Білім беру үрдісі ретінде білім беру жүйесінің даму кезеңдері мен ерекшелігін, нақты уақыт кезеңіндегі жай-күйінің өзгеруін көрсетеді. Білім берудің бұл динамикалық сипаттамасы мақсатқа қол жеткізу үрдісімен, нәтижеге жету тәсілдерімен, сонымен бірге оқыту мен тәрбиелеуді ұйымдастырудың күш-жігерімен, жағдайлары мен формаларымен, оқыту мен тәрбиелеудің адамдағы талап етілетін және қажетсіз өзгерістердің сәйкестік дәрежесі ретінде нәтижелілігімен байланысты.
Білім беру үрдісі оқыту және тәрбиелеуге тән қасиеттерді көрсетеді:
- педагог пен оқушының өзара қарым-қатынасы;
- барлық үрдістің, тұлғаның жан-жақты және үйлесімді дамуына бағытталуы;
- мазмұндық және іс жүргізу (технологиялық) тараптардың бірлігі;
- барлық құрылымдық элементтердің өзара байланысы: білім беру мақсаты мен мазмұны және білім беру міндеттеріне қол жеткізу құралдары – білім беру нәтижесі;
- үш міндетті іске асыру: адамды дамыту, оқыту және тәрбиелеу.
Адамның толыққанды интелектуалды, әлеуметтік және адамгершілік дамуы – бұл білім беру үрдісінің барлық функцияларының бірлігінде жүзеге асыру нәтижесі.
Білім беру үрдісі ретінде – білім беру мекемесі жағдайында немесе білім және дағды, танымдық және практикалық іс-әрекет тәжірибесі, құндылық бағдарлары мен қарым-қатынастар жүйесін өздігінен білім алу арқылы адамның меңгеруі.
Қазіргі білім беру әртүрлі бағыттарда дамиды және келесі қасиеттермен сипатталады: ізгілендіру, білім беруді ізгілендіру, дифференциациялау, әртараптандыру, стандарттау, көп деңгейлі, компьютерлендіру, ақпараттандыру, дараландыру, үздіксіздік және т.б. [Бордовская, Реан, 75 б.; Никитина, 80 б.].
Білім беруді ізгілендіру (гуманизация) – білім беру жүйесін және барлық білім беру үрдісін әр адамның құқықтарын құрметтеуге негізделген, оқушылар мен педагогтарды өзара құрметтеу қатынастарын дамыту мен қалыптастыруға; олардың денсаулығын, жеке басының қадір-қасиетін сақтау мен нығайтуға және жеке басының әлеуетін дамытуға бағыттау. Дәл осындай білім беру, оқушылардың жеке дамуы жолында таңдау құқығына кепілдік береді.
Дифференциациялау (жіктеу, саралау) – білім беру мекемелерінің барлық білім беру үрдісіне қатысушылардың қызығушылығын, бейімділігі мен қабілеттерін есепке алу, қанағаттандыру және дамыту кезінде оқушылардың немесе студенттердің жетістіктеріне бағдарлануы. Дифференциациялау тәжірибеде әртүрлі тәсілдермен жүзеге асырылуы мүмкін:
- оқушылардың үлгерім белгісі бойынша топтарға бөлінуі;
- оқу пәндерін міндетті және таңдау бойынша бөлу;
- элиталық, жаппай және дамуында ауытқуы бар оқушыларға арналған оқу орындарына бөлу;
- қызығушылық пен кәсіби бағдарға сәйкес жеке оқушылар мен студенттер үшін жеке жоспарлар мен білім беру бағыттарын құрастыру және т. б.
Әртараптандыру – оқу орындарының, білім беру бағдарламалары мен басқару органдарының кең алуан түрлілігі.
Стандарттау – бұл білім беру жүйесінің ең алдымен мемлекеттік білім беру стандартын – нақты белгіленген сағат көлемінде міндетті оқу пәндерін қабылдауды іске асыруға бағдарланады.
