Эмбриология

44
З-Тарау. Гистология, цитология жэне эмбриология дамуының қысқаша очеркі
аналык шәукетті қосу кажеттілігі туралы (аталык және аналык жыныс жасу- 
шалары микроскоптың көмегімен тек XVII және XIX ғғ. аныкталған) пікір.
Гиппократтың замандасы Аристотель өзінін «Жануарлардын пайда бо- 
луы туралы» шығармасында жалпы және салыстырмалы эмбриологияның 
негізін калады. Ол үсынған жануарлардын эмбриологиялык белгілері бой- 
ынша жіктелуі, оның 5-кітабында карастырылған («Шәукеттің шығу тегі ту­
ралы», «Әр түрлі жануарлар жатырынын пішіндері туралы», «Тірі туу және 
кесірткенін тууы туралы» және т.б.) мәселелер ғылыми сараптама корытынды 
болып табылды. Даму механикасы туралы мәселенің көтерілуі және эпиге­
нез (грек тілінен 
ері
— үсті және 
genesis
— пайда болуы) туралы кағиданын 
калыптастырылуына Аристотельдің үлесі жөнінде атап өткен жөн. Өз ойын 
корғау барысында, Аристотель ұрык әйел («ана») канынан және осы канды 
рухтандырған, оған түскен аталык шәукеттен («жаны») дамиды деген дұрыс 
емес корытындыларға сүйенген. Осы тәрізді материалдык емес факторлар 
(энтелехиялар) туралы идеалисттік пікірлер Аристотельден кейін де, дамудын 
себептері мен соңғы максатын ұғынуға тырыскан ғалымдардың дүние тануы- 
на теологияның катты эсер етуіне байланысты, ұзак уакыт колданылды.
Ұрыктардың кейбір накты сипаттамалары, олардың уакытша және 
түракты мүшелерінің сипаттамалары әр түрлі елдерде осы уакыттын өзінде- 
ак жасалғанына карамастан, XVII ғ. ортасына дейін эмбриология тарихында 
айтарлыктай жетістіктер болған жок.
Қайта өркендеу дәуірінде эмбриологияға айтарлыктай үлесті кан айналы- 
мы ашылуының авторы В. Гарвей косты, ол үрыктардын дамуын сараптама- 
дан өткізіп, оларға «Жануарлардын пайда болуы» кітабында (1651) сипаттама 
берді. Ол біркатар маңызды тұжырымдар жасады. Мысалы, Гарвей өздігінен 
пайда болу мүмкіндігін мойындамады және жануарлардын тек жүмырткадан 
дамитыны («Тірі — жүмырткадан») туралы тезисін нығайтты. Күстардын 
жүмырткасынын сарысындағы «дак» «балапаннын бастамасы», ал козғалып 
жүрген «кан нүктесі» жүректін бастамасы болып табылады деген болжамды ол 
бірінші болып айткан еді, бүл тұжырым кейін дәлелденді. Ұрыктын коректенуін 
камтамасыз ететін каннын элемент ретінде ерте дамуынын манызын Гарвей 
дұрыс түсіндірген. Гарвей «Өмір канда, ал кан дененің кандай болса да бөлігі 
өмір сүре бастағанға дейін пайда болады және ол үрыктын баска бөлімдерінін 
алдында тұңғыш туылған болып табылады» — деп пікір айткан болатын. Гарвей 
витализмге үмтылғанына карамастан, себеп — салдар аракатынасын түсінуге 
тырысты. Ол «Жануарлардын шығуында барлык зерттеулерді себебінен бастау 
кажет, әсіресе материалдык және әрекеттік себептерден» деп жазған.
Жас неміс ғалымы К. Ф. Вольф (1733—1794) «Туу теориясы» (1759) 
атты диссертациясын жарыкка шығарған кезде XVII ғ. екінші жартысын- 
да дүниетанымға деген көзкарастарда жедел тартыс күшейіп кетті. Ол 
преформисттердің көзқарастарын өткір сынға алды және эпигенез теория- 
сын калыптастырды. Преформизм теориясы бойынша, даму өмір жаратылған 
кезде негізі каланған организмнің дайын бөлімдерін кеңістікте дамыту болып 
табылды. Ал эпигенез теориясы, керісінше, алдын ала пайда болуды, неме- 
се преформацияны толықтеріске шығара отырып, мүшелердін жанадан пай-

3.2. Гистология жэне эмбриология оқыту пәні ретінде. XIX ғ. екінші жартысындағы - XX ғ...
45
да болатынын жактады. К.Ф. Вольф бірінші болып жануарлар ұрықтарында 
мүшелердің жапырактәрізді табакшалардан (ұрык жапыракшаларынан) пайда 
болатынын байкады, балапан жүрегінің дамуын, бүйректің дамуын (біркатар 
күрылымдар оның атымен аталған) және т.б. сипаттады. К.Ф. Вольфтың 
алғашкы енбегі академиялык ортада каскөйлік көзқараспен кабылданғанына 
карамастан, оның озык ойлары кейінірек ресей эмбриологы X. И. Пандердін 
(1794-1858), К.Э. Бэрдін (1792-1876) енбектерінде және К.Ф. Вольфтын 
диссертациясы шыкканнан кейін 100 жылдан соң (1859) пайда болған 
Дарвиннің эволюциялык ілімінде көрсетілді. 1768 ж. К.Ф. Вольф Петербург 
академиясының шакыруымен Германиядан Ресейге көшті және оның кейінгі 
кызметтері осы жерде іске асырылды.
Ұрықтың дамуында полипотенттік кезендері де (лат. тілінен 
poly
— көп, 
potentio —
мүмкіндік) және жасушалар мен тіндер дамуының катан алдын ала 
аныктығы да (преформация) орын алатыны карамастан, бүл теориялар екі 
карама-карсы шектер болып саналады және эмбриогенездің тек белгілі саты- 
ларын ғана объективті бейнеледі.
Эмбриология және физиология аумағында көптеген ғылыми мәселелермен 
айналыскан, 
К.Ф. Вольфтың жерлесі А. Галлер, 
эмбрионалдык даму 
үдерісінде преформизмді мақүлдаған түсініктерді ұстанды (1750-1767). 
XVII ғ. бастап, эмбриологияның және гистологияның дамуына зерттеу 
техникасының жетістіктері, схоластикадан жоғары көтерілуге мүмкіндік бер- 
ген, жаңа әдістемелік тәсілдер үлкен кызмет аткарды.
Атап айтканда, XVII ғ. екінші жартысында үлкейткіш шыныларды, ми- 
кроскоптарды колдану ғылымды айтарлыктай байытты. Р. де-Грааф және 
Я. Сваммердам 1670 ж. аналык жыныс безінде шар тәрізді куысгарға («граафов 
көпіршіктері») сипаттама берді, бірак оларды аналык жыныс жасушаларына 
ұксатып кателесті, кейін (1677) білім кұмар және үлкейткіш шыныларды шебер 
тегістеуші А. Левенгук және студент-медик Гам аталык жыныс жасушалары­
на сипаттама беріп, оларды «ұрыктык жануарлар» деп атады. Микроскоптын 
көмегімен балапан дамуынын сатьиіары кайтадан зерттелді, сипатгалды және 
суреті салынды. Бірак микроскоп үлкейтілімінің жеткіліксіз болуы және ең ба- 
стысы — біркатар зертгеушілерге ойлаудын метафизикалык сипаты мен ағат 
пікірге ілесутән бодцы (М. Мальпиги, Н. Мальбранш, Я. Сваммердам жәнет.б.).
3 .2 . ГИСТОЛОГИЯ ЖӘНЕ ЭМБРИОЛОГИЯ ОҚЫТУ ПӘНІ 
РЕТІНДЕ. XIX ғ. ЕКІНШІ ЖАРТЫСЫНДАҒЫ - X X ғ . 
БАСЫНДАҒЫ ОТАНДЫҚ ГИСТОЛОГИЯЛЫҚ МЕКТЕПТЕР
Отандык гистология мен эмбриология әлемдік ғылымның дамуымен, 
микроскопиялык зерттеулер техникасының қаркынымен тығыз байланыста 
калыптасты.
Егер микроскопиялау дамуының басында отандастарымыз жүргізген жеке 
гистологиялык зерттеулерді санамағанда, Ресейде гистология калыптасуының 
басын XIX ғ. 30-40-жылдары деп санауға болады. Басында гистология шек- 
тес пәндер — анатомия, физиологиялар жоспарында курс түрінде окытылды,

жүктеу/скачать 74,12 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: