Жасалу орнына қатысты тіркестер

212
Тілшік/тілшік тіркестер: жоқ
Тілшік/ерін тіркестер: жоқ
Тілшік/тіл ұшы тіркестер: жоқ
Тілшік/тіл ортасы тіркестер: жоқ
Жасалу тәсіліне қатысты тіркестер
Тоғысыңқы/тоғысыңқы тіркестер: жоқ
Тоғысыңқы/жуысыңқы тіркестер: жоқ
Жуысыңқы/жуысыңқы тіркестер: зс[сс], сш[шш], шс[шш], зш[шш]
Жуысыңқы/тоғысыңқы тіркестер: жоқ
Дауыс қатысына байланысты тіркестер
Қатаң/қатаң тіркестер: сш[шш], шс[шш]
Қатаң/ұяң тіркестер: жоқ
Қатаң/үнді тіркестер: жоқ
Ұяң/ұяң тіркестер: жоқ
Ұяң/қатаң тіркестер: зс[сс], зш[шш]
Ұяң/үнді тіркестер: жоқ
Үнді/үнді тіркестер: жоқ
Үнді/қатаң тіркестер: жоқ
Үнді/ұяң тіркестер: жоқ
Орфографиялық тіркестер
Қазақ тілінің жазба мәтін құрамындағы дыбыс тіркестерінің өзін-
дік ерекшеліктері бар, ол қазіргі қабылданған емле ережелерімізге ті-
келей байланысты. Жазылымына қарап дыбыс тіркестері деп жүрген 
жайттар көп-ақ. Ол емле ережелеріміздің жуық арада жөнге түсетін 
түрі жоқ. Өйткені ең соңғы шыққан «Қазақ тілінің орфографиялық 
сөздігінде» былай делінген: «Тегінде, бүгінгі саясат пен өмір талабы-
на орай жаңа латын жазуын қабылдау идеясы жүзеге асатыны даусыз 
шындық болса, бес-алты жыл үшін (жаңа жазу заңды түрде күшіне ен-
генннен кейін де, тіпті 5-10 жыл ішінде бірте-бірте орнығатындығы, 
бұл кезеңде бұрынғы жазудың да тәжірибеде орын ала беретіні белгілі) 
60-65 жыл бойы үйреншікті болып қалыптасып қалған, айтарлықтай 

213
жақсы қызмет етіп келе жатқан таңбалар (әріптер) құрамы мен негізгі 
емле ережелерімізді түбегейлі өзгертудің қажеттілігі жоқ деп ойлай-
мыз». Ендеше, қазақ тіліндегі «орфографиялық дыбыс тіркесі» деген 
проблема әзірге фонетикалық құбылыс ретінде қабылданып отыруға 
тиіс. Жазба мәтін деңгейінде болса да тілімізде бар болғандықтан оның 
фонетикалық талданымы болу керек. Мысалы, емле ереже бойынша 
«йы, йі дыбыстар тіркесі мен ы, і дыбыстарына бітетін етістіктерге 
көсемшенің -и жұрнағы жалғанғанда, соңғы ый, ій әріптерінің орнына 
бір ғана и әрпі жазылады. Мысалы: байы+й+ды – байиды (байыйды, 
баиды емес), кейі+й+ді - кейиді (кейійді, кеиді емес)» немесе «Сөздің 
соңғы дыбысы н болып, оған ғ, г, б дыбыстарының бірінен басталған 
қосымша жалғанғанда, алдыңғы дыбыс өзгертілмей жазылады. Мыса-
лы, күнге (күңге емес), жанбайды (жамбайды емес), жанға (жаңға 
емес)».
Сөз жоқ, қабылданған емле ережелерді бүгін-ертең өзгерту үшін 
емес, сол ережелердің жаңсақ тұстарын көрсетіп отыру қалайда қа-
жет болады. Өйткені ид, нг, мб, нғ тіркестерін «дыбыс тіркестері» деп 
ешуақытта айта алмаймыз. Ал зерттелім дыбыс тіркесі болып отырған 
жағдайда оларды «әріп тіркесі» деп талдаудың тағы реті жоқ.

жүктеу/скачать 10,2 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: