Алматы «рауан» 1991
жүктеу/скачать 9,37 Mb. Pdf көрінісі
|
| Денотаттық м а ғ ы н а
Сөздің мағынасының қалыптасуында объектив дүниедегі зат- тар мен құбылыстармен байланысып жатқан мағыналық элемент- тің қызметі үлкен. Тіл білімінде бұл мағыналық элемент кейде де нотат, кейде референт деп аталынып жүр. Жалпы бұл терминдер- дің екеуі де екі түрлі түсінікті білдіреді де, объектив дүниедегі заттарға екі түрлі категорияның негізінде барып байланысады. Д. Э. Розенталь мен М. А. Теленковалар бұл екі терминді былай түсіндіреді: «Денотат (латынның denotare белгілеу, білдіру сөзі- нен). Белгілі бір сөз білдіретін объектив дүниедегі зат не құбы- лыстар» (Розенталь 85, 66) *. «Референт (латынның referens, referentis хабарлайтын деген сөзінен). Белгілі бір тілдік элемент қатынаста болып, ойдың элементтерін де тән алатын, ойда бейне- ленген объектив дүниедегі заттар мен құбылыстар» (Розенталь 85, 266). Демек денотат сөздің мағынасы арқылы білдірілетін объек тив дүниедегі заттар мен құбылыстар болса, референт ұғымның негізінде жататын объектив дүниедегі заттар мен құбылыстар. Бі- рақ бұл жерде басын ашып алуды қажет ететін бір жағдай бар. Сөз мағынасы үғымға (ой элементі ретінде) байланыспай-ақ объектив дүниедегі заттар, құбылыстармен тікелей байланыса алады ма? Егер байланыспаса (біз солай ойлаймыз) онда ой не- гізіндегі объектив дүниедегі заттар мен құбылыстардан (рефе- ренттерден) денотаттың қандай айырмашылығы бар? О. С. Ахманова денотат терминіне тікелей анықтама бермес- тен денотаттық (денотативный) сын есіміне тоқталып, мынадай анықтама берген: «Табиғаттағы заттардың табиғатын, ерекше белгісін көрсететін референтпен байланысты болу қызметі». Ал денотацияға: «коннотацияға қарсы сөздің төл, негізгі мағынасын білдіру»,— деп анықтама берген (Ахманова 66, 128) *. Референт терминіне сөздің ішкі формасы ретінде тән алынатын ұғымның мазмұны деп анықтама берген (Ахманова 66, 384). Демек денотат пен референт өте тығыз байланыстағы түсініктер. Жоғарыдағы анықтамалардағы қағидаларды дұрыс деп санайтын болсақ, онда референт денотаттан кең түсінік. И. А. Стернин денотат пен ре ферент терминдерін салыстыра отырып, оларға былай анықтама берген. «Таңбаның (сөздің — О. М.) референті сөйлеу кезінде байқалатын, барлық қасиетін толық қамтыған нақтылы жеке зат. Таңбаның денотаты ойлау процесі негізінде бөлініп алынып де- рексізденген заттардың жеке-дара белгілері» (Стернин 79, 45) *. Соңғы анықтаманың көрсетуінше денотат референттің құрамына енеді де, сөз мағынасының негізгі ядросын жасайды. Сондай-ак референттің құрамына енген заттардың барлық қасиеті сөздін мағына құрамына ене беруі шарт емес. Сондықтан да И. А. Стер нин денотат дегеніміз белгілі бір сөзді айтқанда ойымызға келетін зат не оның белгілері дейді. Мысалы, үстел дегенде көз алдымыз- ға аяқты (кейде 4, кейде 3), үсті тегіс, жазу не тамақ ішу үшін болжалданған жиһаз келеді. Бұл оның денотаттық мағынасы. Ал үстелдің төрт бұрышты не дөңгелек болуы, аласа не биік болуы, 75 түсі, қандай заттардан жасалынғандығы т. б. қасиеттері үстелдіН- денотаттық мағынасына енбейді, референттің қүрамына енеді- К. Огден мен И. Ричардстың семантикалық үш бұрышын ө зін - ше талдау жасаған Г. Стрен референтті нақтылы (деректі) және абстракты референт деп екіге бөледі. Автордың көрсетуінше абстракты референт сөз мағынасымен тең түседі (Варина 63, 36) *. Осыған