Алимхан Жунисбек verstka 19 06 18 indd indd
жүктеу/скачать 10,2 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Дыбыс тіркестерінің құрамы
| НГ: ТІЛ ҰШЫ
ҢГ: ТІЛ ОРТАСЫ ҢГ: ТІЛШІК Тіл ұшы н дауыссызының белгі түрленімі Енді сөздің барлық артикуляциялық тізбегін сипаттап жатпай, қайшы тіркестің тұсын ғана талдап көрейік. Орфографиялық түлкі сөзінде тіркес еріндік л және езулік к дауыссызынан құралып тұр. Екеуі іргелес орналасқан, араларында не дыбыс, не кідіріс жоқ. Қазақ сөзі қазақы айтылу үшін дыбыс тіркесінің артикуляциялық тұрқы басқаша болу керек. Ол үшін соңғы дауыссыз да, дауысты да еріндік болып айтылу керек. Қазақ тілі үшін аса маңызды бұл жайтты суреттегі жарыспа модельден аңғаруға болады. Орфографиялық тіркес деп жүргеніміз шын мәнінде дыбыс тіркесі емес, әріп тіркесі екен. Қайшы тіркестің айырым белгілерінің жүйесі еріндік-езулік болып келеді. лк – тіл ұшы/тіл ортасы үнді/қатаң еріндік/езулік лк – тіл ұшы/тіл ортасы үнді/қатаң еріндік/еріндік Қазақ тіліндегі өзге орфографиялық бейүндес дыбыс тіркестері осы жолмен талданады. Сондықтан орфографиялық бейүндес тіркестерді жазба мәтін деңгейінде ғана әріп тіркесі (дыбыс тіркесі емес) деп қарау керек болады. Дыбыс тіркестерінің құрамы Қазақ тіліндегі дыбыс тіркестерін дыбыс құрамына қарай жалаң тіркес, қос тіркес және үш тіркес деп жіктеп отырмыз. Жалаң тіркес деп отырғанымыз шартты ұғым болып табылады. Өйткені дәстүрлі тіркеске сай келмейді, тек бір ғана дауыстыдан тұрады. Оны нөлдік тіркес десе де болар еді. Жоғарыда айтқанымыздай, дыбыс тіркесі мәтінді құрайтын ең кіші бөлшек болғандықтан, мәтін құрамындағы дыбыстар түгел тіркес ретінде қабылдану керек. Ендеше, мәтінді дыбыс тіркестеріне бөлшектегенде сөз басындағы дауысты дыбыс қалыс қалып қалмау керек. Қалыс қалдырмаудың жолы оны жалаң 219 (немесе нөлдік) тіркес деп қарау болады. Сонда қазақ мәтіні дыбыс тіркесі тұрғысынан түгел қамтылады. Қос тіркес және үш тіркес деп отырғанымыз, аттары айтып тұрғандай, қазақ тіліндегі екі не үш дыбыстың тіркесі болады. Бұл жерде ескерте кететін жай бар, дыбыс тіркесі мен буынның фонетикалық үлгісі бір-біріне жақын, тіптен, сәйкес болуы да мүмкін. Алайда оларды тілдік бірліктер ретінде айырып тұратын жіктелім белгілері бар. Бірінші фонологиялық белгі: буын фонологиялық категория, ал дыбыс тіркесі фонетикалық категория. Екінші фонетикалық белгі: буын үшін үндесім әуез маңызды болса, дыбыс тіркесі үшін үйлесім әуез маңызды болады. Басқаша айтқанда, қазақ тіліндегі үндесім әуездің саны шектеулі, олар: жуан езулік әуез; жіңішке езулік әуез; жуан еріндік әуез; жіңішке еріндік әуез. Үндесім әуез жуан/жіңішке/еріндік/езулік белгілердің араласымынан құралады. Соған лайық артикуляциялық түрленім де шектеулі болады. Соның нәтижесінде үндесім дыбыстардың құрамын санамалап беруге мүмкіндік бар. жүктеу/скачать 10,2 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|