Дәріс микробиология ғылымының тарихы және даму кезеңдері

Ультрадыбыс – тығыз ортаның адам құлағына естілмейтін жоғары жиіліктегі (16 кгц 

және  оданда  артық)  механикалық  тербелісі.  Микроорганизмдердің  өсінділеріне  әсер  ете 

отырып, ультрадыбыс қысымдағы үлкен айырмашылық тудырып, жасушаны зақымдайды. 

Микробтардың  бір  бөлігі  лезде  өледі,  басқалары  қатты  механикалық  соққы  алып, 

нәтижесінде  физиологиялық  процестер  бұзылады,  цитоплазма  сұйылып,  көбіктенеді, 

көлемі  ұлғаяды,  жасуша  қабырғасы  сөгіліп,  оның  ішіндегілер  қоршаған  ортаға  шығады. 

Токсиндерді, ферменттерді және антигендерді бөліп алу үшін  ультрадыбысты пайдалану 

осыған негізделген. 

Ультрадыбыс эшерихий, сальмонелла, микобактериялар, ашытқы жасушаларына өте 

қатты  әсер  етеді.  Бұл  жағдайда  бастапқыда  қозғалу  аппараты  (эшерихий,  сальмонелла), 

капсула 

(азотобактериялар), 

кейіннен 

басқада 

құрылымдар 

зақымдалады. 

Ультрадыбыстың әсерінің нәтижелілігі қоректік ортада протеин болған жағдайда азаяды. 

Сондықтан, ультрадыбысты сүтті және басқа да протеинді заттарды зарасыздандыру үшін 

пайдалану  әрдайым  нәтижелі  бола  бермейді.  Таяқша  тәріздес  бактериялар  дөңгелек 

пішінділерге қарағанда ультрадыбысқа төзімсіздеу болады. Нысан өлшемі неғұрлым кіші 

болса, оның ультрадыбысқа төзімділігі де соғұрлым күшті болады. 

Электр  қуаты  микробтарға  күшті  әсер  етпейді.  Ортадан  өту  барысында  жоғары 

кернеулі ток микроорганизмдердің кейбір құрамдас бөліктерінің электролизденуіне және 

жаңа  қосылыстардың  пайда  болуына  себепші  болып,  микробтарға  қолайсыз  әсерін 

тигізеді.  Электр  тогы  зарарсыздандырғыш  заттардың,  әсіресе  сынаптық  препараттардың 

микробтарды өлтіру қабілетін арттырады. Элект тогының өрісінде молекулалар иондарға 

ыдыратады,  бұл  өз  кезегінде  зарарсыздандырғыш  заттардың  микробтарға  әсер  ету 

уақытын қысқартып, препараттардың тиімділігін күшейтеді. Электролиз ауыз суды, ағын 

суды  зарарсыздандырғанда  пайдаланылады.  Бұл  жағдайда  микробтарға  күшті  әсерді 

тікелей  электр  қуаты  емес,  ол  ортадан  өткен  кезде  түзілетін  өнімдер  (оттегі,  хлор, 

қышқылдар)  тигізеді.  Қуаты  секундына  3  млн  –  30  млрд  аралығындағы  ультражоғары 

жиілікті ток (УЖЖ) микробтарға әртүрлі әсер етеді. Көптеген зерттеушілер микробтарға 

нәтижелі  әсер  УЖЖ  токтың  жылулық  әсерімен  қамтамасыз  етіледі  деп  санайды.  Бұл 

жағдайда  толқын  ұзындығының  да  үлкен  маңызы  бар.  Ұзындығы  15  метрлік  толқын 

микробтық жасушаның өмір сүруін тежесе, 4 метр болатын толқын оған ешқандай әсерін 

тигізе алмайды. 

Гидростатикалық қысым 1100 кг/см

2

 артық болса протеинді денатурацияға ұшырап, 

ферменттер  белсенділігін  жояды,  электролиттік  диссоциация  артып,  көптеген 

сұйықтықтардың тұтқырлығы көбейеді. Бұның барлығы микробтарға қолайсыз әсер етіп, 

көбінесе  олардың  өлуіне  әкеліп  соғады.  Микроорганизмдердің  ішінде  өте  жоғары 

қысымда  өмір  сүре  алатын  түрлер  де  кездеседі.  Мысалы,  теңіз  және  мұхиттардың  терең 

қабатында  тіршілік  ететін  микробтар.  Гидростатикалық  қысымы  1160  кг/см

2 

жететін 

Тынық  және  Үнді  мұхиттарының  түбінен  басқа  тіршілік  иелерімен  бірге 

микроорганизмдер табылған. Көптеген микроорганизмдер 650 кг/см

2

 қысымда бір сағатқа 

дейін шыдайды. 

Жоғары  қысымға  төзімді  бактерияларды  барофилді  (гректің  baros-ауырлық)  деп 

атайды.  

Бактериялардың  тіршілігі  үшін  осмостық  қысымның  да  маңызы  зор.  Еріген 

заттардың  мөлшерімен  анықталатын  ортаның  осмостық  қысымы  микробтық  жасушаның 

метаболизмінде үлкен рөл атқарады. Бактерияның ішіндегі осмостық қысым, сахарозаның 

10-20%-ды  ерітіндісінің  қысымына  сәйкес  келеді.  Бактерияларды  қысымы  жоғарырақ 

ортаға орналастырса – плазмолиз (жасушаның сусыздану әсерінен өлуі), ал егер осмостық 

қысымы  төмен  ортаға  орналастырса,  онда  судың  жасуша  ішіне  енуі  нәтижесінде 

плазмоптиз (жасуша қабырғасының жарылуы) құбылыстары байқалады. Плазмолиз және 

плазмоптиз құбылыстары өнеркәсіпте және тұрмыста әртүрлі өнімдерді консервілеу үшін 

(қияр, қызанақ, т.б.) қолданылады. 

Жоғары  осмостық  қысым  жағдайында  көбейе  алатындар  -  осмофилдік 

микроорганизмдер немесе галофилдер (тұз сүйгіштер) деп аталады. Олардың ферменттері 

натрий хлориді көп мөлшерде болған жағдайда ғана белсенді бола алады. Натрий иондары 

галофилдерге қоршаған ортадан қоректік заттарды сіңіру үшін қажет. Кейбір галофилдер 

(Halobacterium, Micrococcus, Sarcina) 20-30%-тік натрий хлориді бар жерде ғана көбейеді. 

Мысалы, сортаң топырақта, балықты және етті тұздауға арналған тұздықтарда. 

Қазіргі кезде микробиологияда микроорганизмдердің баробиологиясы деп аталатын 

жаңа  бағыт  пайда  болды.  Ол  гидростатикалық  қысымды  -  теңіз  бен  мұхит  суларының 

терең  қабатындағы  микроорганизмдердің  таралуы  мен  белсенділігіне  әсер  ететін 

экологиялық фактор ретінде зерттейді. 

Шайқалудың (сілкудің) әсерінен көптеген бактериялар өледі (вирустар өлмейді). Егер 

бактерия  өскіндерін  шыны  шариктер  салынған  ыдысқа  орналастырып,  шайқасақ,  біраз 

уақыттан  кейін  жасушаның  механикалық  зақымдануын  байқауға  болады.  Алдын  ала 

қатыру,  бактериялардың  шайқау  әсерінен  бұзылуын  тездетеді.  Бұндай  жағдай  тау 

бұлақтарында  және  басқа  да  ағыны  шапшаң  өзендерде  байқалады.  Осының  нәтижесінде 

және  күн  сәулесі  мен  басқа  да  факторлардың  қосымша  әсерінен  бұндай  сулар 

микробтардан тазарып отырады. 

жүктеу/скачать 1,17 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: