ДИАСПОРАЛАР ӨМІРІНІҢ ӘЛЕУМЕТТІК-МӘДЕНИ ЖАҒДАЙЫН

103 
жылдары бұзыла бастаған этностық өмір салты және ғасырлық этномәдени және 
белгілі бір этноәлеуметтік байланыстар ерекшеліктерімен сипатталады. 
Автордың 
пікірінше, 
қазақ 
және 
орыс 
тілдеріне 
негізделген 
бүкілқазақстандық мәдени нормалар БҚО тұрғындарының, әсіресе оның қалалық 
бөлігінің және басқа аймақтарда тұратын халықтың өмір сүру мінез-құлқының 
негізін құрайды. 
Қазіргі кезде этносаралық қатынастарды тұрақтандырудың басты міндеті - 
әр халықтың этникалық ерекшеліктері мен мүдделерін ескеру. Сонымен бірге әр 
халықтың тарихи қалауы - өз мәдениетін сақтау. Көптеген жылдар бойы 
Қазақстанда тұрып жатырған халықтары этностар мен ұлыстардың бірігуіне 
әкелді. Әр түрлі үгіт-насихат құралдары адамдарды осы процестің еріксіздігіне 
сендірді. «... Ұлттардың «сөзсіз бірігуі» туралы тезис бүгінде өте танымал емес, - 
деп жазады Р.Л.Хапаха, - олардың қосылмауының еріксіздігі туралы қарама-
қайшы пікірлерге жүгіну арқылы парадигмалар дәлелденді. Р.Абдулатипов «... 
ұлттар жойылмайды, бірақ олардың тіршілік етуінің ұлттық дамуға да, 
халықтардың халықаралық консолидациясына да кедергі болатын нысандары 
жоғалады. Сондықтан ұлттық бірегейлікті сақтау керек, өйткені ол берілген 
қоғамдастықтың ерекшелігін анықтайды және басқаларды байыта алады. Ұлт - 
«адамзат» деп аталатын интегралды әлемнің алуан түрлілігінің бір түрі[143]. 
Тарихи тұрғыдан алғанда, ұлттық мәдениеттердің өзара әрекеттестігі 
этникалық мәдениеттерінің мәні жоғары руханилыққа ие болуымен сипатталады, 
бұл қазіргі ұрпақтар алдындағы адамдардан алған мәдени мұрада көрінеді[144]. 
Кез-келген ұлттық мәдениет барлық тізбектерді және ең жақсы мәдени 
құндылықтарды басқа халықтардың мәдени жетістіктерінен алады. Бұл ұлттық 
мәдениеттерді дамытудың қозғаушы күші болып табылатын мәдени мұра, 
өйткені ол арқылы әр ұлт өзін-өзі тануға, оның мүдделерін, тарихын, қоршаған 
ұлттармен қарым-қатынасты бағалауға келеді, ол өзін-өзі ұйымдастыруға, 
жасампаз күштердің жинақталуына, оларды консолидациялауға және өзекті және 
перспективалы мәселелерді шешуге шоғырландырады.
Әр түрлі этникалық топтардың мәдениеттерінің өзара байланысы мен өзара 
әсерін қарастыра отырып, диссертант ұлттық және эстетикалық сананы 
қалыптастырудың факторларының бірі ретінде этномәдени байланыстар 
мәселесін қозғады. Қоғамдық өмірдің барлық салаларын жаңарту жағдайында 
ұлттық сана мен ұлттық идея өзін-өзі басқарудың, өзін-өзі ұйымдастырудың, 
егемен мемлекеттердің қоғамдық-саяси өміріндегі рухани көріністің негізіне 
айналған кезде этномәдени байланыстардың маңызы зор. Ұлттық жаңғыру және 
ұлттық мәдениеттің проблемалары қоғамның жаңаруымен тығыз байланысты. 
Оларда этностың шығармашылық әлеуетін ашудың нақты мүмкіндіктері бар. 
Этникалық-мәдени байланыстар әрқашан ұлттардың өзара түсіністігі мен өмір 
сүруінің төзімділігін, олардың моралін және жалпы қабылданған моральдық 
қағидаларын көрсетіп отырды,«...адамзат тарихы этникалық топтардың 
антропологиялық, тілдік және мәдени қатынастарындағы әртүрлі байланыстар 
мен пікірлердің тарихымен қаныққан, деп жазды Р.Ф.Итц, - басқалардың 
мәдениеті мен физикалық түрін бойына сіңірмеген абсолютті таза этникалық 

104 
топтар болуы мүмкін емес». 
Этникалық мәдениеттердің өзара әсер етуінің тарихи процестері Батыс 
Қазақстан облысы халықтарының этнопсихологиялық ерекшеліктеріне, аймақтың 
этно сипатына, отбасылық дәстүрлер мен аңыздардан бастап халықтық дәстүрлерге 
дейін, этникалық топтың корреляциясынан оның өзгеру қабілетіне дейін әсер етті. 
Этно сипаттағы этнопсихологиялық сипаттамаларды зерттеуде этникалық 
байланыстарды, қазіргі аймақтың этно сипатын қалыптастыруға әсер ететін 
субконтенинтальды табиғатта өмір сүру жағдайларына бейімделу болған табиғи 
факторлардың рөлін ескеру қажет. Этно сипаттың ерекшеліктерін білмеу көптеген 
қиыншылықтар мен трагедияларға әкелетініне сенімді, ал ұлттық менмендік 
прогреске кедергі және қақтығыстардың себебі болып табылады. Этно сипаттың 
кейбір ерекшеліктері белгілі бір нақты тарихи жағдайларда өзін әр түрлі күштермен 
таныта алады. Оның үстіне уақыттың өтуімен және өмір жағдайының, 
экономикалық қатынастардың, сана мен дүниетаным деңгейінің өзгеруімен этно 
сипат айтарлықтай өзгерістерге ұшырауы мүмкін. 
Кез-келген халық эстетикалық мәдениеттің пайда болу, қалыптасу және жұмыс 
істеу жолына ие. Бұл ежелгі кезеңде белгілі болды. Әр түрлі халықтар мен 
ұлттардың эстетикалық мәдениеттерінің айырмашылықтарын талдау әрекеттері 
бірнеше рет жасалды. Бұл түсіндірді айырмашылықтары этнопсихология, жалпы 
мәдениеті, қоғамдық құрылымы, тұрмыс жағдайлары мен даңғылы Осы күнге дейін 
дәл осы ерекшелік толық түсіндірілмегенімен, бүгінде біз ұлттық эстетикалық 
мәдениеттердің ерекшелігін және олардың арасындағы айырмашылықтарды 
түсінуде құл - турологиялық ой әсерлі нәтижелерге қол жеткізді деп есептей аламыз. 
Этникалық мәдениет шығу тегі мен өмір сүруінің ортақтығымен байланысты 
адамдардың мәдениеті ретінде сипатталады. Оның басты ерекшелігі-жергілікті 
шектеулер, әлеуметтік кеңістіктегі қатаң локализация. Онда ұрпақтан-ұрпаққа 
берілетін бір рет қабылданған әдет-ғұрыптар басым. Мәдени қарым-қатынас 
механизмі адамдар арасындағы тікелей, институционалды түрде бекітілмеген 
байланыс болып табылады [145]. 
Диаспора өкілдері қазақ ұлтымен қарым-қатынасының тарихы бірге өмір 
сүру және әлеуметтік қатынастарды дамыту процесінде этно психология 
элементтерінің, этно сипаттағы кейбір белгілердің өзара енуі болғанын көрсетті. 
Бір этностың бірегейлігі, оның этнопсихологиялық ерекшеліктері белгілі бір 
дәрежеде көрші халықтардан алынды және сол арқылы бір-бірін толықтырды. 
Осылайша, этнопсихологиялық үйлесімділіктің қалыптасуы, жалпыадамзаттық 
үрдістер мен дәстүрлерді, көрші елдерде тұратын халықтарға тән гуманистік 
ерекшеліктерді дамыту болды. 
Қазақстандық зерттеушілер әзірше мәдениетаралық коммуникация туралы 
өздерінің түсініктерін ұсынған жоқ, көбінесе өз зерттеулерінде жақын және алыс 
шетел ғалымдары берген анықтамаларға сілтеме жасайды. Мұндай факт, ең 
алдымен, оның ғылыми пән ретінде пайда болуының салыстырмалы түрде 
жақында 
болуымен 
байланысты 
Қазақстандағы 
Мәдениетаралық 
коммуникацияның жеткіліксіз зерттелгенін көрсетеді. Мәдениетаралық 
коммуникация бойынша алғашқы зерттеулер Қазақстанда ХХ ғасырдың 80-90 

105 
жылдары республиканың тәуелсіз мемлекет мәртебесін алуына байланысты 
қабылданды, бұл басқа елдермен қызметтің алуан түрлі салаларында 
ынтымақтастық жасау қажеттігіне, демек, олардың мәдениеті туралы білімнің 
болуына және осы білімді қарым-қатынас процесінде пайдалану қажеттігіне әкеп 
соғуда[149]. 
Батыс Қазақстан аймағының халықтары жаңа дәстүрлерді дамытып, оның 
ішінде күнделікті мәдениеттің ортасында адамдардың өміріне еніп, өзгеріп, өзара 
байып жатырғанын атап өткен жөн. Қазақстан мәдениеті - көптеген 
тенденциялар мен процестерді қамтитын тарихи және көпқырлы ұғым. Олар 
еуразиялық рухани мәдениеттің ұзақ және күрделі дамуы туралы куәландырады. 
Бұл аймақта тұратын этникалық топтар «ұлттық сәйкестілік» және «ұлттық 
психология» ұғымдарының өзі сияқты динамикалық жүйелері. 
Көп ғасырлық тарих Батыс Қазақстан аймағы халықтарының бір-біріне 
деген үлкен құрметпен, достық және отбасылық байланыста болғанын, 
материалдық және рухани құндылықтармен алмасқанын көрсетеді. Мұның бәрі 
бірегей биоэтногенетикалық құбылыстың қалыптасуына, Батыс Қазақстан 
облысының этникалық топтарының менталитетінің дамуына ықпал етті.
Осылайша, тұтастай алғанда мәдениетаралық өзара әрекеттестіктің 
теориялық және қолданбалы аспектілерін қарастыра отырып және БҚО 
халықтарының диаспораларының мысалын қолдана отырып, автор Батыс 
Қазақстан облысындағы диаспоралардың 
өміріндегі 
әлеуметтік-мәдени 
жағдайды одан әрі сипаттауды, тарихи отанында және одан тыс жерлерде 
диаспоралар өкілдерінің әлеуетін анықтауды ұсынады. 
Батыс Қазақстан облысы – Қазақстан Республикасының күрделі құрылған 
субъектісі, онда жалпы саны 652 мың адамнан тұратын 86 этнос өкілдері тұрады. 
Көптеген этникалық қауымдастықтардың өкілдері эно-мәдени орталықтар 
арқылы өз мәдениетін жандандыруға,шетелдік отандастармен байланыс орнатуға 
және диаспоралар құруға ұмтыла бастады. 
Батыс Қазақстан облысында диаспоралар мен диаспоралар мәдениетін 
қалыптастыру процесінің белгілі бір идеясы 1 кестеде келтірілген мәліметтермен 
берілген. 
Кесте 1- Батыс Қазақстан облысының этникалық қауымдастықтары
 
