Алматы «рауан» 1991
жүктеу/скачать 9,37 Mb. Pdf көрінісі
|
| сы-жаман, жоғары-төмен, жаңа-ескі, ұзын-қысқа, алыс-жақын,
ауыр-жеңіл, т. б. Әрине бұл ойлау процесінде ғана болып қоймай, сөз мағынасында да байқалады. Сондықтан да эмоциялық-экспрес- сивтік сөздерді де біз жағымды эмоцияны, жағымсыз эмоцияны білдіретін сөздер деп екіге бөлуімізге болады. Салыстырыңыз: бо- тақан, жарасымды, сәнді, ақымақ, азғын, безер, әумесер, әулекі, аусар, аңқау, қу, анайы, т. б. Қазақ тілінің сөздік кұрамындағы эмоциялық-экспрессивтік сөздерді салыстырып қарасақ, бірінші- ден, эмоциялық-экспрессивтік сөздер одағайларда, сын есімдер мен етістіктерде көп кездеседі де зат есімдер мен басқа сөз тапта- рында сирек кездеседі; екіншіден, жағымды эмоцияны білдіретін сөздерден жағымсыз эмоцияны білдіретін сөздердің көп екендігіне көз жеткізуге болады. Сын есімдердін эмоционалды-экспрессивті мағынада көбірек қолданылуына оның синтаксистік кызметі де. семантикалық табн- ғаты да жағдай жасайды. Себебі салыстыру, субъектив баға беру заттарға ат беруден басқаша қаснетке ие. Заттарға ат беруде оның белгісі (оның анық байқалынатын) негіз етіп адынады да баска белгілері сөздің интенсионал мағынасы ретінде сақталынады. Ал салыстыру, бага беру кезінде бір заттың белгілері екінші бір зат- тың белгілерімен, катымастарымен тенестіріледі, артык-кемі анық- талады. Бұл — гнесиолопіядағы, есте сақтаудағы негізгі зацды- лыктардың бірі. Б. А. Серебренников салыстырудың таным про- цесіндегі кызметі мен сөз мағынасындағы орны туралы былай деп жазады. «Ұқсастық бонынша байланыс тіл структурасының калып- тасуында үлкен кызмет аткарады. Бір зат пен екінші затты салыс тыру айналадағы дүниені тануда күшті амалдың бірі болып сана- лады. Сечновтын көрсетуінше, адамзаттың сырткы дүние туралы теорнялық білімініц дамуы заттар мен кұбылыстардын ұксас бел- гілерін салыстыру аркылы болган»... Заттардын касиеті туралы жалпы білім сөздің пайда болуындағы негіздік бірі» (Серебрен ников 70, 29) *. Осы салыстыру иегізінде туған үгым өзінің мате- 112 риалдық қабығы — сөз аркылы беріледі. Сын есімдердегі баға, сальістыру мағынасының пайда болуын тек осы жолмен ғана тү- сіндіруге болады. Кей тілшілер сын есімдер аркылы берілетін эмоционалдылық пен экспрессивтікті жоғары бағалап, оларда (сын есімдерде) дено- таттык мағына жоқ деген корытынды да шығарған. Мысалы, сын есімдердің семантпкасы мен грамматикалық қасиеттері туралы арнайы зерттеу жұмысын жазған Е. М. Вольф «Сын есімдер зат- тың қатынасын білдіретіндігі анық. Басқа сөзбен айтқанда олар денотаттық, нақтылы референттік мағынаға ие болмайды»,— дей- ді (Вольф 78, 3). Сын есімнің заттың сынын, түсін, түрлі касиет- терін білдіретіндігі анық. Е. М. Вольф осы қасиеттердің өздігінше өмір сүрмейтіндігін, белгілі бір заңдылықтармен, құбылыстармен байланысты болатындығын негізгі арқау етіп, сын есімдердегі де- нотаттық мағынаны жоққа шығарады. Түстің, белгінің, сипаттыц белгілі бір заттармен, құбылыстармен байланысты болатындығы, заттардың өзара қатынасы негізінде анықталатындығы да анық. Сонымен бірге заттардың түрлі қасиеттері, түр-түстерінің объектив қасиетке ие екендігін, кейбіреулерінің адамның сезім мүшеле- ріне түйсік туғызатындығын да естен шығаруға болмайды. Мыса лы, кез келген қазақ тілін түсінетін адам көк сөзінің мағынасы заттардың түсі екендігін, қара мен ақтан өзгеше екендігін түсінді- ріп бере алады (Қайдаров 86). Сондықтан да түр, түсті, заттардың түрлі формасын, көлемін, т. б. білдіретін сөздерде денотаттық мағына жоқ деу дұрыс емес. Бірақ сын есімдердің барлығында да денотаттық мағынаның бола бермейтіндігі шындық. Мысалы, жақ- жүктеу/скачать 9,37 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|