Ахмеди ысқАҚов қазіргі қазақ тілі морфология
§ 57. ЕТІСТІКТЕРДЕН СЫН ЕСІМ ТУДЫРАТЫН ӨНІМДІ ЖҮРНАҚТАР
жүктеу/скачать 0,65 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- -малы (-мелі, -балы, -белі, -палы, -пелі). Бұл -ма
- -қыш, -кіш, -ғыш, -гіш
- -шақ (-шек)
- -ымды (-імді, -мды, -мді).
- -ымды (-імді...)
- -улы, -улі.
| § 57. ЕТІСТІКТЕРДЕН СЫН ЕСІМ ТУДЫРАТЫН ӨНІМДІ ЖҮРНАҚТАР
-қ, -к, -ық, -ік, -ақ, -ек. Өзі жалғанатын салт және сабақты етістіктің лек- сикалық мағынасына тікелей байлакысты түрлі сындық ұғымдардың атауларын жасайды. Мысалы: ашық, тұ- нық, суық, толық, жабық, жарық, бұзық, корқаң, қа- нық, қашық, жасық, іиірік, ілік, жатьщ, бітік, құрғақ, ширац, озық, кесек, дөңгелек т. б. Еліктеу сездерге жалғанып, олардан әр килы ка- тыстық сын есімдер тудырады. Мысалы: бұлтаң, жал- тақ еңкек. жалпақ, бұрқаң, адырақ т. б. Кейбір зат есімдерге жалғанып, олардың лекси- калық мағыналарына сәйкес туынды сын есім жасайды. Мысалы: жолащ, жорғсіқ, қьісырақ, ортақ, ирек т. т. -уық (-уік) формасы етістіктен белгілі бір іс-әре- кетке бейімділікті білдіретін туындьі сын есімдер жа- еайды. Мысалы: жылауьщ, сөйлеуік, сұрауық, сыбыр- лауық т. б. -ыңқы, -ңқы, -іңкі, -іңкі жұрнақтары етістіктерге Жалғанып, олардан сол сөздердің негізгі лексикалык Мағыналарымен байланысты туынды сын есімдер жасай- Ды. Мысалы: жатыщы, салбыраңқы, шығыңқы, көтерің- KL басыңқы, қамығыщы, шашыраңқы, кебіңкі, быты- РЩқы т. б. -ынды, -інді, -нды, -нді. Бастапқы -ын, (-ін, -н) 177 формасы мен -ды (-ді) формасынан кұралған бұл күр- делі жұрнақтар етістіктерге жалғанып, белгілі бір іс- әрекеттің нәтижесінен туған сындық ұғымнын атауын білдіреді. Мысалы: асыранды, қуранды, серпінді, түйін- ді, туынды, жаттанды, жырынды, ағынды, шубырынды, жасырындьі т. б. -малы (-мелі, -балы, -белі, -палы, -пелі). Бұл -ма және -лы аффикстерінен жасалған құранды форма етістіктерге жалғанып, олардың негізгі мағына- ларыиа байланысты туған сындық ұғымдарды білдіре- ді. Мысалы: ауыспалы, көшпелі, жылжымалы, бүрмелі, таңдамалы, қүбылмалы, серіппелі, жинамалы, салыстыр- малы, аспалы, аумалы-төкпелі, үйелмелі-сүйелмелі т. б -қыш, -кіш, -ғыш, -гіш қосымшалары етістіктерге жалғанып, олардан лексикалық мағынасына қатысты әр түрлі сындық атаулар жасайды. Мысалы: білгіш, оңғыш, сезгіш, күлдіргіш, тапқыш, сенгіш, болжағыш, сөйлегіш, ренжігіш, байқағыш, ашуланғыш т. б. -шақ (-шек) жұрнағы өздік етіс формаларына жалғанып, олардың мағыналарына қатысты іс-әрекетті істеушінің (іс иесінің) сындық қасиетін білдіреді. Мы- салы: аяншақ, мақтаншақ, үрыншак,, жасқаншақ, ерін- шек, тартыншак,, қызғаншақ, қорғаніиақ, аиіулсіншаң т. б. -ымды (-імді, -мды, -мді). Бұл — бастапқы -ым ' және -ды компоненттерінен туған құранды жұрнақ. Оның құрамындағы -ым және -ды компоненттері бірде бөл- шектеніп сараланса, бірде іштей жеке-жеке бөлуді кө- термейді. -ымды (-імді...) жұрнағы етістіктерге жалға- нып, өзі қосылатын сезінін мағынасына байланысты ка- тыстық сын есім жасайды. Мысалы: жағымды, үтымды, үнамды, орамды, үйлесімді, тартымды, қонымды, шы- дамды, устамды, жарасымды т. б. -улы, -улі. Әуелгі -у және -лы қосымшаларынак кұралған күрделі -улы (-улі) жұрнағы етістіктерге жал- ғанып, олардың мағынасына байланысты заттың белгілі бір қалпын, керінісін, жағдайын білдіретін туынды сын есім жасайды. Мысалы: жинаулы, ерттеулі, жиюлы, ою- лы, үюлі, түрулі, санаулы, бүктеулі т. б.. -қақ, -кек, -ғақ, -гек жұрнақтары әрі зат есім, әрі сын есім тудыратын омонимдес қосымшалар болғанЫ- мен, бұлардьщ зат есімнен гөрі сын есім тудыру кабіле- ті басым. Өйткені бүл жұрнақтар қосылған формалар- дың көпшілігі сын есім есебінде жұмсалады, оныц бер 178 жағында, етістіктерден бұл косымшалар арқылы туатын сын есімдер, өзінің негігзі (түбірінің) лексикалық ма- ғыналарына орай адамның кейбір мінез-құлқыньщ, та- биғаттың кейбір көріністерінің бейне-сипаттарын білді- реді. Мысалы: асқақ, тоңғақ, жабысқақ, оңғақ, тайғақ, майысқақ, қатқақ, урысқақ, т. б. жүктеу/скачать 0,65 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|