Диссертация с. М. Исаев Ғылыми жетекші: филол. ғ. д филол ф.ғ. к. К. Н. Уәли Алматы, 2007 жыл мазмұНЫ
жүктеу/скачать 1,15 Mb.
|
| -Сыз, -сіз қосымшасының форма тудырушы қызмет атқаратын жағдайлары Қ.Шаяхметов, А.Жаңабекова еңбектерінде кеңінен сөз болғандықтан, санамалап көрсетпедік.
Қазақ тілінде -сыз, -сіз қосымшасына антонимдік мағынаны білдіретін -лы, -лі қосымшасы бар. Қазақ тілі оқулықтарында бұл тұлға сын есім тудырушы жұрнақ ретінде қаралады. -Сыз, -сіз қосымшасы жалғанған сөзіне жоқтық мағына үстесе, -лы, -лі қосымшасы бұған керісінше, барлық, осы мағынамен байланысты иелік, молдық, көптік, тәуелдік мағына береді. Түркологиялық еңбектерде бұл тұлға жоғарыда аталған қосымшалар тәрізді сын есім тудырушы жұрнақ, форма тудырушы тұлға, екі функциялы қосымша деп түрліше көрсетіледі. Белгілі түрколог ғалымдар Н.А.Баскаковтың ноғай тілінің грамматикасында, Н.К.Дмитриевтің құмық тілі грамматикасында зат есім мен сын есімнің құрамында сөз тудырушы жұрнақ делінсе, Н.А.Баскаков «формы обладания» деген атаумен «промежуточные аффиксы» деп атаған қосымшалар қатарында көрсетеді. Н.А.Хабичев те куман тілінің грамматикасында «иелік форма» деп атайды. Түркологияда -лы, -лі қосымшасын септік жалғаулары деп анықтаған татар ғалымы М.З.Закиев мынадай пікір айтады: «Во первых, как уже сказано, -лы, -лі и -сыз, -сіз не всегда переводится на русский язык формами прилагательного. Если бы они переводились, все равно этот факт не являлся бы основанием для того, чтобы считать их словообразующим. Во-вторых, имя существительное в татарскои языке как в именительном так и в родительном падеже могут быть определениями, однако мы их до сих пор не призновали прилагательнымы. Таким образом, придется констатировать, что признание -лы, и -сыз словообразовательными аффиксами не имеет достаточных оснований» [39, 88 с.]. Осы сипаттас татар тілінде Ф.А.Ганиев те бұл тұлғаны септік жалғауларының қатарына қосады [40, 77 с.]. Ф.А.Ганиев -лы, -лі мен -сыз, -сіз қосымшаларыны «жартылай функционалды аффикс» деп көрсетеді. «Аффиксы -сыз, -сиз, и -лы, -ле могут выступать в функции как словоизменительных, так и словообразовательных аффиксов, что наш взгляд, относится к явлению частичной грамматической омоними. Установление критериев различения прилагательных и падежных форм, образованных при помощи аффиксов -сыз и -лы, и этого своеобразного явления грамматической омоними представляет очень интересный и сложный вопрос и может быть темой специального исследования» [30, 52 с.]. Түркі тілдерін зерттеуші ғалымдар Д.Г.Тумашева мен Л.А.Покровская бұл қосымшаны сөз тудырушы әрі форма тудырушы қосымша деп анықтайды. Д.Г.Тумашева оны сын есім тудырушы аффикс деп көрсетумен қатар, перделі терезе, кітапты шкаф, сүтті шай деген тіркестерде сөз түрлендіруші қызмет атқарады дейді. Л.А.Покровская: «В большинстве грамматиках тюркских языков этот аффикс относят обычно к аффиксам, образующим лишь имя прилагательное со значением «обладающий чего-либо», но и особую форму сущестьвительных со значением «с чего-либо», - деп, ғалым бұл тұлғаны зат есімнің формалық түрленісі деп көрсетеді. -Лы, -лі қосымшасының екі жақты қызмет атқаратынын аталған ғалымдардан басқа Э.В.Севортян, Е.И.Убрятова, С.Усманов, М.А.Хабичев т.б. ғалымдар көрсеткен. М.А.Хабичев бұл қосымшаның форма тудырушы деп анықтауда мынадай критерийлерді ұстанады. Ғалымның өз сөзімен атйқанда: «В карачаево-балкарском языке аффикс -лы, -лі присоединяется ко всем существительным, а также прилагательным, обозначающим цвет, количественным числительным и вопросительно-относительным местоимением. Во многих случаях при его помощи образуется имена прилагательные, как и в остальных тюркских языках. Однако наряду с этой функцией аффикс -лы... может выражать обладание предметом выраженным исходной основой, и создает форму обладания с -лы... прилагательными. Вераятно, такое положение приемлемо в некоторых тюркских языках. В карачаево-балкарском языке дело обстоит иначе. Так, например, «джеріли» означает «имеющий землю», «с землей», «земельный». ...Образования с -лы... передающие идею «имеющий» и соответствующие предлогу «с», не могут быть отнесены к прилагательным [31, 185 с.]. Қазақ тіл білімінде осы сипаттас бұл тұлғаның екі функция атқаратыны жайлы Қ.Шаяхметов оның бірінші функциясы – сөз жасаушылық, екіншісі – форма жасаушылық деп көрсетеді. Қ.Шаяхметовің пікірінше, -лы, -лі қосымшасы зат есім негіздеріне жалғанған барлық жағдайда сын есім тударады. Ы.Маманов -дай, -дей, -ша, -ше, -сыз, -сіз, -ғы, -гі, -шы, -ші, -лық, -лік қосымшаларының тілдік табиғатын «Қазіргі қазақ тілі» лекциялардың текстері деп аталатын еңбегінде кеңірек тоқталған, ал -лы, -лі қосымшасының сөзжасамдық, форма тудырушылық қызметіне байланысты «Итті қонақ жараспас» деген мақал құрамындағы «итті» сөзінің, яғни -ті қосымшасының жаңа сөз жасап тұрмағанынын атап көрсетеді. Ғалым: «Түркі тілдерінде -лы, -лі, -ды, -ді, -ты, -ті өнімді сөз тудырушы жұрнаққа жатады. Осы қосымша арқылы жасалған кейбір туынды түбір сөздер белгілі бір ғана сөзбен тіркесіп мақал-мәтелдерде ғана қолданылады. Мысалы, итті қонақ жараспас дегенде итті сөзі тек осы аталған тіркесте ғана айтылады, басқа сөздермен тіркеспейді. Олай болса, бұл да қалыпты даяр сөз емес, тек нақтылы мақал-мәтелдерде ғана уақытша қолданылатын сөз [3, 16 б.]. А.Жаңабекова -лы, -лі қосымшасының сөзжасамдық қызметі жайлы айтқан Қ.Шаяхметовтің анықтамасына Ы.Мамановтың -лы, -лі тұлғасынан басқа жоғарыда аталған қосымшалардың формажасаушы қызметі жайлы айтқан пікірлері мен тұжырымдарын басшылыққа алып мынадай пікір айтады: «Қ.Шаяхметов -лы, -лі қосымшасының бірінші негізгі қызметі – сөз тудырушылық деген еді. Біз бұл пікірге сын көзімізбен қараймыз. Себебі, автор -лы, -лі қосымшасының ұйтқы сөздердің баолығына сындық сипат бере алатындары мен бере алмайтындарын, яғни тек барлық, иелік мән ғана үстейтіндерін бөліп-жарып қарамайды. Мысалы, үйлі, терезелі, киімді, кітапты, сақиналы т.б. сөздер мен инабатты, ақылды, әдепті, күшті т.б. сындық сипат алған сөздермен бірқатарда алып қарағаны байқалады», - дей келе, автор жағарыда аталған мысалдарды салыстыра отырып, жіктеп, көптеп, септеп, олардың арасындағы айырым белгілерді анықтайды [44]. Жоғарыдағы инабатты, мейірімді, әдепті сөздері заттанған сапалық сын есімдерше жіктеледі, септеледі, көптеледі (мейірімдімін, мейірімдісің, мейірімдісіз, мейірімді; мейірімдінің, мейірімдіні, мейірімдімен..., мейірімділер; Ал терезелі, кітапты, үйлі сөздерін бұлайшы түрлендіре алмаймыз. Демек мейірімді, инабатты, әдепті сөздері сапалық сын есімдерше түрлене алады екен, яғни сапалық сынды білдіру дәрежесіне жеткен. С.Исаев осы тәрізді толық, ашық, ақылды сөздерін сапалық сын есімдерге ауысқан сөздер, сондықтан олар сапалық сын есімдер ретінде танылуы керек деп жазады [28, 138 б.]. Бұл жерде С.Исаев сапалық сын есімдер мен қатыстық сын есімдерді ажыратудың бірден-бір белгісі деп шырай категориясын негізге алады. Шырай категориясы сапалық сын есімдердің ғана түрлену жүйесі деп көрсетеді. Қысқасы, -лы, -лі қосымшасы жалғануы арқылы жасалған сын есім сөздер тілімізде молынан кездеседі. Бірақ -лы, -лі тұлғалы барлық сөзді не сөзформаны даяр қалпында қолданылатын лексикалық бүтін ретінде қабылдауға болмайды. Бұл тұлға тілдік жүйенің ғана емес, сөйлеудің де бірлігі. Сөйлеу кезінде -лы, -лі тұлғасы иелік, меншіктік мағына үстеу үшін қолданыла береді. Мысалы, Кітапты болып қалдым. Киімді болып қалдым, Етікті болып қалды т.б. Осы сөйлемдердегі -лы, -лі тұлғалы сөздер даяр сөздер емес, олар сөйлеуде уақытша қолданылатын сөздер. Ы.Маманов та осы тұлға туралы уақытша қолдланылатын сөздер деген терминді қолданған болатын. жүктеу/скачать 1,15 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|