Қaзaқ Тiлiнiң Өзектi Мәселелерi және Тәуелсiздiк Тaғылымы
223
ечилиақ, өзбек тілінде ағиз ачмақ және т.б. Фактілер көрсетіп
тұрғандай, көне түркі тіліндегі тіл лексемасын қазіргі түркі
тілдерінде ауыз сөзі алмастырған.
Бір қызығы, көне түркілік
вариантын қазіргі татар тілі сақтаған. Мәселен, татар тіліндегі
“сөйлеп кету, сөзді бастау және аузы ашылу” мағыналарында тил
ач фраземасы қолданылады.
Ал көне түркі тіліндегі bogus tog [Древнетюрский словарь, 1961;
110 б.] фраземасы қазіргі түркі тілдерінде төмендегідей формада
қолданылады: қазақ тілінде қарны тоқ, ұйғыр тілінде қосиғи тоқ,
түрік тілінде карин тоқ, қырғыз тілінде қарын тоқ және т.б.
Мысалдар көрсетіп тұрғандай, көне түркі тіліндегі bogus
“жұтқыншақ” сөзі қазіргі түркі
тілдерінде қарын, қосақ
лексемаларымен алмасқан. Айта кететін тағы бір факт мұндағы
есім компонент фраземаға факультативтік, қосалқы мағына
жүктеп тұр. Негізгі фразеологиялық
мағына етіс компонент
бойында. Салыстырыңыз, қазақ тілінде: қарным тоқ, ұйғыр
тілінде: қосақ тоқ =Менің қарным тоқ ~ Мениң қосуғим тоқ; Мен
тойдым ~ Мән тоқ және т.б.;
Қазақ тіл білімінде соматикалық фраземалардың варианттылық
сипаты1, олардың ұлттық-мәдени ерекшеліктері2, соматикалық
фраземалардың процессуалдық мағыналары мен етістіктерімен
тіркесімділік қасиеттері және олардың этнолингвистикалық
сипаты3, типологиялық құрылымы әр түрлі тілдердегі
соматикалық
тіркестерді
қазақ
тілімен
салғастырмалы-
типологиялық тұрғыдан зерттеген4 еңбектер саны аз емес.
Тіл дамуының ерте сатысының өзінде таныс сөздер (лексемалар)
негізінде
жаңа
комбинациялар
жасау,
жаңа
тіркестер
қалыптастыру үрдісі болған. Осы таныс комбинацияларға
соматикалық атауларды жатқызуға болады. Себебі адам қашан да
когнитивтік үрдісті өзін-өзі танудан, байқаудан бастайтыны анық.
Адамға етене таныс, жақын атаулар – өзінің дене мүшелері.
Дене мүшелері
ұйытқы болған, фраземалар құрамындағы басқа
компоненттерге “басшылық” етіп, ықпал жасап тұратын тілдік
қорда сақталған кейбір соматикалық фраземалардың ішкі