Этникалық қауымдастықтар 
Тілдерді білуі 
Жалпы 
халықтың % 
Өз ұлтының Басқа тілдерді 
Славян диаспоралары 
96, 8% 
52,3% 
21,3% 
Кавказ диаспорлары 
72,8% 
98,7% 
1,3% 
Түркітілдес 
этностарының 
диаспорлары 
62,5% 
99,3 % 
1,8% 
Ана тілін білмейтін бірқатар этникалық қауымдастықтар өкілдерінің жоғары 
пайызы назар аударады. 
Диаспора әділеттілігінің сыртқы факторы - тарихи отанның қызығушылығы 

106 
мен қолдауын оятуы, хабардарлығы, диаспораның мемлекеттік мүдделерді 
қолдау үшін маңызы, өйткені диаспора тек әлеуметтік-мәдени құбылыс емес, 
сонымен қатар саяси құрал болып табылады. 
Батыс Қазақстан облысында17 этномәдени қоғамдық бірлестігі жұмыс 
жасайды. Батыс Қазақстан облысы Қазақстан халқы Ассамблеясы 1995 жылы 
құрылды, ол барлық этно қоғамдық бірлестіктер мен этно мәдени 
автономияларды ерікті түрде біріктірді. Бұл процестің құқықтық жағын ресімдеу 
және қамтамасыз ету 1990 жылдары басталды. Сонымен бірге, мемлекет 
Қазақстан Республикасында тұратын халықтардың этномәдени ерекшеліктерін 
сақтауға және дамытуға қызығушылық танытты, ал 2008 жылғы 20 қазанда 
Қазақстан Республикасының «Қазақстан халқы Ассамблеясы туралы» Заңына 
қол қойылды. Осы заң этносаралық қатынастар саласындағы негізгі 
принциптерді айқындай отырып, Қазақстан халқы Ассамблеясы мен оның 
құрылымдарының мәртебесін заң деңгейінде бекітті. Этносаралық қатынастар 
субъектілерінің жұмысының елімізде жүргізіліп келе жатқан саяси бағытпен 
үндес жаңа жүйесін қалыптастырды. Бүгінде облыстық Қазақстан халқы 
Ассамблеясы жұмысының негізгі мақсаты — туған тілді, мәдениетті және 
этникалық дәстүрлерді сақтап қалу және дамыту, мемлекеттік органдар мен 
азаматтық қоғам институттарының этносаралық және конфессияаралық 
қатынастар саласында тиімді қарым-қатынас жасау болып табылады. 
Көрнекті ұстаз, академик Ғарифола Есім ХҚА рөлін келесідей сипатаған 
болатын «....Біртұтастық
 
дегенде айтулы мәселе, Қазақстан қоғамы этникалық 
жағынан біртекті емес. Ел құраушы қазақ халқы, одан кейін орыс, украин, өзбек, 
ұйғыр, татар тағы да басқа халықтардың өкілдері бар. Біз көп этносты елміз. 
Қилы – қилы тағдырлардан осындай көп этносты елге айналдық. Енді көп 
этностарды біріктіру, біртұтас ету – бұл да арман. Осы арманды атқарып жатқан 
Қазақстан Халқы Ассамблеясы. Қазақстан Халқы Ассамблеясының негізгі 
жұмысы – көп этносты Қазақстан қоғамын бір арнаға салып, соның 
біртұтастығын қамтамасыз ету. Біртұтастықты қамтамасыз ету нәзік мәселе. 
Біртұтас дегенде көп этностың мәдениетін, тілін, дәстүрін сақтайтындай 
жағдайлар жасалуы керек. Этностық ерекшеліктерді жетілдіре отырып, біртұтас 
халық екенін сезіну қажеттілігі бар. Біртұтастық деген саясатқа айналмай 
мәдениет, дәстүр негізінде бірігіп, топтасу - бұл да арман. Осы жұмысты 
Қазақстан Халқы Ассамблеясы жақсы атқарып келеді. Міне, оған жиырма жыл 
толды. Сондықтан да Қазақстанда жиырма жылдың ішінде этностардың 
арасында ешқандай қайшылық, қақтығыс болған жоқ. Басбұзарлық барлық 
халықта, бар жерде бар. Кейде сол басбұзарлықты біреулер «этносаралық 
қақтығыс» деп айтқылары келеді. Ол байбаламшылдық....» [147]. 
«...Қазақстан Халқы Ассамблеясы бұл саяси ұйым емес. Оны 
саясаттандырудың қажеті жоқ. Келе – келе, жүре – жүре Қазақстан Халқы 
Ассамблеясы мәдениет, өркениеттік институтқа айнала беруі табиғи жағдай. 
Ойларыңызда болар, бас кезінде біз әлгі қазіргі этномәдени орталықтарды 
ұлттық - мәдени орталық деп атадық. Ол біздің сол кездегі түсінігімізге 
байланысты еді. Бірте – бірте оны этно – мәдени орталықтар деп ауыстырдық. 

107 
Бұл этностардың қазақ елінде жүріп, өзін еркін сезіну үшін жасалып отырған іс – 
шара. Ал бұл үрдісті саясаттандыратын болсаңыз, онда өзге мәселелер өрбуі 
ықтимал. Сондықтан мәдени - өркениеттік, адамшылық, гуманизм негізінде 
құрылған Қазақстан Халқы Ассамблеясы өз жұмыстарын нәтижелі жүргізіп 
жатыр.
Этникалық топтардың өкілдері шетелдік қоғамдастық өкілдерін біріктіретін 
және 
қолдайтын 
орган 
ретінде 
мәдени-этникалық 
орталықтардың 
ұйымдастырылуы мен жұмыс істеуі қажеттілігін сезінді. 
2016 жылғы 4 ақпанда Батыс Қазақстан облысының Орал қаласында Қазақстан 
халқы Ассамблеясының Достық үйі ашылды. Жаңа әкімшілік ғимаратта этномәдени 
бірлестіктердің 17 кабинеті, БҚО ҚХА жастар қанаты кабинеттері, ардагерлер 
Кеңесінің кабинеттері орналасты. Бұдан басқа Қазақстан халқы Ассамблеясының 
Үйінде 2 дайындық кабинеті және 2 хореография залы, 3 тілдер (мемлекеттік тіл, 
ағылшын және туған тілді оқыту) кабинеті, киім бөлмесі, грим жасау бөлмесі 
қарастырылған. Сондай-ақ Қазақстан халқы Ассамблеясының қызметін қамтамасыз 
ететін «Қоғамдық келісім» коммуналдық мемлекеттік мекемесінің кабинеттері 
орналасқан. 
Сарай жұмысының ең маңызды қоғамдық нысандары облыстық «Достық 
көпірі» және диаспоралардың ұлттық мерекелерін, дәстүрлі ұлттық мерекелерді, 
сондай-ақ облыс орталығында ұлттық мәдениет күндерін өткізу болды.Қазіргі 
уақытта облыста 20-дан астам этно-мәдени автономиялар, 20-ға жуық этно 
қоғамдық бірлестіктер, 70-ден астам діни ұйымдар мен түрлі конфессиялар 
бірлестіктері жұмыс істейді. Газеттер немесе қосымша газет беттері орыс, 
украин, татар, неміс, армян, шешен, және т.б. тілдерінде шығарылады және 
телерадио хабарларын тарату редакциялары жұмыс істейді. 
Мұның бәрі аймақта тұратын әр этностың өзіндік санасының өсуін 
күшейтеді, мәдениетін, тілін, түрлі халықтардың салт-дәстүрлерін, әдет-
ғұрыптарын дамытуға ықпал етеді, аймақта азаматтық келісім орнатуға ықпал 
етеді. А.Майемер, Батыс Қазақстан аймағына тән ерекшеліктерді көрсете 
отырып, Батыс Қазақстан облысы әлеуметтік-мәдени аймақ ретінде Қазақстан 
Республикасыныңполиэтникалық субъектісі болып қана қоймай, сонымен бірге 
тарихи осында өмір сүрген халықтардың материалдық және рухани 
мәдениеттерінің ғасырлар бойғы қайта құруларының нәтижесі болып 
табылатындығын атап өтеді. 
Ұлттан елге трансформация. Біреулер біз әлі ұлт болып қалыптасқан жоқпыз 
дейді. мәселе ұлт болып қалыптасуда емес, ел болуда. Қазақ елі атануда.Ұлт 
мәселесі 1991 жылы желтоқсан айында шешілді. Тәуелсіздік жарияланды. Ендігі 
жерде, ұлттық мәселенің барлығы тегіс елдік мәселеге ауысты. Қазақ халқының 
тілі, дәстүрі, тарихы, барлығы-барлығы елдік мәселе. Олар мемлекеттік, 
қоғамдық деңгейде шешілуі керек.
Бізбен бірге өмір сүріп жатқан жұртты біз этникалық топтарға жатқызамыз. 
Этнос деген ұғым қолданамыз. Қазақ елінде бір ғана ұлт бар. Ол жері, тілі, 
мәдениеті, тарихы, мемлекеті бар – қазақтар. «Ұлттық мәдени орталық» дегенге 
өзгеріс енгізуді ұсындым, «Этникалық мәдени орталық» дейміз, өйткені 

