ЕЖЕЛГІ ДӘУІР ӘДЕБИЕТІ
ОРХОН ЕСКЕРТКІШТЕРІ
(VII ғ.)
Тарихы: Бұмын қаған негізін құраған «Түрік қағанаты» (V-VIII ғ.ғ.) шамамен 630–680 ж.ж. арасында көршілес ел – Тауғаштарға тәуелді болып, Елтеріс хан тұсында қайтадан бостандыққа қол жеткізеді. Елтеріс қайтыс болғанда, артында қалған ұлдары: Білге мен Күлтегін жас болған. Бұл туралы жырдағы үзінді:
...Әкем қаған өлгенде,
Інім Күлтегін жеті жаста қалды.
Он жаста Умай текті шешемнің бағына
Інім Күлтегін ер атанды.
Сондықтан таққа Елтерістің інісі – Қапаған отырады. Ол қаза тапқаннан кейін, Білге таққа отырып, хан (қаған) болады, ал Күлтегін – әскербасы болады. Тоныкөк (Тоңұқұқ) – Елтеріс, Қапаған, Білге қағандардың кеңесшісі болған.
Орхон ескерткіштері осы тарихи тұлғаларға арнап орнатылған тастағы жазулар. Орхон-Енисей өзендерінің аңғарында табылғандықтан осылай аталған. Таста «Түркі Білге қағанның еліне арнап жаздырдым. Мен – Тоңұқұқ» деген жазу кездеседі.
Негізгі ойы – елдің тәуелсіздігін, береке-бірлігін сақтауға шақыру және ел қорғаған батырлар мен көсемдерді дәріптеу.
Оларды алғаш тапқандар: швед офицері Иоганн мен орыс ғалымы Н.М.Ядринцев (XVIII–XIX ғ.ғ.).
Тұңғыш оқыған – Даниялық ғалым Вильгельм Томсен.
Орысшаға аударғандар: Радлов, Мелиоранский, Малов, Стеблева.
Тасқа қашалып жазылған бұл жазулар ғылымда руналық жазулар деп аталады.
Достарыңызбен бөлісу: | 
