Ежелгі кезең Қазақстанның ерте темір дәуірі тайпалары жайлы жазба деректер тарихнама
жүктеу/скачать 4,62 Mb.
|
Тарих дайындық материалдар
- Бұл бет үшін навигация:
- Шәймерден Қосшығұлұлы Семей облысынан Әлихан Бөкейханов 1907 жылы ІІ Мемлекеттік Думаға (104 күн) қазақтардан
- Шәймерден Қосшығұлұлы Торғай облысынан Ахмет Бірімжанов Семейден Темірғали Нұрекенов
- 22. ХХ ғ. басындағы ұлт – азаттық қозғалысындағы қазақ зиялыларының орны мен рөлі.
| 1905 жылы ІІ Николай Мемлекеттік Дума құру туралы манифеске қол қойды. Бірақ ол жақта қазақтардың сайлауға қатысуына құқығы жоқ болды.
1906 жылы І Мемлекеттік Думаға (73 күн) қазақтардан: Торғай облысынан Ахмет Бірімжанов Уфа губерниясынан Сәлімгерей Жантөрин Ақмола облысынан Шәймерден Қосшығұлұлы Семей облысынан Әлихан Бөкейханов 1907 жылы ІІ Мемлекеттік Думаға (104 күн) қазақтардан: Ақмола облысынан Шәймерден Қосшығұлұлы Торғай облысынан Ахмет Бірімжанов Семейден Темірғали Нұрекенов Жетісу облысынан Мұхамеджан Тынышпаев Орал облысынан Бақытжан Қаратаев 1907 жылы революция аяқталғаннан кейін «бұратана ұлттар», оның ішінде қазақтар сайлау құқығынан айырылды. 1908 – 1917 жылдар аралығында қазақтар Ресейдің Мемлекеттік Думасына сайланған жоқ. Думада қазақтардың мүдделерін Т. Седельников, Н. Скалозубов қорғады. Қазақтардың жерге қатысты құқығын : башқұрт Ш.Сыртланов, татар депутаты С. Максудов қорғады. 22. ХХ ғ. басындағы ұлт – азаттық қозғалысындағы қазақ зиялыларының орны мен рөлі. Қойгелдиев М. Қазақ демократиялық интеллигенциясының 1905-1907 жылдардағы қызметі Құмғанбаев Ж. Азамат соғысы жылдарындағы Алашорда үкіметінің қызметіне арналған диссертациялық жұмысы Қозыбаев М. Ақтаңдақтар ақиқаты. Қойгелдиев М.Қ. Ұлттық саяси элита – Алматы, 2009ж Какенова Г. Судьба Казахской интелегенции. – Алматы, 2006ж Әбжанов Х. Қазақстан: тарих, тіл, ұлт.- Астана, 2007 Алаш қозғалысы / Құжаттар мен материалдар жинағы /. т.1, 2. А., 2004, 2005. ХХ ғасырдың басында қазақ халқы саяси аренаға, азаттық пен тəуелсіздік күрес жолына, ағартушылыққа шақырған ірі қоғам қайраткерлерін шығарды. Ел арасынан өздерінің табиғи дарынымен, асқақ білімділік деңгейімен, рухани парасатымен суырылып шыққан алаш азаматтары ұлт болашағы үшін жан аямай тер төгіп, бостандық пен бақытты өмір жаршыларының тұңғыш қарлығаштары бола білді. Жақып Ақбаев, Дінмұхамед Сұлтанғазин, Ғұмар Қарашев, Ғабдұлғазиз Мұсағалиев, тағы басқалар, бұл тізімді осылай жалғастыра беруге болады. Шын мəнінде олар ғұмыр кешкен ХХ ғасырдың басы алып адамдарды қажет еткен, əрі осыған орай өздерінің ойлау, болжау қасиеттері айырықша, энциклопедиялық білім, талғам-танымдары жан- жақты алыптарды дүниеге келтірген дүбірлі заман болды. Бірақ жылдар бойы Кеңес өкіметі жүргізген озбырлық пен қырып-жоюға, тарихты өрескел бұрмалауға негізделген саясаттың тікелей салдарынан халқымыздың сана-сезімі өлшеусіз де орын толмас жұтаңдыққа ұшырап, оның интеллектуалды ауқымының қарыштап, дамуына үлкен нұқсан келді. Соның тікелей кесірінен Қазан төңкерісіне дейінгі жалпы адамзат өркениетінің төрінен орын алған ірі тұлғаларымызға «байшыл», «кертартпа», «діншілдер» деп ойдан шығарылған, цензура арқылы тыйым салынды. Партиялық