108 
Қазақстанда мемлекет құрушы бір ғана ұлт бар. Егер, Қазақастан көп ұлтты 
десек, біз федеративті мемлекет туралы айтпақпыз. Қазақстан Республикасы Ата 
заңым ызда жазылғандай, унитарлық мемлекет[34]. 
Біреудің тілі мен дінін ман- сұқтау, кемсіту қазақы дәстүр тұрғысынан 
алғанда да, бүгінгі заман гуманизмі денгейінен алғанда да надандықтын белгісі 
екендігі мәлім [148]. 
Этно-мәдени орталықтар - бұл этно мәдениеттің, дәстүрлердің, әдет-
ғұрыптардың, тілдер мен халықтық қолөнердің дамуына ықпал ету үшін құрылған 
қоғамдық бірлестіктер. 
ХХ ғасырдың 90-шы жылдарындағы ұлттық саясат саласындағы бірқатар 
заңнамалық актілер қабылданғаннан кейін Батыс Қазақстан облысында оннан 
астам этно- мәдени орталықтар мен қауымдастықтар жұмыс істей бастады- Батыс 
Қазақстан облыстық «Орыс мәдени орталығы» қоғамдық ұйымы, Батыс 
Қазақстан облысының украиндарының «Еднання» украин этномәдени бірлестігі, 
«Татар мәдени орталығы» қоғамдық бірлестігі, БҚО «Ламед» Еврей этномәдени 
қоғамдық бірлестігі, «Грамада» белорус этно-мәдени орталығы, Батыс Қазақстан 
облысының аумағында тұратын Жайық казактары этно-мәдени автономиясы, 
«Кәріс этномәдени бірлестігі» қоғамдық бірлестігі, «Хаймат» Орал неміс этно-
ағартушылық қоғамы» қоғамдық бірлестігі, Әзірбайжан «Бирлик» мәдени-
ағартушылық қоғамы, «Қазақстан ұйғырларының республикалық мәдениет 
орталығы» қоғамдық бірлестігінің Орал қаласындағы филиалы, «Вайнах» 
шешен-ингуш қоғамдық бірлестігі, «Грамада» белорус этно-мәдени орталығы, 
«Республикалық Дүнген мәдени орталығы» Батыс Қазақстан облысы бойынша 
қоғамдық бірлестігінің филиалы, БҚО «Масис» армян этномәдени қоғамдық 
бірлестігі. 
Этно-мәдени орталықтар қызметінің негізгі мақсаттары: 
-бір этностың адамдарын біріктіруден және мәдени байланыстар орнатудан 
көрінетін интеграция; 
-этно мәдениетті игеру, дамыту және насихаттау процесінде адамдардың 
көркемдік қызметін жандандыруға бағытталған шығармашылық; 
-ана тілін, өз халқының тарихын, дәстүрлері мен әдет-ғұрыптарын 
меңгеруде тұлғаның танымдық және шығармашылық мүдделерін дамытуға 
бағытталған ағартушылық; 
-жеке тұлғаның этниеплық мәдениет пен этникалық топтан иеліктен айырылуын 
жеңуден, этникалық қауымдастық мүшелерінің моральдық-адамгершілік деңгейін 
арттыратын әлеуметтендіру факторларын күшейтуден тұратын тәрбиелік-
қамқоршылық. 
Қазақстан азаматтарының этносаралық келісімі халықтың бірлігіне 
бастайтын жол десек, Ассамблея қызметін, миссиясын дұрыс түсінгендік болар 
деймін. Демек, этнос мәдениеті халық бірлігінің айғағы болмақ. Осы тұста 
академик Дмитрий Лихачевтің мәдениет мәдениетке иек артса ғана нағыз 
мәдениет болмақ деген ойы есіме түсіп отыр. Өзімен-өзі ғана болған мәдениет, 
ол нағыз мәдениет емес, ол тұйықтық, сабақтастықтың үзілгені, болашақтың 
болмағаны. Нағыз мәдениет магнит өрісі сияқты, ол өзге мәдениеттерді баурап 

