Алматы «рауан» 1991
жүктеу/скачать 9,37 Mb. Pdf көрінісі
|
| мін ғой (Ш. Жиенқұлова).— Ағай, мен Лондонға бармаймын. Қор-
қамын... деп жылап жібердім (Ш. Жиенкұлова). Мысалға келтір- ген үш сөйлемнің құрамында да мен есімдігі бар, бірақ үшеуі үш адамның орнында қолданылып түр. Бірінші сөйлемдегі мен Алма- тыдағы балет студиясына шақырылған Москва профессоры А. А. Александровтың орнында тұрса, екінші сөйлемде казақтын. атақты артисі Құрманбек Жандарбековтің орнында қолданылып түр. Ал үшінші сөйлемдегі мен Шара Жиенкұлованың орнында қолданылып тұр. Бұл мысалдардағы мен есімдігінің үшеуіне де ортақ жағдай — олардын, үшеуі де (Александров та, Қ. Жандарбе- ков те, Ш. Жиенқұлова да) сөйлеушілер, жұмысты орындаушылар. Ал тыңдаушы не амал-әрекет тікелей бағытталынған адам болса сен есімдігі қолданылған болар еді. Мысалы,— Корықпа, сен қор- қатын зат емес,— деп Қүрекең қарқылдап күлді (Ш. Жиенқұло- ва).— Түк иіықпайды сенен,— деп сахнадан қуып иіығыпты (III. Жиенқұлова). Бірінші мысалдағы сен Шара орнында, екінші мысалдагы сен Қүләш орнында қолданылып тұр, т. б. Үшінші жақ жіктеу есімдігінін мағынасы сәл басқашалау. Оқу- лықтарда ол есімдігінін негізгі мағынасы ретінде, көбінше, үшінші жақтағы адамды білдіретіндігін көрсетеді. Сондықтан да үшінші жақ жіктеу есімдігі — ол мағынасы жағынан бірінші және екінші жақтағы жіктеу есімдіктеріне қарағанда жайылынкы болады. Сөй- лесу кезінде 1, 2-жақтағылардын болуы нақты талап ете бермейді. Кейде ол сөзінің қандай сөздін орнында қолданылып түрғандығын сөйлесу кезіндегі ситуациямен ғана анықталатындығы, контекспен нақтыланатындығы анық. Салыстырыңыз: Оның уздік драмалык, артист екендігіне ғүмыр бойы бас иіп өтемін (Ш. Жиенкүлова) де ген мысалымыздағы ілік септікті үшінші жақ жіктеу есімдігінік (оның) кімнің орнына қолданылып түрғандығын нақ осы үзінді арқылы аныктау мүмкін емее. Салыстырыңыз: Қалаііда Кулеш ак триса ретінде менен оқ бойы озық еді. Оның уздік драмалық актри са екендігіне ғүмыр бойы бас иіп өтемін (Ш. Жненқулова). Ол есім- дігі тек диектикалық сөз ретінде ғана емес анофоралық сөз ретінде де қолданылады. Қазақ тілінде ол есімдігінің сілтеу есімдігі ретін- де қолданылуы оныц анофоралық мағынасына сәйкес келеді (сон дыктан да екеуін есімдіктің екі тобына косамыз). Жіктеу есімдіктерінін көпше түрінің де мағыналары біз ойла- ғандай емес, окулықтардағы түсіндіруден сәл баскашалау. Мыса лы, біз есімдігі бірінші жақтың көпше түрі, бірақ мағынасы жағы- 104 нан олар бірнеше мен емес. Мысалы, Бірак, осы Сәкен аға біз жақ- қа кем мойнын бүрып қарап қоятын (Ш. Жиенқұлова) деген мысалды Сәкен қараған жақта екі не одан көп Шара жоқ, Шара араларында тұрған бірнеше қыз-келіншектерге қарап қоятын деп түсінеміз. Демек біз есімдігі қолданылғанда сөйлеушіден баска, сол тектее адамнын. да бар екендігін көрсетеді. Кейде біз есімдігі стильдік талапқа байланысты бір адамды ғана білдіруі мүмкін, бірақ мұндай жағдайда мағынасында сыпайылық, кішіпейілділік байқалынады. Мұндай қолданылу көбінше, ғылыми стильдерге тән болады. Мысалы, Олардың ішінде біздің түсымызда өмір сүріп, күйшінің көптеген, шығармаларын біздің дәуірге жеткізіп бергенде. (А. Жұбанов). Ал біздің бүл «Адайды» сырттай соғады деп отыр- ғанымыз—Қалидың орындауындағы «Адайға» бүл күйдің үқсайтын жерлері жок, емес (А. Жұбанов). Бірінші мысалымызда қолда- нылған екі біздің де (біздің түсымызда, біздің дәуірге) (А. Жұба- новқа, А. Жұбанов өмір сүрген дәуірге) меңзеу бар. Екінші мыса- лымызда таза ғылыми стиль нормасында менің сөзінің орнында қолданылып тұр. Біз сөзі белгілі бір жаққа байланыспай-ақ жал- пы мәнде қолданыла береді. Мысалы, Ал, біз үшін керегі онық ха- жүктеу/скачать 9,37 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|