талап, марксистік-лениндік идеология қазақ халқының дарынды дара перзенттерінің бостандық пен ұлт тəуелсіздігі үшін аянбай тер төккен, қабырғалары қайысқан ерекше еңбектерін большевиктік көзқараспен біржақты бағалап, оларды мемлекетке «қажетсіз» санап, жетпіс жылдан астам мерзімге жоққа шығарды. ХХ ғасырдың басында орталық Қазақстанда туып, ұлтының тəуелсіздігі үшін күрескен қазақ зиялылары — Ə. Бөкейханов, Н. Нұрмақов, Ж. Сəдуақасов, Ж. Ақбаев, тағы басқалардың еңбегінде қазақ халқының тəуелсіздігі, жерінің азаттығы, азаматтық құқығының жоқ болуы туралы ой-пікірлер, ұсыныстар, азаттыққа жету жолдары туралы терең тұжырымдар жасалған [1]. Тарихшы-ғалым ретінде Бөкейханов халқының 1916 жылғы қарулы көтерілісінің орасан зор маңызын түсінді. 1926 жылы ол орыстың тарихшысы, профессор Шестаковпен бірігіп, көтерілістің 10 жылғы мерейтойына арнап, «1916–1926» атты еңбек жазып шығарды. Онда қазақ көтерілісінің Ресей Империясының қоластындағы башқұрт, өзбек, қырғыз сияқты халықтардың да бас көтеруіне үлкен себеп болғандығына назар аударады, көтерілістің 1917 жылы патшаны тақтан құлатудағы елеулі ролін айтады, ол қазақ көтерілісінің қаналушының қанаушыға қарсы «таптық» сипатта емес, отаршылдарға қарсы ұлт-азаттық бағытын көрсетеді [2]. Қарусыз бейбіт халықты қырған, патша əскерінің қинаяттық іс-əрекеттерін сынайды. Ə. Бөкейханов қазақ халқының өзіндік ерекшеліктері мен қасиеттері мол мəдениетін, тұрмыс-салтын, əдет-ғұрпын, сенім-нанымын, өнерін зерттеп жазып, айтарлықтай мұра қалдырған. Ол қазақ ұлтының жүздік, рулық-тайпалық құрылымын зерттеген, қазақтың шежіресін жазған. Ол Павлодар мен Қарқаралы уездерін мекендеген қазақтардың жəне төле мен төлеңгіттердің шежіресін жазып, оны Ф.А. Щербина экспедициясы «Материалдарының» IV (1903) жəне IV (1905) томдарында жарияланған [3]. Ə. Бөкейханов жазған «Аңқау елге — арамза молда» [4], немесе «О киргизских поминках» [5], атты мақаласы өте қызық. «Би һəм білік» [6] атты мақаласында қазақтың заң мен билік мəселелері баяндалады. Қазақ халқының тəуелсіздікке қол жеткізуінің бір жолы — ол Мемлекеттік думаға қатысуы арқылы қазақ халқының құқығын қорғауға болады деп сенді. Ол Орыстың география қоғамының Батыс-Сібір бөлімі мүшесі ретінде қоғамның ғылыми мəжіліс-жиналыстарында қазақтың мəдениеті, тұрмыс салты, өнері жайында баяндамалар жасап, дəрістер оқыған. Сол арқылы өз ұлтының басқа ұлттармен қатар тəуелсіз өмір сүруге болатындығын дəлелдеуге ұмтылған. Ол орыстың ғалымы Г.Н. Потанинге қазақ халқының əн-күйін, ою-өрнегін, тұрмыстық құрал-сайманын жинасып, Томск, қаласында қазақтың өлкетану музейін ашуға көмектеседі. Оның əрбір іс-əрекеті Қазақстанның дербес мемлекеттілігін қалпына келтіру мақсатына арналады. Ə. Бөкейхановпен қатар қазақ халқының тарихында саяси ұйымның белсенді көсемдерінің бірі Ə. Ермеков болды. Ол Алаш партиясының мүшесі болып, өмірінің соңына дейін қалады. Оның еңбектерінде ұлт жандылығы, өз принципіне берікті, езілген қазақ халқының қамын ойлап, тек соның азаттығы үшін жұмыс атқарғандығы сезіледі. Ол Кеңес үкіметіндегі басқа партияға мүше болмайды. жүктеу/скачать 4,62 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|