Көп деңгейлі – адамның мүмкіндіктері мен мүдделеріне сәйкес келетін білім деңгейінің әрбір кезеңінде қол жеткізу мүмкіндігін қамтамасыз ететін көп кезеңді білім беру үрдісін ұйымдастыру. Әрбір деңгей – өз мақсаттары, оқу мерзімі және өзіндік ерекшеліктері бар кезең. Оқуды аяқтаудың әр кезеңінде білім берудің белгілі бір кезеңін сапалы аяқтауды білдіреді. Мысалы, жоғары білім беру жүйесі үш деңгейге бағытталған:
- бірінші – жалпы жоғары білім (2 жыл);
- екінші – базалық жоғары білім – бакалавриат (2 жыл жалпы білім + 2 жыл);
- үшінші – толық жоғары білім-магистратура (4 жыл бакалавриат + 2 жыл магистратура).
Білім беруді ақпараттандыру адамды оқыту үдерісінде есептеу техникасы мен ақпараттық технологияларды кеңінен пайдаланумен байланысты.
Дараландыру – оқыту және тәрбиелеу үдерісінде оқушылар мен студенттердің жеке ерекшеліктерін есепке алу және дамыту.
Үздіксіз, бір рет және мәңгілікке алынған білім емес, тұрақты білім беру үрдісі – қазіргі қоғамдағы тез өзгеретін өмір жағдайларына байланысты өмір сүру барысында адамның өз бетімен білім алуы дегенді білдіреді.
Білім беру үрдісі диалектикалық сипатқа ие. Сондықтан білім беру үрдісін дамыту, қарама-қайшылықтарды шешу арқылы да, эволюциялық жолмен де, қалыптасқан білім беру жүйесін жетілдіру арқылы да мүмкін болады.
Білім беруді дамытудың негізі-бұл мемлекет немесе нақты аймақ және жекелеген білім беру мекемелері деңгейінде білім берудің жаңа тұжырымдамалары мен модельдері; жаңа мемлекеттік білім беру стандарттары; нормативтік-құқықтық құжаттар; қаржыландырудың жаңа көздері, тетіктері мен нысандары; білім беру саласы үшін мамандарды даярлау мен қайта даярлаудың жаңа жүйелері.
Білім беру жүйесін жетілдіру қызметінің ерекше түрлерінің дамуымен байланысты болуы мүмкін, атап айтқанда:
- жаңа білім беру мекемелерін жобалау және модельдеу;
- білім беру саласындағы басқару әрекеттерін бағдарламалау;
- білім беру саласындағы жаңа білім беру реформалары мен инновациялардың мәдени-тарихи және әлеуметтік салдарларын болжау;
- жас ұрпақты тәрбиелеу мен білім беру мазмұнында қоғамда қалыптасқан жаңа әлеуметтік-мәдени жағдайларды әзірлеу.
Білім беру-мемлекет, қоғам, әкімшілік және нақты білім беру жүйесінің педагогтары тарапынан, сондай-ақ оқушылардың ата-аналары тарапынан басқарылатын үрдіс. Алайда, олардың басқару түрлері мен тәсілдері әртүрлі.
Қандай да бір түрдегі білім алу үрдісінде адам белгілі бір деңгей мен сапаға жетуі мүмкін.
Бастауыш, орта және жоғары білім берудің түрлі деңгейлерін бөліп көрсетеді. Әрбір деңгей мемлекеттік құжатпен – бастауыш немесе орта мектепті бітіргені туралы куәлікпен, жоғары оқу орнында тыңдалған курстар туралы анықтамамен немесе жоғары білім туралы дипломмен расталады.
Бастауыш білімі адамның кейінгі білім беру деңгейлері негізделген іргетасы болып табылады.
Жоғары білімді адам жоғары оқу орнын табысты аяқтағаннан кейін ғана алады. «Білім туралы» заң бойынша Қазақстандағы жоғары оқу орындарына институт, академия және университет жатады. Магистратурада, және докторантурада білім беруді жалғастыру мүмкін.
Оқушылардың білім деңгейін бағалауда қарапайым сауаттылық, функционалдық сауаттылық, пәндік және әдіснамалық құзыреттілік деңгейін көрсетеді.
Жоғары білімі бар болашақ маманның білім деңгейін оқу кезінде ЖОО студентінде гуманитарлық және әлеуметтік-экономикалық пәндер, жаратылыстану ғылыми пәндер, Жалпы кәсіптік бағыттағы пәндер блогы және кәсіптік мамандану саласындағы білім деңгейі бағаланады. ЖОО-да көп деңгейлі оқыту жүйесі аясында жалпы білім беру деңгейі, бакалавриат, магистратура және докторантура деңгейі бөлінеді.
