Тілдің көлденең қалпына (қатысына) қарай

4.3-сызба. Қазақ тілі дыбыст
арының жік
телім к
есте
сі
38
Ү
 
Қ
АЗ
АҚ
 Т
ІЛ
І Д
ЫБ
Ы
СТ
АР
Ы
 
ДА
У
ЫС
ТЫ 
ДЫБ
ЫС
ТА
Р 
ДАУ
Ы
ССЫ
З 
ДЫ
БЫ
СТ
АР
 
(4.4-
кес
те
ні
 қ
араңы
з)
 
құранд
ы
 
ж
ал
аң
 
тіл
 арт
ы
 
тіл
 орт
асы
 
аш
ық
 
қыс
аң
 
қыс
аң
 
аш
ық
 
тіл
 орт
асы
 
тіл
 арт
ы
 
езу
 
езу
 
ері
н 
езу
 
езу
 
ері
н 
езу
 
ері
н 
ері
н 
А
 
Ы
 
Ұ
 
Ә
 
І 
О
 
Ө
 
Е 
5.3
-с
ыз
ба
. Қазақ т
іл
і ды
бы
стар
ын
ың
ж
ік
тел
ім кест
есі

44
Қазақ тілінің жалаң дауысты дыбыстарының жасалым моделін 
текше түрінде беруге болады. Бірақ текшенің сегіз бұрышы бар, ал қазақ 
тілінде 6 жалаң дауысты бар. Олай болса, текше тектес модельдің бос 
бұрыштарын алып тастап, модельді одан әрі ықшамдай түсуге болады. 
Ол үшін текше модельдің бос екі бұрышы алып тасталады. Содан кейін 
пайда болатын модель үшкіл (призма) тектес болады. Ендеше, қазақ 
тілі жалаң дауыстыларының моделі текше емес, үшкіл-призма болу 
керек. Дәстүрлі түркологияда текше модель түрінде кездеседі. Өйткені 
жалпы тіл білімі мен түркологияда сондай пікір қалыптасқан.
Енді текше модель үшкіл-призма модельмен (5.7-сурет) алмас-
тырылады.
59
Әуез қатысына қарай:
- жуан дауыстылар: А, О, Ұ, Ы;
- жіңішке дауыстылар: Ә, Ө, Ү, І, Е.
Құрамына қарай:
- жалаң дауыстылар: А, Ә, Ы, І, Ұ, Ү;
- құранды дауыстылар: Е, О, Ө.
Дауысты дыбыстардың жасалым (артикуляциялық) моделі
Дауысты дыбыстардың моделін құрастыру [4] үшін төмендегідей шартты
сызықтар аламыз:
Тілдің тік қалпы (үзік сызық)
Тілдің көлденең қалпы (бүтін сызық)
Ерін қатысы (тамшы сызық)
Қазақ тілінің жалаң дауысты дыбыстарының жасалым моделін текше
түрінде беруге болады. Бірақ текшенің сегіз бұрышы бар, ал қазақ тілінде
6 жалаң дауысты бар. Олай болса, текше тектес модельдің бос бұрыштарын 
алып тастап, модельді одан әрі ықшамдай түсуге болады. Ол үшін текше 
модельдің бос екі бұрышы алып тасталады. Содан кейін пайда болатын модель
үшкіл (призма) тектес болады. Ендеше, қазақ тілі жалаң дауыстыларының
моделі текше емес, үшкіл-призма болу керек. Дәстүрлі түркологияда текше 
модель түрінде кездеседі. Өйткені жалпы тіл білімі мен түркологияда сондай
пікір қалыптасқан.
Енді текше модель үшкіл-призма модельмен (5.7-сурет) алмастырылады.
Екі моделді салыстырып қарағанда олардың арасында көп айырмашылық
байқалады. Ақиқатында қазақ тілінің жалаң дауыстыларының моделі текше 
емес, үшкіл-призма болу керек. Өйткені үшкіл-призма жалаң дауыстылардың
құрамы мен айырым белгілер жүйесін дәл көрсетіп тұр. Текше модельдегідей
басы артық бос тұрған бұрыш жоқ.
ү 
ұ 
ә
і 
а
ы
5.
7-сурет. Жалаң дауыстылардың
текше моделі мен үшкіл-призма моделі
ү 
ұ 
а
ә
і
ы
4.7-сурет. Жалаң дауыстылардың текше моделі мен үшкіл-призма моделі
Екі модельді салыстырып қарағанда, олардың арасында көп 
айырмашылық байқалады. Ақиқатында, қазақ тілінің жалаң дауыс-
тыларының моделі текше емес, үшкіл-призма болу керек. Өйткені үшкіл-
призма жалаң дауыстылардың құрамы мен айырым белгілер жүйесін дәл 
көрсетіп тұр. Текше модельдегідей басы артық бос тұрған бұрыш жоқ. 
Қазақ тілінің құранды дауысты дыбыстарының жасалым моделін 
шаршы түрінде беруге болады. Бірақ шаршының төрт бұрышы бар, 
ал қазақ тілінде 3 құранды дауысты бар. Ендеше, шаршының бір 
бұрышы артылып қалады да, бос тұрады. Алайда жоғарыда жалаң 
дауыстыларға қатысты айтылғандай, бос тұрған орында болуы мүмкін 
құранды дауысты жуан, езулік құранды дауысты болу керек. Ондай 
жігі ажырамайтын (фонологиялық) дифтонг қазақ тілінде жоқ. 
Ендеше, шаршы тектес модельдің бос бұрышын алып тастап, 
модельді одан әрі ықшамдай түсуге болады. Ол үшін шаршы модельдің 

45
бос бұрышы алып тасталынады. Содан кейін пайда болатын модель 
үшкіл-шаршы (жартылай шаршы) тектес болып шығады. Ендеше, 
қазақ тілі құранды дауыстыларының моделі шаршы емес, үшкіл-
шаршы болу керек.
Енді шаршы модель (4.8-сурет) үшкіл-шаршы модельмен алмас-
тырылады.
е
ө
5.
8-сурет. Құранды дауыстылардың
шаршы моделі мен үшкіл-шаршы моделі
е
ө
о
е
ө
о
4.8-сурет. Құранды дауыстылардың шаршы моделі мен үшкіл-шаршы моделі
Екі модельді салыстырып қарағанда, олардың арасында едәуір 
айырмашылық бар екені байқалады. Шындығында, қазақ тілінің 
құранды дауыстыларының моделі шаршы емес, үшкіл-шаршы болу 
керек. Өйткені үшкіл-шаршы құранды дауыстылардың құрамы мен 
айырым белгілер жүйесін дәл көрсетіп тұр. Шаршы модельдегідей 
басы артық бұрыш жоқ.
Қазақ тілі дауыстыларының құрамына жалаң дауыстылар да, 
құранды дауыстылар да кіретіні белгілі: олардың тілдегі (фонология-
лық) қызметі бірдей, айырмашылық тек олардың фонетикалық 
(жасалым) табиғатында болып тұр. Ендеше, қазақ дауыстыларының 
жалаң және құранды түрлерін түгел қамтыған бір модель шығады.
Құранды дауыстылардың екінші, яғни негізгі дауысты сыңары
қысаң дауыстыларға жақын болғандықтан, бірінші кезекте қысаң 
дауыстылар мен құранды дауыстылар өзара беттестіріледі (4.9-сурет). 
Және бұлай беттестірудің фонетикалық мәні бар. Құранды дауыс-
тылардың екінші сыңары өзі тектес қысаң дауыстылармен іргелес 
(тұстас) орналасқаны дұрыс болады. Бұл олардың бір-бірімен фо-
нетикалық (жасалымы) жағынан жақындығын, тіптен бір дыбыс 
екендігін көрсетеді. Сонда Е құранды дауыстысы І жалаң дауыстымен 
тұстас, Ө құранды дауыстысы Ү жалаң дауыстымен тұстас, ал О құ-
ранды дауыстысы Ұ жалаң дауыстысымен тұстас орналасады. Сонда 
құранды дауыстылардың дыбыс құрамы анықталады: Е=йі, О=уұ, Ө=уү.

46
Одан әрі қысаң дауыстылар мен құранды дауыстылардың беттескен 
моделі сол күйінде текше модельге ауыстырылады. Сонда қазақ 
тіліндегі 9 дауыстының толық моделі шығады. Жоғарыда қазақ тілінің 
жалаң дауыстыларына лайық модель үшкіл-призма екені анықталған 
болатын. Енді келіп құранды дауыстылардың үшкіл-шаршы моделімен 
жалаң дауыстылардың үшкіл-призма моделі толықтырылады. 
Сөйтіп, қазақ тілінің дауыстылар құрамын және олардың жүйесін 
дұрыс және ақиқат көрсететін модель алынады.
61
Одан әрі қысаң дауыстылар мен құранды дауыстылардың беттескен моделі
сол күйінде текше модельге ауыстырылады. Сонда қазақ тіліндегі
9 дауыстының толық моделі шығады. Жоғарыда қазақ тілінің жалаң
дауыстыларына лайық модель үшкіл-призма екені анықталған болатын. Енді 
келіп құранды дауыстылардың үшкіл-шаршы моделімен жалаң дауыстылардың
үшкіл-призма моделі толықтырылады. 
Сөйтіп, қазақ тілінің дауыстылар құрамын және олардың жүйесін дұрыс 
және ақиқат көрсететін модель алынады.
Қазақ тілі дауысты дыбыстарының толық жасалым моделі айырым белгілер
жүйесін түгел және жан-жақты қамтыған. Модельге қарап қазақ
дауыстыларының жасалым сипаттамасын бере беруге болады. Модельден ең
алдымен дауыстылардың жалаң және құранды болып екі топқа бөлінетіні
көрінеді. Әрі қарай әр топ өзінше талданады.
Жалаң дауыстылардың тілдің көлденең, тік және ерін қалпына қарай
жіктелімі көрнекі берілген. Ал құранды дауыстылардың құрамындағы тірек 
дыбыстың қай дауысты екені тұсындағы дауыстыдан көрініп тұр.

жүктеу/скачать 10,2 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: