сөйлемдегі сөздер- 
дің  байланысын  сүрақ  қою  арқылы  білуге болатынын 
үйренеді.  Мысалы : Көк ту желбіреді.
1. Ту қайтті? -  Ту желбіреді.
2. Қандай ту? -  Көк ту, т. б.
Осылайша балалар сөйлем туралы ықшам ережелерді 
үйренеді.  Мүғалім  индукциялы   өдіспен  сол  ережені 
балалардың өздеріне шығартады. Бағдарлама бастауышы 
зат есімнен,  баяндауышы егістіктен болған  жалаң сөй- 
лемді,  одан  өрі үш-төрт сөзден  түратын  жайылма  сөй- 
лемді  де (термин  түрінде  емес)  үйретуді  үсынады.  Осы
185

жағдайға байланысты сөйлемдегі сөздердің бір-бірімен 
байланысты айтылатыны,  өр сөзге сүраң қойылатыны, 
сол  сү р аң тар   арңы лы   сөйлем дегі  сөздердің   байла- 
ныстары табылатыны жаттығу жүмыстарымен меңгер- 
тіледі. Сонда сөйлемде "Кім? Не?” деген сүрақ қойылатын 
сөз бар екені  оқыушының бүрынғы біліміне негізделіп 
түсіндіріледі.  Ал,  заттың қимылын,  ісін  білдіретін  сөз- 
дердің  ”Не  қылды?  Не  істеді?  Қ айтті?”  сияқты  сүрақ- 
тарға жауап беріп түрғаны үғын дыры л ады. Бүл кезеңде 
балалар  сөйлемнің  айтылу  интонациясына  мөн  бере 
отыры п,  сөйлемді  айту  кезіндегі  дауыс  ы рғағы ны ң, 
шапшаңдығының, дауыстың бөсең не қатты болуының 
айтылатын  ойга  қатысты  екенін  білетін  болады.  2-сы- 
ныпта оқушылар  сөйлем тақырыбынан меңгерген осын- 
дай білім дағдыларын жаңгыртады. Сөйлемнің хабарлы, 
лепті,  сүраулы болып бөлінетінін,  олардың тыныс бел- 
гілерін игеріп, сөйлемдегі сөздердің  байланысын тауып 
үйренеді.
3-сыныпта сөйлем мүшелері туралы түсінік беріледі. 
Сөйлемнен  бастауыш   пен  баяндауы ш ты ,  түрлаусы з 
мүшелерді тауып үйренеді.  Ж алаң жөне жайылма сөй- 
лем  түрлерін  меңгереді.  Сөйлем  м үш елерінің  байла- 
нысуын сызба арқылы көрсетеді. Мысалы: Шешей отты 
көсеумен  көседі.  Көсеумен  кесек-кесек тезек  төседі.
4-сыныпта сөйлем туралы білімдері кеңейтіле түседі. 
Сөз тіркесі,  жай жөне қүрмалас сөйлем,  сөйлем  мүше- 
лері, сөйлемнің біріңғай мүшелері, олардың тыныс бел- 
гісі туралы мағлүмат беріледі. Білім — дағды беру ісінде 
сөйлем мүшелерінен  грамматикалық талдаудың тигізер 
пайдасы  көп.  Талдау  ж үм ы сы   сөйлемдегі  сөздердің 
мағынасы мен формасын ажырату үшін, олардың өзара 
байланыстарын табу үшін жүргізіледі. Бүл түрғыда сү- 
рақ  қоя  білудің  маңызы  күш ті.  Сөйлемдегі  сөздердің 
байланы су  түрлері  мен  сөйлем  мүш есі  ал ш ақ  емес. 
Себебі,  сол  бір-бірімен  байланысып  ж атқан   сөздерді 
сүрақ қою арқылы бір-бірімен байланысын анықтаймыз. 
Әрбір сөйлемдегі толық мағыналы сөздер дара күйінде 
де, күрделі күйінде де келіп, белгілі сүраққа жауап бере-
186

ді.  Негізгі  ойды білдіріп,  не негізгі  ойды толыңтырып, 
пысықтап,  аныктап,  дөлелдеп  тұрады.  Сөйлемнің бүл 
түрлаулы ,  түрлаусыз  мүш елері  ж ан-ж ақты   талдау- 
лармен, жаттыгулармен дәлелденеді.
Сойлемнің түрлаулы мүшелері -  бастауыш пен баян- 
дауыш сөйлемдегі ойга негіз болады. Бастауыш баяндау- 
ышпен тығыз байланысты. Бастауыш пен баяндауышты 
сөйлем ішінде талдаганда,  алдымен қай мүшені бүрын 
табу керек деген ой түрады. Кейбір мүгалімдер алдымен 
бастауышты тауып  алады,  кейбір мүғалімдер баяндау- 
ыштан бастап талдайды. Әсіресе, төменгі сынып оңушы- 
лары  осындайлардан  кейін  бастауыштың  сүрағымен 
бірден  бастауышты  тауып  алады.  Алайда,  баяндауыш 
сөйлемдегі  ойды  аяқтап  түратын  болгандықтан,  баян- 
дауышсыз сөйлем болмайды. Соның өзінде баяндауыш- 
ты тауып алу қиын емес. Сөйлемдегі баяндауыштың ор- 
ны түрақты.  Ол хабарлы,  сүраулы,  лепті сөйлемдердің 
соңында түрады.  Баяндауыштың орын төртібі өлең мө- 
тіндерінде ауысып кетіп отыруы шартты. Кейде оңушы- 
лар осыған  қиналады.  Ондай жағдайда өлең жолдарын 
ңара  сөзге  айналдырып  көрсе,  баяндауыш  өз  орнына, 
сөйлем аяғына орналаса кетеді. Мысалы:
Сүр бүлт түсі суық қаптайды аспан,
Күз болып дымқыл түман жерді басңан (Абай). 
Өлеңнің  бірінш і  тармағында  сөйлемдегі  сөздердің 
орын тәртібі, өсіресе, баяндауыштың орын төртібі өзгер- 
ген. Өлең тармағын қара сөзге айналдырсақ:
Аспанды түсі суық бүлт қаптайды,  немесе түсі суың 
сүр бүлт аспанды қаптайды, -  деп айтуға болады. Өлең 
сөйлемдерін сөйлем мүшесіне талдау кезінде осы сияқты 
қара сөзге іштей айналдырып, ойланып түрып талдаса, 
сөйлем дүрыс талданады.
Бастауыш ең негізгі мүше болғанымен, сөйлем ішінде 
баяндауыш  сияқты  міндетті,  түрақты  бола  бермейді. 
Кейбір сөйлемде бастауыш айтылмаса да баяндауыш ар- 
қылы жасырын түрған орнын оңай тауып алуға болады. 
Бастауыш  пен  баяндауыш  табылғаннан  кейін,  тиісті 
сүраулар бойынша түрлаусыз мүшелер ажыратылады.
187

Сөйлем мүшелеріне талдау кезінде оқушылар ең өуелі 
сөйлемдегі қимылды, іс-өрекетті білдіретін сөзді табады. 
Оған "Неістеді? Неғылды? Қ айтті?” сүрақтарын қояды. 
Осы  сүрақтарға  жауап  беретін  сөз  баяндауыш  болады. 
Баяндауыштың асты екі рет сызылады.  Сөйлемдегі қи- 
мыл, іс-өрекеттің иесін анықтап оған "Кім? Не?" сүрақ- 
тарын  қойып,  сол  сүрақтарға  ж ауап  берсе,  бастауыш 
болады. Оның астын бір сызықпен сы з.  Сөйлемдегі өзге 
сөздерге сүрақ қояды,  олар түрлаусыз мүшелер,  астын 
ирекпен сызады. Сөйлем мүшелерінің байланысын сыз- 
бамен көрсетеді.  Мысалы: Оқушылар серуенге шықты.
Синтаксистік талдауда балалар  мәтінде неше сөз бар 
екенін,  сөйлемде  кім  я не  жөнінде айтылып түрғанын, 
сөйлемнің  түрін  анықтайды.  Біріңғай  мүшелі  сөйлем- 
дерді  талдаған да  схем ам ен  көрсетулеріне  болады. 
Оқушылар  синтаксистік  талдауға  біртіндеп,  жаттығу- 
ларды орындау барысында үйренеді.  Оған өдетте пунк- 
туациалық  жаттығулар да  қосылады.  Олардың ішінде 
мәтіндегі қойылған тыныс белгілерін талдау, қойылма- 
ған тыныс белгілерін қою, оны түсіндіру.
Дүрыс ж азуға үйрету міндетін жүзеге  асыруда орфо- 
графиялық  жаттығулардың  рөлі  ерекше,  емле  жатты- 
ғуларының түрі сан алуан.  Олар үйретілетін орфограм- 
маға  сөйкес  өрі оқушыларды  сауаттылыққа дағдылан- 
дыру жүмысының сипатына лайық қолданылады.  Бар- 
лы қ орфографиялық жаттығуларды көшіріп ж азу, дик- 
тант,  орфографиялық талдау  секілді  үлкен  үш  салаға
бөлеміз.
Орфографиялық  талдау қазақ тілі сабағында жүргі- 
зілетін  басқа  ж үм ы старм ен  қатар  ж асаты лады .  Ол, 
әсіресе,  грамматикалы қ  талдау  жөне диктант  жүмыс- 
тарына байланысты жүреді. Емілелік талдау үш жолмен: 
берілген мөтінді талдау, мүғалім тексеріп берген оқушы- 
ның жүмысын талдау, мүғалім берген тапсырманы ауыз- 
ша талдау жүргізіледі. Бірінш і түрде талдау жасағанда 
оқушыларға "неліктен осылай ж азы лған?", екінші түрде 
"неліктен осы түзетілгендей етіп ж азылу керек?  келесі
188

түрде талдау жүргізгенде "Қалай жазу керек?", т.б. пы- 
сыңтагыш сүраҚтар қойылады.
Орфографиялық талдау дүрыс  жазу ережелерін оқу- 
шыларға меңгерту ңүралы болып табылады. Ол білімін 
бекіту, өткенді қайталау үшін де тиімді. Емлелік талдау 
өр сабақ сайын біршама уақыт жүргізіліп отырады. Оның
өдісі де түрліше.
Бастауыш  сынып  оқушыларының  білуге  деген  ын-
тасы мен мүмкіндіктерін толық пайдалану жөне оларды 
оқу  проңесінде  үздіксіз  дамытып  отыру,  сабақ  бары- 
сында алған білімдерін практикада қолдану дағдыларын 
қалыптастыру үшін сабақтарда ойын элементтерін пай- 
даланудың  орны  ерекше.  Ойын  оқуш ылардың  грам- 
матиканы толың меңгеріп, жазу тілін дамытуларына мол 
мүмкіндік береді Өз беттерімен жүмыс істей білуге дағ- 
дыландырады,  ойланғыштың,  ізденімпаздық  қабілет- 
терін арттырады, сөздік қорларын молайтады. Тіл сабақ- 
тарында грамматикалың ойын элементтері жаңа тақы- 
рыпты  түсіндіру,  өткенді  қайталау,  талдау  кездерінде 
пайдаланылады.  Фонетикалық талдауға байланысты  "
қай әріпті жоғалттым?",  "Қай сөзді жоғалттым?  ,  Кө-
мекші сурет". Морфологиялық талдауға  үйретуде "Үн- 
дем ес"," Н еқаж ет ?", "Бос тордытолтыр", синтаксистік 
талдауға үйретуде "Синтаксистік касса", "Тез ажырат", 
т.б. грамматикалық ойындарды тақырыпқа сай түрлен- 
діріп, кеңінен пайдалануға болады.
Талдауға  үйретудегі  жаттығу  жүмыстарының
маңызы
Талдау үнемі тек таза фонетикалық, морфологиялық, 
синтаксистік түрде емес, қажетіне қарай,  тақырыптың 
сипатына қарай аралас талдау да қолданыла береді.
Талдау,  өсіресе,  балалардың  білімін  есепке  алғанда 
жиі жүргізіледі.  Бастауыш  сыныптарда сөздерді  қүра- 
мы жағынан талдау, көбінесе сол сөздің мөнін дүрыс үғы- 
нып алуға жөрдем етеді.  Сөздің түбір,  жүрнақ,  жалғау 
сияқты өрбір элементі сөзге өзінше мөн береді, осы жеке 
сөздердің  ж инағы  бірігіп,  сөздің  ж алпы   мағынасын

жүктеу/скачать 14,09 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: