Әлиакбарова айгерім тілесбекқызы
Қазақ антропонимиясының қалыптасуы мен дамуы
жүктеу/скачать 4,95 Mb. Pdf көрінісі
|
Диссертация Әлиакбарова АТ
| 1.2 Қазақ антропонимиясының қалыптасуы мен дамуы
Бүгінгі таңда ономастика ғылымында зерттеліп жүрген өзекті мәселелердің бірі – ономастиканың күрделі бір саласы антропонимика. Қазақ антропонимикасын зерттеуші ономаст-ғалымдар бұл саланы әртүрлі қырынан қарастырады. Қазақ тіліндегі кісі есімдерін ең алғашқы болып кешенді түрде зерттеп, антропонимдердің пайда болу, шығу тарихын, даму негіздерін бірнеше дәуірлерге бөліп қарастырып, грамматикалық және семантикалық сипатын жүйеге келтірген ономаст-ғалым, профессор – Телқожа Жанұзақов. Ғалымның ғылыми еңбектерінің ішінде «Қазақ есімдерінің тарихы» атты еңбегінде ономастиканың басты саласы – антрoпонимика лингвистикалық, тарихи- этнографиялық тұрғыдан зерттеліп, талданған. «Антропонимия (грек тілінде anthropos «кісі» және onoma «ат», «есім») деп бір тілдегі яки бір облыстағы кісі аттарының жиынтығын айтады» [13, 22 б.]. Қазақ антропонимикасының негізін қалаушы ғалым Т. Жанұзақов қазақ атропонимиясының даму жүйесін төрт кезеңге бөліп қарастырады: 1) көне түркі кезеңі (V-Х ғғ.) – пұтқа табынуға байланысты жалқы есімдер; 2) ортағасырлық кезең (Х-ХVІІ ғғ.) – тайпалық одақ, халық болып қалыптасуы, ислам діні, әдебиет пен мәдениет, білімнің дамуы, араб, парсы, монғол тілдерінен енген 29 антропонимдерді қамтиды; 3) ХVІІ-ХІХ ғғ. аралығындағы кезең – Қазақстанның Ресейге қосылуы аяқталып, әлеуметтік факторлардың ықпалымен орыс тілінен көптеген кісі есімдері енді. Орыс тіліндегі тек пен әке атындағы жұрнақтарды қабылдау кезеңі басталды; 4) Кеңестік кезең – Қазан төңкерісінен кейін Кеңес дәуірінде дамыған есімдер [13, 27-70 бб.]. Профессор Г.Б. Мадиева «Имя собственное в контексте познания» атты еңбегінде қазақ атропонимиясы дамуының тағы бір кезеңін қосады: 5) Посткеңестік кезең – КСРО-ның ыдырауы мен егемендік алып, тәуелсіздік жарияланған уақытта байырғы қазақ есімдерінің, тарихи тұлғалар есімдерінің жаңғыруы, еуропалық есімдердің енуімен байланысты болып келеді [43, c. 40]. Cонымен қатар ғылыми еңбекте жалқы есімдер негізінде тілдік сана мен когнитивтік кеңістік арасындағы қатынас қарастырылып, ономастикада антропонимдердің алатын орны жайлы былайша баяндалады: «Ядром ономастического пространства являются, по единому мнению исследователей, антропонимы (любые ИС людей прежде всего личные имена, поскольку каждый человек имеет личное имя, но не каждый – прозвище, псевдоним и т.п.) околоядерное пространсво занимают антропонимоподобные образования (зоонимы, теонимы, мифонимы), тяготеют к ядру топонимы, галактонимы, т.к. почти все географические и космические объекты, вовлеченные в сферу деятельности человека, имеют имя собственное [43, с. 156]. «Ов» туралы атты мақалада ғалым Ә. Қайдаров: «Қазақта фамилия болмады. Қазақ салты бойынша кісінің аты-жөні өзінің әкесінің атымен ғана айқындалады. Атасының аты тек қазбалай сұрасқанда ғана айтылып, одан әрі қарай ата-бабалар – 7 ата, 77 атаға дейін қажетті жағдайда таныстырылады. Күнделікті өмірде ататек, өз аты мен әкесінің аты ғана аталса, жеткілікті» деп тұжырым жасайды [73, 7 б.]. «Қазақ тіліндегі антропонимиялық аталымдардың этнолингвистикалық сипаттамасы» атты ғылыми жұмысында М.Д. Мұсабаева антропонимиялық «аталымдарды» тақырыптық, мағыналық және қолданыс ерекшеліктеріне қарай топтастырып, олардың тұлғалық сипаты мен құрамын, антропонимиялық аталымдарға экспрессивті-эмоционалды реңк беретін жұрнақтар тобын, оларға жалғанатын жұрнаққа айналған сөздерді (суффиксоидтар) қарастырған, Сонымен қатар антропонимиялық аталымдардың этнолингвистикалық сипаттамасын жасап, олардың мотивациялық негіздерін айқындаған [74]. «Қазақ тілінде қалыптасқан араб текті кісі аттарының этнолингвистикалық сипаты» атты ғылыми жұмысында Ж.А. Ағабекова бүгінгі қазақ қауымында антропонимияның даму үрдісі өзінің өткендегі дәстүрлерінен толық, не жартылай өзгергендігін, олардың орнына айтуға жеңіл, есте сақталуы оңай, дыбысталуы әуезді есімдер көбейе түскенін атап өтеді. Қазақ тіліндегі араб текті есімдердің қазіргі уақыттағы қалпын қарастыру мақсатында Ж.А. Ағабекова К.И. Есенберлиннің «Қазахские имена» атты анықтамалық- сөздігі мен Т. Жанұзақовтың «Есімдер сыры. Тайны имен» атты сөздігін саралай отырып, ер және әйел есімдерінің сан-мөлшерін анықтайды. Сандық есептеу тәсілінің қорытындысы бойынша: «Жалпы араб текті қазақ есімдерінің 30 жалпы саны – 2000 деп алсақ, оның 1000-нан астамы ерлер, 900-дейі әйелдер есімін құрайды» [75, 79 б.]. Қазақ және түрік тілдеріндегі етістік тұлғалы антропонимдерді салыстыра отырып зерттеген ғылыми жұмысында З.К. Жанғабылова етістік тұлғалы антропонимдердің негізгі құрылымдық қалыптарын көрсетіп, етістік категорияларына қарай талдау жасайды. Олардың семантикалық топтары мен белгілерін анықтап, салыстырмалы талдау жасау арқылы қорытындысын ұсынады [76]. Салғастырмалы-типологиялық сипаттағы зерттеу жұмыстарының қатарында қазақ, орыс және ағылшын тілдеріндегі бүркеншік аттар Т.Т. Джарасованың «Псевдонимы в лингвокультурном контексте (на материале казахского, русского и английского языков)» атты кандидаттық диссертациясында кеңінен қарастырылған. Зерттеу жұмысында қазақ, орыс және ағылшын тілдеріндегі бүркеншік аттардың түрлері мен ерекшеліктері түсіндіріліп, олардың ұлттық мәдениет пен діл мәселесіне қатысты өзектілігі сипатталады, үш тілдегі бүркеншік аттарға құрылымдық-семантикалық, сөзжасамдық талдау жасалынған. Автор бүркеншік аттар корпусын салғастырмалы талдау нәтижесінде қазақ тіліндегі бүркеншік аттардың орыс және ағылшын тілдерімен салыстырғанда сирек кездесетіндігін айтады. Мәселен, қазақ әдебиетінде: Әкім Тарази – Әкім Әшімов, Шарипов Сабыр – жүктеу/скачать 4,95 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|