жакын пікір Ч. Морристің еңбектерінде де кездеседі. Айырмашылығы сол Моррис референт терминінің орнына денотат терминін, абстракт денотат терминінің орнына десигнат терминін қолданады. Десигнат терминін қазіргі кезде денотат терминімен синонимдес мағынада қолдану практикасы бар. Мысалы, О. С. Ах- манова «Десигнат то же, что обозначаемое» деп анықтама бередг (Ахманова 66, 129) *. Денотат та, десигнат та, референт те логика- да қолданылатын терминдер, мағынасы тіл білімінде қолданыл- ғандағы мағынадан алшақ емес. Салыстырыңыз: Денотат (латын- ша denotatio обозначение) — белгілі бір атаумен аталынатын зат (Кондаков 75, 139) *. Десигнат (латынша: designotio — обозна чение) — сөйлеу кезінде білдірілетін сөздің мағынасы; белгілі бір сөз арқылы берілетін зат, объектив» (Кондаков 75, 139). Рефе рент (латынша' referens сообщающий) тіл білімінде, логикада қолданылатын, сөз бен ұғымның байланысатын заттары» (Кон даков 75, 516). Егер денотат, десигнат, референт терминдеріне берілген анық- тамаларды жинақтайтын болсақ, онда денотат, десигнат сөз ма- ғынасын, референт ұғымның мәнімен сәйкес келеді. Егер осы негізде түсінетін болсақ, онда денотат пен референт тең түспейді; денотат референттің құрамына еніп кетеді де, ойдың бір элементі, сөздің лексикалық мағынасының негізгі тірегі ретінде алынады. Бірақ тіл білімі мен логикаға байланысты жазылған көпшілік еңбектерде денотат, референт, десигнат терминдері тең деп сана- лынады. Дегенмен де совет тіл білімінде денотат пен референт- терді ажыратып көрсету басым. Сондықтан да И. А. Стернин «Таңбаның денотаттық қатынасы системалы, референттік каты- наста система болмайды»,— деп те айырмашылығын көрсетеді. Олар арасындағы айырмашылықты көрсету үшін оқуиіы (учащий ся) сөзіне талдау жасайды. Оқушы ретінде баланың барлық қасиеті камтылуы керек. Яғни баланың жасы, киімі, мінез-құлқы, сыртқы көрінісі, т. б. қасиеттері оқушы сөзінің референті болады. Ал баланын белгілі бір оку орнына (мектепке) байланысты болу қасиетін білдіру оның денотатын жасайды (Стернин 79, 46—47) *. Сөздің денотаттық мағынасы туралы сөз болғанда, ең алды- мен оның объектив дүниедегі заттар мен түрлі күбылыстарга, заттардың амал-әрекеті мен түрлі қасиеттерін бейнелеп беру мүм- кіндігі бірінші орында тұруы керек. Кез келген сөздің мағына құрамында объектив дүниедегі заттармен байланысып жататын элемент бар дегенде осы денотаттық мағына еске түседі. Кем тіл- ші ғалымдардың «Сөз — зат не түрлі құбылыс атауы» дегенде осы қасиетті басты өлшем етіп алғаны анық көрінеді. Сөз мағы- насының қалыптасуы мен объектив дүниені бейнелеу қасиетін 76 бір жақты түсіну, бір сатылы құбылыс деп қарау дұрыс болмай- тындығы қандай анық болса, сөз мағынасын бір ғана объектив дүниедегі заттардың бейнесі деп түсіну де дұрыс болмайды. Сон- дай-ақ тіл бір не он ғасырдың жемісі емес. Ол өте ұзақ даму жо- лын басып өтіп, өзінің о бастағы объектив дүниемен байланысу формасын да өзгерткен. Осы ұзақ және үздіксіз дамудың нәтиже- сінде ғана сөз сөйлеу процесінде, белгілі бір заттың атауы ретін- де, оның орнына жұмсалынып, араларына теңдік қоятындай дәре- жеге келеді. Сол үшін де адамдар өзара сөйлескен кезде заттарды көрсетіп, түрлі амал-әрекет, қимылдар жасап жатуы шарт емес. Мыеалы, «Қар — аппақ, түлкі — қызыл, бүркіт — қара, Үқсайды жүктеу/скачать 9,37 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|