Editor-in-Chief Shakir Ibrayev Редакция алқасы Редакционная коллегия
АЛТАИСТИКА ЖӘНЕ ТҮРКОЛОГИЯ, №2, 2012
жүктеу/скачать 4,45 Mb. Pdf көрінісі
|
N.Kelimbetov
| АЛТАИСТИКА ЖӘНЕ ТҮРКОЛОГИЯ, №2, 2012
түркі аристократиясының ең құраметті өкілдері ғана иеленген. Қ.Сартқожаұлы Екінші Түрік қағанатында Құтлығ қағанға Елтеріс (ел төресі), Біріккен түркі қағанатында Тур-айынға Ел етміш (ел етуші) атаулары берілгендігін, байырғы түркілер қағанатты алғаш орнатушыға ғана Ел сөзі қосылған лауазым беріп отырғанын көрсетеді [5, 137 б.]. Осы дерек негізінде Екінші Түрік қағанатын құрушы Qutlïq-Elteris қағанның әйелі Elbilge/Ilbilge қатунның есімі де дана қағанның жары, серігі, Kültegin мен Bilgeqaγan сынды ақылды ұлдардың анасы ретінде халық құрметінен туған лақап ат екенін болжауға болады. Көне түркілер тілінде ерекше қасиетті, қадірлі ұғымды білдірген el сөзі қазіргі қазақтар тілінде де өзінің терең мазмұнын, ұлттың бірегей болмысын айшықтайтын идеялық құндылығын, символдық мәнін сақтай отырып, антропонимдер жүйесінде кеңінен қолданылуда. Еl моносиллабы негізінде жасалған антропонимдердің мазмұнында «елін сүйетін, елі сыйлайтын азамат» идеясы жатқаны белгілі. Қазақ танымындағы Елбасы, елағасы, еланасы тәрізді екінің біріне берілмейтiн құрметті атаулар да көне түркілiк дәстүрдің жалғасы, тұлғаның халық тарапынан мойындалуын сипаттайтын тілдік бірліктер. Ескерткіштер тіліндегі el/il моно- силлабтары арқылы жасалған Еletmič, Іlbilge есімдерінің екінші компонентерін құрайтын et «ет, істе», bil «біл», моносиллабтары айқын ажыратылса, Еlteris антропонимін «Ел төресі» түрінде талдау әлі де тереңірек зерттеуді қажет ететін сияқты. Көне түркілік «билік, билік басындағылар, заң» мәнін беретін tör моносиллабы мен антропонимд құрамындағы teris тұлғасын бір сөздің ва- рианттары ретінде қарастыруға толық негіз жоқ, біріншіден ö≈е дыбыстарының тікелей ауысуға мүмкіндігі аз, екіншіден көне түркі тілінде тәуелдік жалғаулары құрамында -is, -ïs морфемасы қолданылмайды, үшінші жақтың тәуелдік фор- масы -ï, -і, -sï, -si жалпы түркілік антропонимдердің сөзжасам моделінде толық түсіп қалады, жартылай ықшамдалу кездеспейді. Мысалы Ilbilge антропонимінің толық құрамы Іlbilgesi «Ел білгесі/ел данасы». Elteris антропонимінің екінші сыңары teris сөзі ter/tir «жина, тер» етістігінің ортақ етіс тұлғасы болуы мүмкін, ескерткіштер тілінде ортақ етіс -us/-üs, -ïs/-is, -uš/-üš қосымшалары арқылы жа- салады. Күлтегін ескерткішінде tirilip, jetmis er bolmis «Жиналып жетпіс ер бол- ды» КТү. 12 (Айд. І, 173) сөйлеміндегі tir/ter етістігінің мәні негізінде Elteris антропонимінің мазмұнында «елді жинаушы, қайта басын біріктіруші» мотиві жатқанын аңғарамыз. Қапаған қаған (түркіше аты – Бег-Чор, қытайша аты - Можчо) – 691-716 жылдары аралығында түркі қағанатын басқарған қаған. Қутлуғ қағанның туған інісі. Қутлығ қаған қайтыс болған болғаннан кейін 691 жылы Бег-Чор Қапаған деген атпен таққа отырып түркі қағанатының шекарасын кеңейтуге, көрші мем- лекеттер алдындағы беделін көтеруге қызмет етеді. Qapaγan қағанның шын есiмi Beg Čor болғаны, түркi халқы елу жылға жуық қытайлардың қол астында жүргенде Мочжо деген қытай есiмiн алғаны жайлы деректер тибет материалда- рында кездеседi. Қапаған қаған 693-706 жылдары табғаш еліне жорық жасайды, 706-707 жылдары Байырқулықтардың шабуылын тойтарып, чіктер мен аздарды 58 |