109 
тартып барып құнарлана түспек. Әңгіме етіп отырған этнос мәдениеті – сондай 
мәдениет. Қазақстандағы әр этнос мәдениеті бәрімізге ортақ құндылық, тек осы 
ой ғана Ассамблея жұмысының мазмұнын байыта түспек[147]. 
Диссертант этнео-мәдени орталықтардың қызметі этникалық қауымдастықты 
біріктіру, этникалық мәдениетті жандандыру және қолдау болып табылады деп 
санайды. Осылайша, қоғамдық бірлестіктерді БҚО тұратын барлық этникалық 
қауымдастықтардың өкілдері құрады. Диаспора ұйымының өз ерекшеліктері бар, олар 
бұдан әрі талданатын болады. 
Диаспора-бұл өзінің тарихи отанынан тыс жерде (немесе өз халқының 
қоныстандыру аймағынан тыс) тұратын және осы қауымдастықтың дамуы мен 
жұмыс істеуі үшін әлеуметтік институттары бар біртұтас этникалық шығу тегі бар 
адамдар қауымдастығы болғандықтан, ол ұлттық мәдениетті сақтау мен 
нығайтудан, ұлттық дәстүрлер мен әдет-ғұрыптарды таратудан тұратын мәдени-
ұлттық орталықтардың қызметіне ұқсас функцияны орындайды. Бұл қоғамдастық 
мүшелерінің шетелдік ортаға сәтті әлеуметтенуіне ықпал етеді, басқа этникалық 
топтармен жайлы өмір сүру және өзара даму үшін этномәдени атмосфера жасайды, 
мәдениетаралық диалогтың негізін құрайды. Жоғарыда айтылғандарды сипаттау 
үшін біз кейбір диаспоралардың, атап айтқанда орыс, армян, татар және шешен 
диаспорлары жұмыс істеу тәжірибесі мысалдарының қарастырамыз. 
Батыс Қазақстан облысының алғашқы диаспораларының бірі, жоғарыда атап 
өткендей, орыс диаспорасы жұмыс істей бастады. ХХ ғасырдағы санақ бойынша 
Батыс Қазақстан облысында орыстар: 1989 жылы - 216514 адам, 1999 жылы - 
174018 адам, 2009 жылы - 135813 адам, 2019 жылы - 125613 адам өмір сүрді. 
Орал қаласында Ресей консулдығы жұмыс атқаруды.
Орыс және басқада православ дінін ұстанатын этникалық диаспора өкілдері 
дәстүрлі түрде келесі діни мерекелерді атап өтеді: Пасха, Троица, Киелі Рух күні, 
«қозғалмалы» мерекелер, сонымен қатар тұрақты мерекелер: Жаңа жыл (1 
қаңтар), Рождество (7 қаңтар), Крещение (19 қаңтар) және т.б.. 
Келесі диаспора - армяндарды қарастыруға көшейік. Бірінші Батыс 
Қазақстан облысындағы армяндар патшалық Ресей кезінде пайда болды. 
«Масис» армян этномәдени қоғамдық бірлестігінің деректері бойынша өңірдегі 
армяндардың 60% - ы құрылыс саласында, 20% - ы өнеркәсіпте, 10% - қызмет 
көрсетуде, 4% - ы саудада, қалғандары білім беру, басқару және мәдениет 
саласында жұмыс істейді. 
Армяндардың көші-қон ағыны 1950 жылдан бері байқалады, ал 1988 жылы 
Спитак жер сілкінісінен кейін көптеген адамдар туыстарынан, жақындарынан, 
тұрғын үйінен және жұмысынан айрылды, екінші толқын КСРО-ның 
ыдырауымен байланысты. Армян көші-қонының соңғы толқынының өкілдері 
посткеңестік кеңістіктегі тұрақсыз экономикалық жағдайдың нәтижесінде пайда 
болды. 
Батыс Қазақстан облысындағы армян диаспорасының ерекшелігі-олардың 
ашықтығы және аймақтың басқа халықтарымен жақындасуға деген ұмтылысы, 
атап айтқанда аралас неке құру. Айта кету керек, бұл диаспора еврейлерден 
кейінгі ең көне және барлық жерде жоғары бейімделу икемділігін көрсетеді. 

110 
Кез-келген диаспораны біріктірудің негізі және ұйымдастыру дәрежесі 
мәдени құндылықтар болып табылады: дәстүрлерді, әдет-ғұрыптарды, діни 
мерекелерді сақтау. Этностық бірегейлікті сақтауда отбасыларда ұлттық және 
көбінесе діни мерекелермен үйлесетін дәстүрді сақтау маңызды рөл атқарады. 
Тілді үйрену мен білуде үлкен маңызға ие екендігіне назар аудара отырып, армян 
тілін үйренуге арналған курстар ұйымдастырылады. 
Диаспора қаланың барлық бұқаралық іс-шараларына, әсіресе мәдени-
демалыс сипатындағы іс-шараларға қатысады. Армян диаспорасы қызметінің 
негізгі салалары мыналар - сауда, қызмет көрсету саласы, мейрамхана бизнесі. 
Оралдық армяндар қайтыс болғандарды Арменияда жерлеуді жөн көреді. Қайтыс 
болған адамның туыстарына көмек көрсету үшін қоғамдық институттар арқылы 
ерікті қайырымдылық жасалады. Жалпы, ұлттық сана ең алдымен армян 
халқының тарихын, мәдениетін, тілін жақсы білумен жүзеге асырылады. 
Көріп отырғаныңыздай, Батыс Қазақстан облысының армян диаспорасы ең 
белсенді, мобильді, мәдени шаралармен айналысатын, сонымен қатар кең 
экономикалық бағдарламаны жүзеге асыратын және аймақтың саяси өміріне 
белсенді қатысатындардың бірі болып табылады. 
Батыс Қазақстан облысының тағы бір ірі диаспора –татар диаспорасы. 
Тюмень облысында 9 мың татарлар ресми тіркелген. Алайда, татар диаспорасы 
жетекшілерінің пікірінше, ресми сан адамдардың нақты санымен сәйкес келмейді 
және жарияланған сандардан бірнеше есе асып түседі. 
Жәңгір-ханның замаманынан бері қалыптасқан татар диаспорасы өкілдері 
үлкенді-кішілі сауда, құрылыс және жөндеу жұмыстарымен айналысады. 
Батыс Қазақстан облысының татарлары, әдетте, суннит мұсылмандарына 
жатады. Алайда, Қазан қаласы тумалары христиандық православ сенімін 
ұстанады. 
Татарлардың ұлттық одақтары ұлттық және этникалық өзіндік сана мен 
жайлылықты сақтауда маңызды рөл атқарады. Татар тілінде газет шығарылады. 
Газет беттерінде Татарстандағы жағдай, ислам туралы әңгімелер, диаспора 
өкілдері туралы очерктер, БҚО татарларының әдеби шығармалары бар. Орыс 
тіліндегі басылымдар, әдетте, ресми сипатта болады, аймақтық билікке жүгінеді 
немесе диаспораға Қазақстанда болып жатқан кейбір саяси және қоғамдық іс-
әрекеттерді қолдауға шақырады. 
Батыс Қазақстан облысында тұратын татарлардың мәдениетіне қоршаған 
халықтың мәдениеті айтарлықтай әсер етеді. Сондықтан аралас некелер жиі 
кездеседі. Тағамдар, әдетте, облыстың байырғы тұрғындары арасында кеңінен 
таралған «Татарская кухня» деп аталатын тағамдарға сәйкес келеді, ол аймақтың 
байырғы тұрғындары арасында байқала бастады. 
Татар диспорасыны біріктіретін тарихи тұлға Ғабулла Тоқайдың Орал 
қаласында тәлім алып, жұмыс жасағындығы ұлттық біргейлікті сақтауға өз 
септігін тигізуде. Ғ.Тоқайдың мұражайы да жұмыс жасауда. 
Диссертациялық зерттеу объектісі- қазақстан халықтарының диаспоралары, 
атап айтқанда шешен диаспоралары мысалында Батыс Қазақстан облысындағы 
диаспоралардың өмірлік қызметін талдауды аяқтаймыз. 

111 
Шешешндердің Батыс Қазақстан облысына қоныс аударуы бірнеше 
толқындарға бөлінеді. Бірінші толқын (1957 ж.) Қазақстанға жер аударылған 
шешен халқының ақталуымен тұспа - тұс келді, екінші толқын-1970 жж. бастау 
алған БүкілОдақтық құрылысына келген ерікті шешен жастары, ал үшіншісі-
Шешен Республикасында 1995 жылы басталған соғысқа байланысты болды. 
Батыс Қазақстан облысында шешен ұлтының 1 мың өкілі тұрады. Өмірдің басты 
ережесін қызғанышпен ұстанатын шешендер үшін-туған тамырынан кетпеу, 
әкесінен үйден шықпау, кез-келген қуғыннан өз еліне оралу - бұл көші-қонның 
өте жоғары пайызы. 
2001 жылы мамырда облыстық «Вайнах» шешен-ингуш қоғамдық бірлестігі 
тіркелген болатын. Орталықтың мақсаты - шешендердің ұлттық мәдениетін 
насихаттау, оның халқы мен олардың өкілдерін таныту, мәдениетаралық қарым-
қатынас жағдайындағы мәдениет, патриоттық сезімді, барлық халықтардың 
мәдениеттеріне құрмет сезімін тәрбиелеу. 
Орал аймағындағы шешендер мұсылман дінін ұстанады, дін бұл жағдайда 
әлеуметтік интеграцияның функцияларын өзіне ала отырып, өмір сүрудің жоғары 
қабілетін көрсетеді. 
Қауымдастықтың біртұтастығы этникалық өзін-өзі тану деңгейімен 
анықталатындығын атап өткен жөн, бұл «этностық топтың өмірінің шын мәнінде 
бар этнодифференциалданушы және этноинтеграциялық компоненттерін саналы 
бейнелеу мен бағалаудың салыстырмалы тұрақты жүйесі. Осы жүйенің 
қалыптасуы нәтижесінде адам өзін этникалық қауымдастықтың өкілі ретінде 
сезінеді»[150,с. 74]. 
Тіл этникалық өзін-өзі тану құрылымында маңызды рөл атқарады. 
Біріншіден, шешендер үшін шетелдік этникалық ортадағы маңыздылық өте 
маңызды. Өз халқының тілін қабылдаудағы эмоционалдылықтың жоғарылауы 
соңғысы этникалық сәйкестікті қалыптастыратын маңызды фактор, оны беру 
және көрсету арнасы екендігін көрсетеді. 
Диссертанттың пікірінше, шағын Отандарынан алыс орналасқан осы 
қауымдастықтың өкілдері үшін тіл, ең алдымен, өзін этнос өкілдері деп санайды. 
Ұлттық-мемлекеттік білім берудегі этнос үшін бұл мәселе иммигранттар үшін 
өткір емес, өйткені олар өздерінің бірегейлігін көрсетеді. 
Осылайша, жұмыс істеудің негізгі факторлары, санына, қоныстану 
сипатына, мәдени құндылықтардың рөліне қосымша тағы бір индикаторды 
қамтуы керек: оның шығу елімен беріктік дәрежесі. Бұл өте маңызды, өйткені 
этникалық Отанымен тығыз байланыс этномәдени негізді нығайтады.
Шешендер туыстарының тығыз ынтымақтастығымен және қатаң 
экзогамиясымен сипатталады. 
Диссертант мәдениетаралық өзара іс-қимылдың негізгі критерийлерін 
қолдана отырып, Батыс Қазақстан облысының шешен диаспорасының басқа 
субъектілермен мәдениетаралық өзара әрекеттесудәрежелік бағалауын анықтауға 
тырысты (кесте2). 
Кесте 2 - Батыс Қазақстан облысындағы шешен диаспорасының мәдениетаралық 

112 
өзара әрекеттесу дәрежесінің критерийлері мен дәрежелері 
Рангтік бағалар 
Мәдениетаралық қарым-
қатынас субъектілерінің 
критерийлері 
Т
іл
Дәст
үр
ле
р 
Ә
дет
-
ғұ
ры
пта
р 
Рәсі
м
де
р 
О
рт
ақ 
тар
их
Ф
ол
ьклор
Діни
се
ні
м
Базалық этнос (шешендер) 
+ 
+ 
+ 
+ 
± 
± 
+ 
Славян диаспоралары 
+ 
+ 
+ 
± 
± 
± 
- 
Кавказ диаспорлары 
+ 
+ 
+ 
± 
± 
+ 
+ 
Түркітілдес этностарының 
диаспорлары 
± 
+ 
± 
± 
± 
± 
± 
2-кестеден көріп отырғанымыздай, біздің облыстағы шешен диаспорасының 
басқа этникалық қауымдастықтармен мәдениетаралық өзара әрекеттесуінің 
негізгі критерийлері ретінде тіл, дәстүрлер, рәсімдер, сенім, фольклор және 
жалпы тарихты қабылдады. Жоғарыда аталған өзара іс-қимыл субъектілеріне 
мыналар жатады: 

Ресей Федерациясының Шешенстан аумағында тұратын шешен халқы 
ұсынған негізгі этникалық топ; 

Батыс Қазақстан облысының аумағында орналасқан кавказ диаспоралары, 
соның ішінде Закавказье диаспоралары (әзірбайжандар, армяндар, грузиндер); 

диссертант біздің облыстың славян тілдес этникалық диаспорлар ең көп 
этностық қауымдастықтар қатарына жатқызатын жергілікті халық; 

Түркітілдес этностарының диаспорлары халықтарының диаспоралары 
(татар, башқұрт, ұйғыр және т.б.) 

корей, неміс және т.б. облыс аумағында орналасқан диаспорлар; 
« + » белгісі мәдениетаралық өзара іс-қимылдың жоғары дәрежесін көрсетеді, 
«±» белгісі – әлсіз дәреже, ал « -» белгісі өзара іс-қимылдың жоқтығын көрсетеді. 
Біздің аймақтағы шешен диаспорасының, ең алдымен, Қазақстаннан тыс 
негізгі этникалық топпен және туыстас диаспоралармен өзара байланысы өте 
күшті екені анық. Мұнда рейтингтер өте жоғары және сәйкесінше +6,5 және +5,5 
құрады. Орал аймағындағы шешендер мәдениетінде біздің облыста тұратын 
басқа кавказ диаспоралары өкілдерінің мәдени мұрасы бар (14 дәрежесі). Бұл 
әсіресе шешендер диаспорасына қатысты. Шешен диаспорасының жергілікті 
халықпен және БҚО аймағында орналасқан Кавказ емес халықтарының 
диаспораларымен негізгі критерийлер бойынша мәдениетаралық өзара 
байланыстың салыстырмалы түрде деңгейі төмен (+2,5). Осы татар және башқұрт 
халқы, сондай-ақ өкілдері исламды уағыздайтын татар, башқұрт және басқа да 
диаспоралар туралы айтып отырмыз. 
Диаспоралар өкілдері этно мәдениеттерін сақтауда ана тілдеріндегі кешкі 
мектептер, 
үйірмелер, 
ұлттық 
тағамдарымен 
ерекшеленетін 
кафе, 
мейрамханалрамен, мұражайлармен және т.б. ерекшеленеді.

113 
Батыс Қазақстан облысында елімізде алғашқылар болып корей диаспора 
өкілдерінің қазақ халқына деген алғысын ескеркіш ретінде рәсімдеп сыйға тарту 
еткен болатын (қосымша). Онда келесідей сөздер тасқа қашалып қаза, орыс және 
корей тілдерінде жазылды «Қазақ халқына мың алғыс». Анатолий Кимнің 
сөзінше: «Сталиннің кесірінен Қазақстан халықтардың түрмесіне айналды. 
Ашаршылықтан, қуғын-сүргіннен миллиондаған адам қаза болды. Орасан зор 
адам шығынына қарамастан, Қазақ халқы күштеп жер аударылған 60-қа жуық 
ұлттардың өкілдеріне шын жанашырлық танытты, соңғы нанымен бөлісті. 
Мойындауымыз керек, біз қазақ халқының арқасында ғана тірі қалып, осы 
бақытты күндерге жеттік. Ол ешбір дәлелді талап етпейтін ақиқат. Қазір 
қазақстандық әрбір мың кәрістің 80 пайызының жоғары білімі бар. Кәрістерге 
екінші Отан болған қазақ еліне шын жүректен шыққан алғысымызды білдіру 
үшін 2012 жылы осы монументті өз қаржымызға орнаттық» [151].
Диссертанттың айтуынша, 2 кестеде келтірілген мәліметтер Батыс Қазақстан 
облысында тұратын барлық этникалық қауымдастықтардың дәстүрлі және 
мәдениетаралық өзара әрекеттесуінің жаңа формаларын іздеу қажеттілігін алға 
тартады. 
Батыс Қазақстан облысындағы кейбір диаспоралардың қалыптасуы мен 
этникалық ерекшеліктерін талдағаннан кейін, диссертант олардың дамуына 
келесі факторлар әсер етеді деп санайды. Біріншіден, ұзақ мерзімді немесе қысқа 
мерзімді болуды көрсететін көші-қон процестері. Екіншіден, этностың өзіндік 
сана-сезімін дамыту және ұқсастығын сақтауға деген қолдау. Үшіншіден, 
шетелдік қоғамның әсері, оның мемлекеттегі тұрақтылықты сақтауға деген 
қызығушылығы. 

жүктеу/скачать 1,41 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: