Алматы, Казахстан некоторые вопросы орфографических норм казахского языка
Baitursynov Institute of Linguistics
жүктеу/скачать 37,15 Kb.
|
| Baitursynov Institute of Linguistics
(Almaty, Kazakhstan) SOME ISSUES OF SPELLING STANDARDS OF THE KAZAKH LANGUAGE Summary. In connection with the implementation of program activities to create a national Kazakh alphabet based on Latin graphics, work began on the modernization of spelling norms and spelling rules. As you know, the concept of "norm" is recognized by the individual as correct, standard language units that are mandatory for written communication and characterize the educational and cognitive index of the participant in communication. It is also known that language is dynamic, its dynamism is associated with the development of society and with the changes taking place in society. Therefore, natural and natural processes occur in a living language, which are clearly observed in written communication. The writing system is somewhat stable and unchanged, but it also undergoes changes under the influence of internal and external factors. During this period of language development, the spelling norms of the Kazakh language are characterized by the so-called "democratization"; spelling variants, degree spelling of individual lexemes, deviations from spelling norms are observed. Consideration and analysis of general trends of changes in modern Kazakh spelling are relevant, because on the basis of the new alphabet, modernization and improvement of spelling norms, in particular, orthological works, in general, becomes important. The article was prepared as part of research on program-targeted financing of the topic "Development of a Series of Updated Normative Dictionaries and Academic Publications that Provide Translation of the State Language into the National Latin Alphabet" and is funded with the Science Committee of the Ministry of Education and Science of the Republic of Kazakhstan. Keywords: new national alphabet, modernization, spelling norm, spelling, codification, spelling version, degree usage, spelling deviations. Кіріспе. Әлемдік лингвистикада өткен ғасырда жарық көрген еңбектерде тіл нормалары дегенге байланысты ғылыми дәстүр қалыптасқан, яғни жан-жақты зерттелген, пікірлер мол және олардың арасында айырмашылықтар мен алшақтықтар жоқ деуге болады: «норма дегеніміз – қағида, яғни қоғам мүшелерінің тіл арқылы қарым-қатынасына қажетті барынша жарамды, дұрыс қағидалар» тәрізді пікір Прага мектебі өкілдерінің де, орыс тіл біліміндегі зерттеушілердің де еңбектерінде бірыңғай мазмұнда қалыптасқан [1; 2]. Тіл мәдениетіне арналған еңбектерде тілдің нормалары «динамикалы, тарихи және әлеуметтік сабақтастықтағы айрықша құбылыс, қолданысқа түсуі арқылы білім мен дағды қалыптастыратын феномен» деген қорытындылар беріледі [3; 4; 5; 6; 7]. Ережеде көрсетілгеннің бәрі қатаң норма деп те бағаланады [8]. Сонымен қатар норма дегеніміз – стандарт деген тұжырым да ұшырасады. Норманың анықтамасын жоғарыдағыдай түсінеміз, яғни қағида бекітілген ереже ретінде ұғынылады, ал тілдің стандартталуы дегеннің жағымды мағынасы бірнеше варианттың қатарынан бір нұсқаның коммуникативтік жағдаятқа қарай іріктелуі, белгілі бір стиль, дискурс үшін үлгі ретінде қалыптануы дегенді білдіреді. Алайда негізгі еңбектерде «норма – қағида және норма – стандарт» дегендердің арақатынасы жөнінде нақты түйіндер айтылмайды. Бұлай болуының басты себептерінің бірі жалпы тілді зерттеуде жүйелі-құрылымдық бағыттың дәстүрлі әдіснамасы қолданылып келді және бұл әдеби нормалардың жүйеленуі мен талдануына да өз ықпалын тигізді. Әлемдік лингвистикада соңғы кезде бағыт алған салалардың – когнитивті лингвистиканың, прагмалингвистиканың, лингвомәдениеттанудың аспектілері мен әдіснамаларын әдеби нормалар жайын жаңаша тұрғыдан зерттеуге негіз етуге арналған зерттеулер пайда болды. Осылайша зерделеу жүргізіле бастағанымен, әзірше тұжырымдарда айтарлықтай нақтылық байқалмайды, бірақ екі негіз талданады, бірі – норма – тілді қолданушы үшін ұлттық-мәдени мәні жоғары және мәдени өзіндік ерекшеліктері бар құбылыс екендігін айту; екіншісі – әлеуметтік тілдік норма және когнитивті тілдік норма дегендерді талдау және олардың тілдің коммуникативтік қызметінде маңызды орын алатындығын айқындауға ұмтылыс жасау [9; 10]. Назар аударалық жайт – жеке адамның (қоғамдағы қалыпты адамның) норма туралы түсінігі екі түрлі сипатта болуы мүмкін: біріншісі – жеке адам емле ережелерінде, емле анықтамалықтарында, нормативті сөздіктерде көрсетілген (бекітілген) тілдік бірліктерді меңгеруі және оларды нормативті нұсқау ретінде мойындап, өзінің коммуникативтік қызметінде қадағалап пайдаланады; екіншісі – жеке адам өзінің санасындағы білімін дұрыс деп танып, сөйлеу әрекетінде және жазба тілде қолданады; бұлар сөйлеу және жазу әрекетін басқаратын лингвопсихологиялық заңдылықтарға байланысты [7]. Әрине, осы соңғысы жекелеген тілдік бірліктерге ғана қатысты, имплицитті (өзі дұрыс деп есептейтін) нормамен қатар норма ретінде бекітілген тілдік бірліктер коммуникативтік актіде араласа игеріледі. Бұл мәселелер қазақ әдеби тілінің нормаларына қатысты тереңірек талдауды қажет ететіндігі айқын. Сондықтан негізгі нысанамызға байланысты төмендегі жайттарға назар аудартамыз. Қазақ әдеби тілінің нормаларына қатысты академик Р. Сыздық тұжырымдарын басшылыққа аламыз, олар: «Әдеби тіл нормалары дегеніміз – сөздерді дұрыс, орнымен қолдану (лексикалық), дұрыс құрастыру (синтаксистік), дұрыс қиюластыру (морфологиялық), дұрыс дыбыстау (орфоэпиялық), сауатты жазу(орфографиялық), тілді әсерлі етіп жұмсау (лингвостилистикалық)» [11]. Әдеби тіл нормалары деген ұғыммен қатар кодификация және узус деген терминдер қолданылады. «Кодификациялау – дұрыс деп танылған тілдік нормаларды қалыпқа түсіріп, жинақтап көрсету, жаппай қолданыс тапқандарын орнықтыру, заңдастыру, тіркеу. Кодификацияланған нормалардың қолданысы міндетті болып табылады. Нормалардың кодификациясы бүгінге дейін қалыптасқан, орныққан, хатталған заңдылықтарды (нормаларды) ұстануды міндеттейді. Ол тілдің қолданысында жүйелі тәртіп орнатады, тілдік заңдылықтарды тұрақтандырады» [11]. Әдеби тіл нормаларының қатарында латыннегізді әліпбиге ауысу бағытына байланысты орфографиялық норма жайын диахронды-синхронды аспектілерді ескере отырып, толығырақ талдау өзекті болып отыр. жүктеу/скачать 37,15 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|