«автор  –  мәтін  –  оқырман»

72 
арқылы,  мәтінде  ұсынылған  әрбір  тілдік  бірліктің  таңбалық  табиғатына  мән 
беріп, онда тілдік семантикалық құралдар арқылы қатталған мәдени ақпаратты 
ашуға  болады.  Бұл  бір  жағынан,  автордың  ортағасырлық  тіл  ұстанушы  ғана 
емес,  тілдік  тұлға  ретіндегі  қырларын  тануға  жол  ашса,  екінші  жағынан, 
поэтикалық  мәтіннің  мәдени  семиотикалық  кеңістігін  лингвокогнитивтік 
тұрғыдан зерделеуге, яғни көркем мәтінді адекватты түрде интерпретациялауға 
мүмкіндік береді. 
Ғалым 
Қ.Т. 
Жанұзақова 
«мәтіннің 
мағыналық 
мазмұны 
мен 
композициялық  құрылымының  ерекшеліктерін  түсініп  қана  қоймай,  оған  қоса 
автордың  ұстанымы,  автордың  ішкі  әлемі,  дара  стилі,  өзіндік  дүниетанымы 
ескерілгені  жөн  деп  есептейді.  Ғалымның  пайымынша,  герменевтика  саласы 
туындыны жеке дара қарастырмай, оны тудырған, дүниеге келуіне ықпал еткен 
дәстүрлі мәдениет аясында тану, түсіну қажеттігін алға тартады» [108].  
Әдебиеттану  саласында  көркем  мәтінді  талдауда  қолданылатын 
герменевтика  деген  сала  бар.  «Герменевтика  –  гр.  һегmeneutikos  – 
түсіндірмелік,  талқылаушылық  –  классикалық  түсінікте  –  мәтіндерге  түсінік 
беру  өнері»  [109].  Мәтін  тануға  көмегін  тигізетін  бұл  саланың  негізгі  ұғымы 
интерпретация  болып  табылады.  Интерпретацияның,  яғни  түсіндірудің 
бірнеше түрі бар: 
«1.  Алғашқы,  оқырмандық  интерпретация.  Адамның  шығарманы  оқып 
шыққаннан кейінгі алғашқы әсеріне, көңіл-күйіне, сезіміне негізделеді. 
2. Ғылыми интерпретация. Мәтінге ғылыми тұрғыда түсініктеме беру.  
3. 
Шығармашылық-образдық 
интерпретация. 
Әдеби 
шығарманы 
көркемөнердің  басқа  түріне  көшіру  (мысалы,  әдеби  шығарма  негізінде  көркем 
фильм түсіру, сахналық қойылым, опера немесе балет жасау т.т.)» [110].  
Демек, автор өз танымы, көзқарасы, идеясы негізінде мәтін түзсе, оқырман 
сол  шындықты  өз  дүниетанымы  арқылы  түсінеді.  Осылайша  автор  мен 
оқырман  арасында  диалог  туындайды.  Әңгімелесу  мәтінінің  стилистикалық 
сипатын  зерттеген  М.  Маретбаева  «аяқталған  мәтін  қашанда  тақырыптық, 
мағыналық  және  құрылымдық  тұтастыққа,  композициялық  тәртіптілікке, 
грамматикалық байланыстылыққа  ие  болуы  керек.  Сонда  ғана  сөйлеу  әрекеті 
толыққанды  жүзеге  асады»  деп  санайды  және  аяқталған  сөйлеу  бірлігіне  / 
мәтінге тән қасиеттер мен олардың психологиялық мәнін былайша санамалап 
көрсетеді:  
Тақырыптық  тұтастық 

  сөйлеудің  логикасына  нұқсан  келтірмейді, 
реципиенттің мәтінді қабылдауына оңтайлы жағдай туғызады. 
Мағыналық  тұтастық 

  сөйлеудің  негізгі  (орталық)  және  қосалқы 
(перифериялық)  компоненттерін  және  мәтіннің,  сөздің  маңызды  бөліктерін 
ажыратуға мүмкіндік береді. 
Композициялық  тұтастық 

  мәтінді  түсінуді,  қабылдауды  жеңілдетеді, 
мәтіннен  тыс,  мәтіндегі  және  мәтінде  астарлы  берілген  мән-мағыналарды 
жалпы композициялық тұтастықта алып түсінуге мүмкіндік береді. 
Грамматикалық  байланыстылық 

  мәтін  мазмұны  мен  құрылымын 
тұтастықта ұғынықты және жеңіл қабылдауға әсер етеді [111, 9 б.]. 

73 
Бұл  жерде  мәтіннің  түзілуі  мен  оны  оқырманның  қабылдануы  жіктемесін 
көруге болады. Мәтіннің жасалуы кодталу болса, оны оқырманның қабылдауы 
мен  түсінуі  декодталу  деп  түсініп,  ғалым  «Алғашқысы  сөйлеуші  немесе 
жазушы  автор  арқылы  қалыптасса,  соңғысы  айтылған  мәтінді  қабылдаушы 
тарапынан  жүзеге  асырылатын  үдеріс  болып  табылады.  Біріншісі 
психолингвистиканың сөйлеудегі сөзөндіру үдерісі туралы мәселелердің негізін 
құраса,  екіншісі  сөзқабылдау  және  түсіну  туралы  мәселелерге  тірек  болады. 
Аталған психологиялық үдерістердің нысанын сөйлеу әрекетінің негізгі бірлігі 
ретінде  мәтін  құрайды.  Әңгімелеу  мәтіндерін  талдауда  сөйлеу  әрекетінің 
аталған аспектілерінің алғашқысы – мәтін талдаудың өлшемдері мен талаптары 
ретінде  негізге  алынса,  соңғысы  –  оның  эстетикалық  және  коммуникативтік, 
прагматикалық  табиғаты  мен  болмысын,  сипатын  тануда  басшылыққа 
алынады»  деп  тұжырымдайды  [111,  10  б.].  Демек,  жазушы  өзінің  танымын, 
көзқарасын  ұлт  мәселесімен  ұштастырған  жағдайда  қазақ  халқының  ұлттық 
танымы,  ұлттық  мәдениеті,  ұлттық  болмысы  тақырыптары  арқылы 
туындысының іргесін қалай алады. 
Сонда  көркем  шығарма  қазақ  халқының  табиғатынан  алыстамай,  ұлттық 
кодымызды  сақтай  отырып,  оқырманға  жетеді.  Осымен  байланысты  бұл 
байланыстың ғылыми  негізін анықтап,  қазаққа тән  тілдік  табиғатты зерттейтін 
этнолингвистика  саласының  негізін  қалаушы  академик  Ә.  Қайдар  тіліміздің, 
ұлтымыздың  ерекшеліктерін,  мәдениетін,  танымын  зерттеуде  мынадай 
қағидаттарды атап көрсетеді:  
1) қазақ этносының ұлттық бейнесін, өзіндік болмысын толық та түбегейлі 
түрде тек оның тіл байлығы – «тіл әлемі» арқылы ғана жан-жақты танып-білуге 
болады; 
2) қазақ  этнолингвистикасы  алдына  қойған  мақсаттың  үдесінен  шығуы 
үшін  этнос  тіліне  қатысты  көптеген  қоғамдық  пәндермен  де,  лингвистика 
салаларымен  де бірлесе  отырып,  өзара  сыбайласа,  іліктесе  әрекет  ететін,  бірақ 
олардың  бірде-біреуінің  шылауында  жүрмейтін,  пәнаралық  қызмет  атқарып, 
«қолбала»  да  болмайтын,  өзіндік  үрдісі  мен  принципін  сақтаушы  әмбебап 
ғылым; 
3) қазақ  лингвистикасы  қазақ  тілінің  лексикалық  байлығын  мүмкін 
болғанша  (жетер  жеріне  жеткізе)  түгел  қамтып,  індете  зерттеуді  мақсат  етеді. 
Тіл әлеміндегі этнос бейнесін тек лексика қорының жиі қолданылатын «үстіңгі 
қабатындағы»  мағыналық  бірліктер  негізінде  ғана  емес,  сонымен  қатар  оның 
төменгі  қабаттарына,  қойнау-қолаттарында  тұнып  жатқан  (бүгінде  сирек 
қолданылатын) сөз маржандары арқылы да жаңғыртуға тырысады; 
4) лексикалық  байлықтың  мазмұны  мен  мән-мағынасын  этностық  таным 
тұрғысынан  толық  ашу,  этнос  болмысына  қатысты  мағлұматтар  мен  құнды 
деректерді  түгел  сөйлету,  тілдің  өзіне  тән  бояу-нақышымен  бейнелі  де  көркем 
түрде суреттеу; 
5) жүйелілік [27, 17 б.].  
Көріп отырғанымыздай,  этнолингвистика  саласы  тілде  сақталған  және  тіл 
арқылы  ұлт  танымын,  ұлт  болмысын  танытатын  тіл  қазынасы  аясында 
зерттеулер жүргізеді. Сонымен қатар қазақ тілінің көп қатпарлы тіл тарихында 

74 
қалып  кеткен  көне  сөздер,  тарихи  лексемаларды  қайта  қопарып,  жандандыру 
жұмыстарын  жүргізетінін  көруге  болады.  Осыған  сәйкес  тарихи-мәдени 
мазмұнды  шығармалардың  көркем  мәтінінде  сипатталған  қазақтың  ұлттық 
болмысы  мен  дүниетанымы  ең  алдымен  этнолингвистика  аясында  жаңғырып 
зерттеледі.  
 

жүктеу/скачать 2,11 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: