Алматы «рауан» 1991
жүктеу/скачать 9,37 Mb. Pdf көрінісі
|
| ларын білісімен сақтануға ойланды (Д. Әбілов) (КТТС 4, 54) *.
Сондықтан да бұл типтес сөздердің лексикалық мағына ядросының өзі адамның көңіл-күйімен, бағасымен, қысқасы эмоциясымен тіке- лей байланысты болады. Эмоциялық мағыналық реңк болса, сөз- дің лексикалық мағынасымен қабаттаса жүреді де, қосымша ма- ғына ретінде өмір сүреді. Мысалы, қазақ тіліндегі азына — желдің қатты соғуымен байланысты қолданылатын сөз. Ауа райы күрт бүзылып, аспанды сірескен қара бүлт басып кетті, азынап жел түрды (Б. Соқпақбаев). Мысалымызда қолданылған азына тек желдің қатты соғуын ғана көрсетіп қоймастан, жағымсыз, денені түршіктіретін, тондыратын желдің соғуын көрсетіп тұр. Сондай-ак, адақтау тек аралау, шарлау мағынасын білдіріп қоймастан, мақ- сатсыз бос сандалуды білдіріп эмоциялық реңкті де коса беріп тұр. Өзге мекемелерді адақтап, енді алдыңа келгені ғой! (Т. Ах- танов). Денотаттық мағына мен эмоциялық мағынаның қабаттасуының екінші бір жағы да бар. Мысалы, кез келген эмоциялық мағына- лы сөз одағайлар сияқты таза эмоцияны білдіре бермейді, объек тив дуниедегі амал-әрекетті, заттар мен заттар арасындағы байла нысты, қарым-қатынастарды да білдіреді. Бірақ денотаттық мағы- надан айырмашылығы сол — олар жеке адамның (айтушы не жазушының) немесе белгілі бір қоғам мүшелерінің көзқарасын да, сол заттар мен құбылыстарға берген бағасын да білдіреді. Са- лыстарыңыз: жебір сөзінде не болса да соны талғамай жей беретін деген мағынасымен бірге ұнатпайтын мағыналық рецк те бар. Жақсы эмоциялық мағынада жебір сөзі қолданылмайды. Жеп қойды-ау торғайды, Жебір мысық расында (М. Әлімбаев). Эмоция- лы-экспрессивті сөздердіқ кейбіреулерінде эмоциялық мағына бі- рінші орынға шығады да денотаттық мағына соған қосалқы мағы- на ретінде қолданылады. Мысалы, далбаңда етістігі қозғалысты білдіреді. Бірақ оның негізгі мағынасы (номинативтік) бейнелік мағына, сондықтан да ол жүгіруді де, ұшуды да, жай қозғалуды да білдіреді. Қазақ тілі түсіндірме сөздігінде далбаңда сөзіне екі түрлі мағына беріп: 1) далп-далп ету, 2) алды-артына қарамай далақтау, мәз болу деп түсініктеме берген (КТТС 3, 40) *. Лашын жармаса кеткен қүс қанаты талып қүлаған сияқтанып далбаңдап төмен. қарай қүлдия жөнелді (С. Мұқанов). Солдат бермейміз деп азамат атқа мінгенде менің қарғатайым да атқа мініп далбаңдап шауып жүрді (Ғ. Мүсірепов). Демек түбір сөздер арқылы эмоция- 118 лық-экспрессивтік мағына бергенде сөздердің мағынасы екі түрлі болады. Бірінші топқа одағай және тек эмоциялық-экспрессивтік мағынаны білдіретін сөздер енсе, екінші топқа зат, амал-әрекеттер мен заттардың түрлі сый-сипаттарына берілген бағалармен байла- нысты болған эмоцияны, экспрессияны білдіретін сөздер енеді. Эмоциялы-экспрессивті сөздердің екінші тобына көп мағыналы сөздер де енеді. Әрине көп мағыналы сөздердің барлық сыр-құпия- сын ашып, табиғатын жан-жақты анықтау күрделі еңбекті талап етеді. Сонымен бірге барлық көп мағыналы сөздер эмоциялық-экс- прессивтік мағына білдіру үшін қолданыла да бермейді. Мысалы, қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде бас сөзінің 15 мағынасы бар- лығын көрсеткен, бірақ бір де бір мағынасында эмоциялық мағына не мағыналық реңк жоқ (К.ТТС 2, 111 —112) *. Сондай-ақ жи етіс- тігінде 16 мағына барлығы көрсетілген. Оның да мағынасында эмоциялық-экспрессивтік мағыналық реңк білдіретіндігі көрсетіл- меген (КТТС 4, 118—119). Қолдағы бар материалдардың көрсе- туінше, сөздердің көп мағыналық қасиеті мен ауыспалы мағынада қолданылуы арқылы да эмоциялық мағына беруге болады. Мыса лы, былтылда етістігінің негізгі мағынасы жұмсау, былбырау. Bi- рак, ол сөйлеу етістігі мағынасында қолданылып, сөздің майын тамызу, шешен сөйлеу сияқты жағымды эмоцияны да білдіреді. жүктеу/скачать 9,37 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|