Филология ғылымдарының докторы, профессор Т. С
Тақырып бойынша дайындалуға арналған сұрақтар
жүктеу/скачать 1,06 Mb.
|
1240 lem 1241 debieti O 1179 uly 1179
- Бұл бет үшін навигация:
- ЕЖЕЛГІ Угариттік – Финикийлік әдебиет
| Тақырып бойынша дайындалуға арналған сұрақтар
Вавилон әдебиетіндегі «Энума элиш» космогоникалық мазмұндағы поэмаға тоқталыңыз Аккад тіліндегі классификацияланған әнұрандар, дұғалар мен дидактикалық жанрдағы үлгілерді еске алыңыз Хетт және хуррит тілдеріндегі әдеби үдерісті сипаттаңыз Несалық және хатти әдебиеттері туралы хабарлаңыз Гильгамештің аккад тіліндегі вариантына тоқталыңыз ЕЖЕЛГІ Угариттік – Финикийлік әдебиет Жерорта теңізінің солтүстік бөлігінің шығыс жағалауындағы (қазіргі Ливан мен Сирия жерінің бір бөлігі) ежелгі семиттік ханаан тайпалары мекендеген ел гректерден кейін Финикия деп аталып кеткен. Финикия әдебиеті өте бай және ол көрші елдер мен халықтар жазбасына айтарлықтай (стилистика мен кейбір сюжеттік сарындарға) әсер еткен десе де, қазіргі күнге дейін оның белгісіз тұстары кездеседі. XIX ғасырдың 20 жылдардың соңына дейін ғалымдар финикийлік авторлардың жазған шығармалары болар деген мәліметті болжап қана айтқан. Тек 30 жылдары Ежелгі Угариттегі (солтүстік Финикия) жүргізілген археологиялық жұмыстар нәтижесінде кең көлемде табылған б.з.д. ІІ мыңж. ортасындағы алдыңғы азиалық халықтардың семит тіліндегі жазба ескерткіштері деген пікір қалыптастасқанымен, өкінішке орай, олар нашар сақталған. Дегенмен, осы ескерткіштерді зерттеу барысында ежелгі Финикия әдебиетінің негізгі бағыттары туралы мағлұмат алуға мүмкіншілік туды. Бұл жазбалар фольклорлы поэтикалық шығармалар (эпос, мифтер), оған қоса діни іс-әрекеттер мен құдайларға арналып айтылатын әнұрандар болып табылады. Б.з.д. ХІY ғ. Угаритте канондық мәтіндер жиынтығы қалыптасқан. Осының өзінен угарит қоғамында ұзақ жылдарға созылған күресті байқауға болады. Элимильктің жазбалары бойынша, сол кездегі эпос, мифтердің қалыптасуын б.з.д. ІІІ мыңж. соңы мен ІІ мыңж. басына жатқызуға болады. Угариттік әйгілі әдеби ескерткіштердің қатарына Керет туралы эпос жатады. Зерттеу барысында шығармада б.з.д. ІІ мыңж. Угаритті басқарған патшалықтың ұрпағы туралы жазылғаны анықталды. Мұнда Керет жоғарғы құдай Элдің баласы ретінде сипатталған. Жеткен үзінділерде Кереттің қалыңдық үшін жолға аттануы, құдайға берген уәдесі, оның орындалмауы мен Кереттің ауруға шалдығуы, науқасынан қайта айығуы мен өзінің тұңғыш баласымен тақ үшін болған күресі туралы айтылған. Мұндай оқиға желісі ауызша фольклордың дәстүрлі әдісі болғанымен, Угаритте өзіндік ерекше сипатқа ие болған. Эпостағы Кереттің қалыңдық іздеуіне бас кейіпкердің әйелі мен балаларының өлімі түрткі болып, оның түсіне Эл құдайы еніп, Удм еліне бар деп аян береді. Кейін Керет ол елдің патшасы Пебелді қызы Машат-Хурайды әйелдікке беруіне мәжбүрлейді. Керет Эл құдайының айтқандарын бұлжытпай орындап, қызға үйленеді. Шын мәнінде, Кереттің жолға шығуы екі рет суреттеледі. Кереттің үйлену салтанаты қоғамдағы ең маңызды оқиға ретінде суреттеліп, алғашында ол Элдің өсиеті мен Креттің жорамалы, кейіннен шынайы өтіп жатқан құбылыс ретінде баяндалып, оған барлық ел қатысады. Бұл салтанат тек жеке отбасылық сипатта ғана емес, сонымен қатар өзіндік үлкен маңызға ие болған. Себебі Кереттің үйленуі қоғамға тек жақсылық пен береке әкелуі тиіс. Ал бұл жақсылық тек ел басшысының жақсылыққа кенеліп, ұрпағы болған жағдайда ғана жүзеге аспақ. Эпостың маңызды сәттері Кереттің анты, оның уәдесінде тұрмауы, сырқаттануы және ауруынан айығуы болып табылады. Удм еліне сапарында сидондық және тирлік құдай Ашерат ғибадатханасына тоқтап, ол жолында сәттіліктерге жолығып қалыңдығын қолына қондырса, қайырымдылық жасап алтын-күміс тарту етуге уәде береді. Алайда Машат-Хурайды қолына түсіргеннен кейін уәдесін ұмытып кетеді. Сол себептен Ашерат құдайы оған кесел жібереді. Оның әскерлері қанша құрбандық шалса да, патшаның сырқаты асқынып, өлім аузында жатады. Кіші ұлы мен қызы жоқтай бастайды. Осы кезде Эл құдайы патшаға саздан өлім мен ауруды жеңетін Шааткатты әзірлеп, Керет ауруынан айығып, тамақтана бастайды. Өлім аузындағы әкесінің трагедиясына үлкен ұлы ешбір аяушылық көрсете қоймайды. Келесі маңызды эпизодқа таққа мұрагелік үшін күрес айқын көрінеді. Керет ауруынан айыққаннан кейін, үлкен ұлымен билік үшін қақтығысуы басталады. Бұл жерде әдеттегі кең тараған эпикалық мотив өзіндік ерекшеліктерге ие болған. Баласы кез келген жағдайда әкесі Керетті тақтан тайдыру үшін бар күшін салады. Үлкен ұлы Йацциб әкесінің патшалық таққа лайық еместігін дәлелдемек мақсатында, әкесі туралы «ол қабілетсіз, қарапайым халықтың жағдайын жасамайды әрі денсаулығы жоқ» деп, билікті беруін талап етеді. Ұлына ызаланған Керет оның құдайлардың қолынан өлім құшуына жалбарынады. Бізге жеткен ескерткіштердің үзінділері осы жерден аяқталады. Кейбір болжамдар бойынша, Кереттің қарғысы орындалған. Оқиғаға негізіне ежелгі заманнан бастау алатын тайпалық өмір мен угариттік қоғамдағы патшаның рөлі туралы алғашқы түсініктер өз әсерін тигізген. Патшаның өз міндеттерін қанағатанарлықтай орындамауы оны тақтан тайдырып, орнына жаңа билеушіні таққа көтеру үшін нақты себеп бола алатын. Мұнда патшаның өз ісіне қауқарсыздығы туралы мәселе теория жүзінде ғана емес, іс жүзінде қарастырылуы қызық факт. Мұны, әрине уақыт өте келе, израиль-иудейлік патшалықтың құлау тарихы куәландырады. Осы кездегі тайпалар тобының Сүлейман патшаның мұрагері Рехабеамды мойындамай, басқа патшаны сайлағаны дәлел бола алады. Керет эпосында кездесетін тағы бір қызықты оқиға - алғашқы таптық қоғамға дейінгі қоғамдық қатынаста науқас әрі әлсіз патшаны биліктен аластатуға мүмкіндіктің болуы. Осы оқиғаның аналогиялық үлгісі египеттік хебап рәсімінде және римдік regifuium т.с.с. көрініс тапқан. Алайда, Керет туралы жырда билікке үміткер ретінде патшаның баласы келтіріледі де, соңында құдайлардың көмегімен Керет жеңіске жетеді. Келесі угариттік жазба ескерткіш - Данэл мен оның ұлы Акхат туралы әңгіме. Бізге жеткен үзінділер арқылы әңгіменің толық мазмұнын қалпына келтіру мүмкін емес. Мұнда Данэлдің Акхат есімді ұлының дүниеге келуі туралы айтылған. Данэлдің өтініші бойынша Хусар-Хасис құдайлары Акхатқа керемет садақ дайындап береді де, әйел-құдай Анат болса сол садақты иемденгісі келіп, Акхатқа көтергенінше алтын-күміс ұсынады. Садақ ерлердің қаруы болғандықтан, Акхат оған келісе қоймайды. Сонда Анат Акхатқа өз махаббаты мен құдайларға ғана тән мәңгілік өмірді ұсынады. Бірақ, Акхат оған да келісімін бермейді. Ызаланған Анат Эл құдайынан Акхатты өлтіруге рұқсатын алады. Анат Акхатты Аблама қаласының шет аймағына аң аулауға шақырады да, Анаттың Йатпан есімді көмекшісі бұғыға айналып, Акхатты жазым етеді. Содан жер бетінде құрғақшылық орын алып, Данэл ұлын 7 жыл бойы жоқтайды. Ол киімін жыртып, жаңбыр жауу үшін дұға етеді, түрлі жыртқыш құстарға жем болған баласының өліміне қатты қайғырып, бұл зұлымдықты жасауға үлес қосқандардың бәріне де қарғыс айтады. Қорытынды үзінділерде келтірілген мәтіндер бойынша, ақырында Данэлдің қызы Пугат өз ағасы үшін кек алып, нәтижесінде Анат жеңіліске ұшырайды. Акхаттың бейнесінен өлімге қатысты жоралғылар мен аңшылық туралы аңыздардағы элементтерді кездестіруге болады. Сонымен қатар құдайлар арасындағы күрестер туралы, яғни әйел-құдай мен ажалды адам арасындағы ғажайып садақ үшін, аңшылық олжа үшін күрес суреттелген. Бізге жеткен угариттік аңыз мәтіндерінде толық болмаса да, үзінді түрінде Құдіретті Ваал мен Анат, олардың күрестері, махаббаты, олардың Эл, Мот (өлім құдайы), теңіз құдайы Ашерат (Ашерат-Йам) т.б. түрлі құдайлармен күресі туралы әңгімеленеді. Мәтінде келтірілген кейбір белгілер бойынша, Құдіретті Ваал мен Анат туралы мифтер ғибадатханада орындалуға арналған. Угариттегі өлең-жырларда жиі кездесетін параллелизм әдісі қолданылады. Сонымен қатар угариттік поэзияның фольклорлық сипаты тұрақты сөздердің қолданысы барысында көрінеді. Кейіпкерлердің сөз бастауы мен сәлемдесу де нақты конструкциялар арқылы берілген. Өлеңнің жазылу түрінде субъект қана өзгеріске ұшырап, ал басқа сөздер мен конструкциялар өзгермеген. Угариттік поэтиканың келесі сипаттамасы, ол көптеген эпикалық қайталаулар болып табылады. Жалпы, угариттік жазушылар әрбір оқиғаға егжей-тегжейлі тоқтала бермейді. Осыған ұқсас құбылыстарды Інжілдің прозалық әңгімелерінен байқай аламыз. Осындай проза ретінде қаратепе жазбасын алуға болады (шамамен б.з.д. 720 ж.). Бұл жазбада Азитавадда патшасының іс-әрекеттері патшаның өз атынан айтылады. Автор өз шығармаларында бас кейіпкерлерінің әрекеттері мен олардың құдіреттілігін суреттеуге басты назар аударады: «Мен, Азитавадда әкемнің тағына отырдым, барлық зұлымдықты тоқтатып, барлық патшалықтармен бейбітшілік қатынасын орнаттым. Ұшы-қиыры жоқ мықты қамалдар салып, қара ниетті жандарға тосқауыл бола алдым, нағыз патша қызметін атқардым». Б.з.д. YІІІ ғ. финикийлік авторлардың алдыңғылардан ерекшеліктері олардың тек адамдардың әрекеттерін суреттеумен шектелмей, адамдардың жан дүниесіне, ішкі әлеміне терең үңіле түсуі болды. Кейін Библ жазбаларының бірінен (б.з.д. Y-IY ғ.) мынадай жазуларды оқи аламыз: «Библ билеушісі Йихавмилк патшаға құдай тек жақсылық сыйласын. Оның өмір жасын ұзартып, құдайлар мен осы елдің халқы алдында мейірімділікке бөлесін». Осы жазбалардан б.з.д. І мыңжылдықтың бірінші жартысында Финикияда кең таралған діни-этникалық оқудың әсерін көре аламыз. Сонымен қатар негізгі мақсаттары сопылық түсініктерді қалыптастыру болған иудейлік-израильдегі пайғамбарлардың уағыздары да осы кезеңге жатады. Финикийліктер өмірге деген көзқарасының осыншама өзгеріп, алға ұмтылуының себебін білу үшін бізге жеткен ежелгі финикийлік қоғам туралы тарихи ескерткіштер мүлдем аз. Дегенмен, өмірге деген көзқарастың өсіп, дамығаны сөзсіз. Дегенмен эллинизм дәуіріндегі финикийлік сөз өнерінде тек құдайларға қатысты мәселелер ғана туынап қоймады. Сонымен қатар тарихи дәстүрлер туралы жазылған шығармалар да маңызды орынға ие болды. Атақты иудалық жазушы Иосиф Флавий Тир туралы жазбаларға сілтемелер жасаған. Оған қоса, финикийліктер философиялық тақырыптарға да баса назар аударған болуы керек. Дәстүр бойынша, атомдық теорияны Мох ойлап тапқаны белгілі болса, стоицизмнің негізін қалаған Зенон да Китон (Кипр) қаласына шыққан финикиялық болған. Б.з.д. І мыңж. Солтүстік Африкада, әсіресе, арабтардың басып алуына дейін өздерін ханаан деп санап, финикия тілінде сөйлеген халық мекен еткен Карфагенде Финикия сөз өнерінің ерекше бір тармағы дамыды. Карфагенде кең тараған жанрлардың бірі ұзақ саяхат туралы шытырман оқиғалы шығармалар болды. Рим географы Авиенаның еңбегінде сақталған Гимильконның «Перипл» шығармасында саяхатшының Британ аралдарына, тіпті Америка жағалауларына дейін жеткені айтылады. Грек тіліндегі аударма арқылы белгілі болған Ганнонның келесі бір «Периплінде» үлкен экспедицияның Африканың батыс жағалауынан оңтүстікке қарай аттанып, сол жерде бірнеше отарларға ие болғаны туралы айтылады. Бұл шығармалар жанры жағынан тарихи жазбаларға жатады. Келесі кең тараған карфагендік финикийлік әдеби жанр түріне тарихи әңгімелер жатады. Карфагендік тарихшылар Солтүстік Африканың Финикияға дейінгі өмірі мен карфагендік державаның тағдырына қызығушылық танытқан. Карфаген державасының тағдыры жайлы жазылған ескерткіштерге римдік Юстин арқылы Помпей Троганың «Филлиптің бастан кешкендері» және Саллюстийдің «Югуртин соғысы жайлы» шығармалары мысал болады. Карфаген қоғамы ғасырлар бойы грек әлемімен тығыз байланыста дамыды. Карфaгендіктерге грек тілін үйренуге тыйым салатын заңның өз күшінде болуына қарамастан, карфаген әдебиеті эллиндік әсерге ұшырамай қоймады. Карфагендік пантеонға жер шаруашылығына қатысты грек құдайлары да кірді. Карфагенде б.з.д. ІІІ ғ. өзінде грек әдебиетшілері өмір сүрді. Б.з.д. ІІ ғ. ортасында карфагендік Клитомахтың Афиныдағы Академияны басқаруы қызық жайт болды. Карфагендік қоғам ғасырлар бойы гректік әлеммен тығыз байланыста өмір сүріп, дамыды. Нәтижесінде Солтүстік Африка мен Жерорта теңізінің шығысындағы финикийлік әдебиеттің дамуы эллиндік үдерістен көрінді. жүктеу/скачать 1,06 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|