Ахмеди ысқАҚов қазіргі қазақ тілі морфология
жүктеу/скачать 0,65 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Сыртын
- Тобықты іші
- Қүдық ба- сында
| \ § 43. КӨМЕКШІ ЕСІМДЕР
Зат есімдердің көпшілігі өздерінің лексикалык ма- ғыналарында жұмсалып, өздеріне тән түрлену жүнеле- рін және сөйлемде өз алдарына дербес мүше болу ка- сиеттерін сақтап отырады. Ал, кейбір зат есімдер өзде- ріне тән байырғы қызметтерінен жартылай айрылып, көбінесе көмекші сөздер, яғни көмекші есімдер есебінде жүмсалады. Көмекші есімдер деп лексикалық мағыналары бірде бүтіндей сақталып, бірде солғындап, өзге сөздермен тір- кесу ерекшеліктеріне карай, синтаксистік жағынан кей- де жеке-дара мүше есебінде, кейде күрделі мүшенің қүрамындағы дәнекер элемент есебінде қолданылып, морфологиялық жағынан зат есімдерше түрленіп оты- ратын жәрдемші сөздерді айтамыз. Көмекші есімдер сан жағынан соншалыкты көп емес, оларға алды, арты, асты, үсті, жаны, қасы, арасы, орта- сы, іші, сырты, басы, беті, шеті, түбі, төбесі, тұсы, мацы сняқты сөздер жатады. Бірақ сан жағынан аз болғаны- мен, бұл сөздердің қолданылу өрісі аса кең, атқаратын қызметтері өте зор. Ал бүл сөздердің қолданылу өрісі- нің кең болуы да, атқаратын қызметтерінің мол болуы да олардың тілімізде алатын орындарыныц ерекшелікте- рімен байланысты. Көмекші есімдер кәдімгі зат есімдерше қолданылады, ондайда көмекші есімдердің негізі зат есімдерден ешқан- дай айырмашылығы болмайды.^Демек, ондай жағдайда бұл сөздердің бойында зат есійдерге тән семантикалык дербестік те, морфологнялық жағынДн дәл сол зат есім- дердей түрлену қабілеті де толық сақталады. Мысалы: Сыртын көріп ішінен түңілме (мақал); Ол қаніиа артта қалса да, пікірі алда (Ғ. Мүстафин); Сырт- тан аяз, іштен жалын иіарпиды (С. Мүқанов); Менің іштегі суды сыртқа төгуімнен, сырттағы судың ішке құйылуы басымырақ боп кетті (С. Мұқанов). Бұл мы- салдардағы сыртқы, сырттағы, ііитегі деген жұрнақ ко- сылған формалар да, сыртқа, ішке деген барыс септікте- гі формалар да, алда, артта деген септіктегі формалар да, сыртын деген табыс септіктегі форма да, іштен, ііиі- 144 цен (әрі тәуелдеулі) сияқты шығыс септіктегі формалар да — өздерінің лексикалык дербестіктерін де, түрлену ерекшеліктерін де, сөйлемде жеке-дара мүше болып қыз- мет атқару қабілеттерін де өз бойларында толық сақ- тап түрған зат есімдер. Дәл осы зат есімдер көмекші есімдер есебінде, демек, семантикасы солғындаған дәнекер сөздер есебінде жүм- салғанда, лексикалық мағыналары солғындауымен бай- ланысты, синтаксистік дербестіктерінен айрылады да, тек морфологиялық жағынан түрлену қасиеттерін ғана өз бойларында сақтайды. Мысалы: Омар ұіиы-қиыры жоқ даудың ішіне кіріп кетіп, шатасты да жүрді (С. Торайғы- ров); Құнанбайдың мықты жері Тобықты іші болса, әл- сіз жері де осы Тобықты ішінде (М. Әуезов). Ой арты- нан ой туар, желге мінсең, жеткізбес (Абай); Қүдық ба- сында, кеіикі ауыл сыртында, от басында... Абай сездерін бүларға оқытып отырып тыңдайтын Дәркембай, көп кәрі-жас бар (М. Әуезов). Осы мысалдағы даудың ішіне, Тобықты іші, Тобықты ішінде, ой артынан, қудық басында, ауыл сыртында, от басында деген тіркестердің бәріне де ііи, арт сөздері лексикалық мағыналары толық сақталған зат есімдер есебінде емес, ақиқат мағынала- ры солғындаған көмекші есімдер ретінде қолданылған. Осыған сәйкес, бүл сөздердің бәрі де сол сөйлемдерде жеке-дара мүше емес, өздерінен бұрынғы негізгі сөздер- мен тіркесіп, күрделі мүшелердің кұрамына енетін кө- мекші компоненттер есебінде қызмет етіп тұр да, олар- дың әрқайсысы семантика жағынан сол негізгі сөздер- дің мағыналарына өзінше әр қилы қосымша мағыналар үстеп түр. Көмекші есімдердің негізгі (атаушы) сөздерге үстей- тіи қосымша мағыналары көбінесе көлемдік қатынас- тарды, әредік, мезгілдік қатынастарды білдіреді. Осын- дай семантикалық ерекшеліктеріне орай, көмекші есім- дер көбінесе келемдік және мезгілдік мағыналарды білдіретін барыс, жатыс, шығыс, көмектес септік фор- маларында қолданылады. Бүдан, әрине, көмекші есім- дер атау, ілік, табыс септік формаларында жүмсалмай- Ды екен деген қорытынды шықпасқа тиіс, өйткені олар ретіне карай, қажетті болған жағдайда, бүл граммати- калық септік жалғаулардың формаларында да қолда- ныла береді. Көмекші есімдердің түпкі шыққан төркіндері орын, Мекен жайларына байланысты, демек, белгілі бір зат- 145 тьщ, не нәрсенің, заттық құбылыстың, не уақиғаның ал- ды я арты, асты я үсті, іші я сырты, жаны я қасы, маңы я тұсы, арасы я ортасы, шеті я жағасы, беті я түбі, басы я үшы тәрізді ұғымдардың атаулары екендігі шүбәсыз. Қөмекші сөздердің мағыналары қаншалықты солғында- ғанымен де, шылау сөздердегідей я бүтіндей, я жарты- лай жоғалып кетпейді, керісінше, не жартылай, не бүтін- дей олардың(көмекші есімдердің) бойларында сақталып отырады. Мысалы, үшін, дейін септеуліктерін, ғой, ма (ме...) демеуліктерін алсақ, олардың мағыналары тиісті атаушы (негізгі) сөздерге тіркеспей, жеке-дара түрған- да, тіпті айқын аңғарылмайды. Сол әрен-әрец білінетін мағыкалык нышанның өзі де тым күңгірт, тым буалдыр сезілетін мезіреті ғана сияқты бірдеме. Ал, үсті, іші, сырты, арасы сияқты көмекші есімдерді алсақ, олар тиісті сөздерге тіркеспей-ақ, жеке-дара түрып та* белгі- лі бір көлемдік қатынастармен байланысты үғымдарды білдіре алады. Көмекші есімдерді шылау сөздермен морфологиялық сипаттары жағынан да бір катарға қоюға болмайды. Өйткені шылау сөздер — морфологиялык жағынан бел- гілі бір формаларда (кейбіреулері белгілі-белгіл? ва- рианттарда) қалыптасып орныққан көмекші сөздер бол- са, көмекші есімдер, керісінше, өздерінің төркіндеріне (зат есімдерге) тән формалардың бәрін де бойларына сактайды. Демек, көмекші есімдер өздерінің көмекшілік (дәнекерлік) кызметтерін қажетіне карай көптік, тәуел- дік, септік, жіктік жалғауларын және кейбір жүрнақтар- ды да қабылдай отырып атқара береді. Мысалы: Асқар мен Ержан сіалсіға іиықса, үйдің сыртына жалғыз ат жектірген, үстінде полициялық киімі бар, көзілдірікті, кылыіиты біреу түсіп жатыр екен (С. Мүқанов); Бай- мағамбеттің яңгімесі жаңа басталғанда, бұл екеуінің қастарына Кішкене Молда, Байтоқалар келді (М. Әуе- зов); Біз сияқты, сіз де оқу үстіндесіз (С. Шаймерде- нов) деген сөйлемдердегі сыртына (сырт-ы-на), үстінде (үст-і-нде), қастарына (қас-та-ры-на), үстіндесіз (үст-і- кде-сіз) формаларында көптік, тәуелділік, септік, жік- тік жалғауларының бәрі де бар. Көмекші есімдер, қай формада тұрсын мейлі, өздері- нен бүрынғы ілік септіктегі есімдермен тіркеседі де, со- лармен бірлесіп сөйлемнің күрделі мүшесінің құрамына енеді. Отан алдында, жиын алдында, үй алдынан, үй ал- дына деген сняқты тіркестер сөйлемнің бір ғана күрделі 146 мүшесінің қызметін атқарады және күрделі мекен пы- сыктауыш болады. Көмекші есімдердің синтаксистік кызметі мен морфо- логиялық формаларында айырмашылық болмайтындық- тан, оларды тек семантикалық жағынан ғана жіктеуге болады. Қемекші есімдер бір-бірімен синонимдес (мән- дес) және антонимдес (қарсы мәндес) болып келеді. Мысалы: үсті және басы, арты және сырты, басы және ңасы, жаны және жағы, беті және түсы, алды және беті, ортасы және ііиі, арасы және іиіі, іиеті және жағасы, басы және төбесі, түбі және аяғы сияқты көмекші есім- дер — өз ара мағыналас. Ал, алды және арты, асты жә- не үсті, іші және сырты, беті және түбі, беті және асты, ар жағы және бер жағы, шеті және ортасы сияқты көмекші есімдер — өз ара антонимдес. Қөмекші есім- дердің осы сипаттарын олардың қосарланып колданылу ерекшеліктерінен айқын көруге болады. Мысалы: Жан- жағынан айщай іиыққан соң, іріктелген жылқылар шаң- ды аспанға көтереді (С. Мүқанов); Лизаның үсті-басы тегіс су (С. Ерубаев); Сенің әкең өзі де басы-қасында (М. Әуезов). жүктеу/скачать 0,65 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|