Филология ғылымдарының докторы, профессор Т. С
жүктеу/скачать 1,06 Mb.
|
1240 lem 1241 debieti O 1179 uly 1179
| Несалық /б.з.д. XYIII ғ./ және хатти әдебиеттері. Архаикалық үлгідегі хетт әдебиеті хеттердің бас қаласы Канес (Каниш немесе Неса қазіргі Кюльтепе Богазкейдің оңтүстігінде орналасқан) болған кезбен тікелей байланысты. Бұл дәуір туралы естеліктер хетт тіліндегі сына жазуларында да сақталған.
Несалық әдебиет хурриттік әсерге ұшырамаған, таза хетт әдебиеті саналады. Дегенмен оның ескерткіштерінде кездесетін сына жазуларының көп бөлігі хурриттерден тұратын солтүстік Сирияның ежелгі тұрғындары қолданған жазбамен сәйкес келеді. Бізге көшірме арқылы жеткен ежелгі несалық ескерткіш ретінде б.з.д. II мыңж. (б.з.д. XYIII ғ.) Аннитас патшаның жазбалары саналады. Бұл шығарма түрі мен композициялық құрылымы жағынан кейінгі хетт мәтіндеріне жақын және бұл жазу бізге белгілі хатти әдебиетінің тарихи бастауы деп саналады. Хурриттермен соғыс туралы баяндалған тарихи әңгіменің құрамында сақталған жоқтаулар да несалық кезеңге жатады. Олар сегіз, тоғыз қатардан, тұрып, ішкі параллелизммен сипатталады. Бұл өлең жолдары ескі ауызша дәстүрдің құрылымын көрсетеді. Оның формасы жалпы үндіеуропалық өлең өлшемдерін еске түсіреді. Сол секілді (1970 жылғы қазба жұмыстары нәтижесінде) Канес патшайымының балалары туралы аңыз да ежелгі хеттік үлгілерге жатады. Мұнда өзінің туған отыз қарындасына үйленген 30 егіз-бауырлардың дүниеге келу суреттеледі. Бұл сюжет кейін көптеген ежелгі ирандық, ирландық т.б. халықтар аңыздарында да кездеседі. Екінші жағынан хурритік әсерге ұшыраған ерте хетт әдебиетінің қалыптасуына көршілес лувийлік (оңтүстік Кіші Азияның тілі), палайлық (Кіші Азияның солтүстік-шығысындағы Палының тілі) және Кіші Азияның солтүстігін мекендеген хатти тілінде (абхаз-адыгей, дагестан-нах) сөйлейтін үнді-еуропалықтарға жатпайтын халықтардың әдебиеттері үлкен әсерін тигізген. Хетт тілі мен сол тілдегі поэзияны зерттеу солтүстік Кавказ халықтарының тарихи поэтикалық фольклорын зерттеуде зор мүмкіншіліктер ашады. Ежелгі хеттік мифологиялық мәтіндер хатти тілінде сөйлеген жергілікті тұрғындардың діни салтымен байланысты. Бұл мәтіндер бізге көне діни жоралғылардың құрамдас бөлігі ретінде жеткен. Жаңа жыл мерекесін тойлауға арналған салттардың құрамдас бөлігі ретінде «жылан» туралы мифологиялық әңгімені келтіруге болады. Мифте найзағай құдайының өзінің жауы жыланнан кек қайтаруы туралы баяндалған. Келесі бір көне аңызда құдайдың жоғалып кетуіне байланысты туындаған құрғақшылық немесе басқа да апаттар туралы, адамдар мен құдайлардың оны іздеп, тауып алғаннан кейін табиғаттың қайта жанданғаны туралы айтылған. Жасырынған құдай туралы аңыздың бірнеше нұсқасы кездеседі. Бірақ жасырынған құдай бейнесінде найзағай құдайы, хаттық немесе хеттік құнарлық құдайы Телепинус, Инара сияқты түрлі құдайлар келтіріледі. Ежелгі Хетт патшалығы кезінде хеттік жазғыштар хатти тіліндегі құрып бара жатқан әдебиетті нақтылап аударуға тырысты. Дегенмен бұл патшалықтың рухани мәдениеті архаикалық сипатта болмады. Ежелгі хеттік жазғыштар, олардың ішінде Вавилоннан келген мамандар өз тілдерімен қатар аккадтық тілді де жақсы меңгерген, сондықтан болар, I Хаттусилис патша туралы маңызды деректер хетт тілінде де, аккад тілінде де жетті. Жылнамалар Алдыңғы Азия әдебиет тарихында ассириялық әдебиеттен 300 жыл бұрын пайда болған. Телепинус таблицасы аталатын мәтін де Хаттусилистің жылнамасына құрылысы жағынан өте ұқсас келеді. Бұл жазба-жылнамалар хетт патшаларының Кіші Азиядағы (Қара теңіз жағалауындағы Цальпа, Солтүстік Сириядағы Алеппо секілді) көптеген жорықтары жөніндегі өте маңызды деректерді қамтиды. Ежелгі хеттік тарихи әңгімелер аккадтықтардың ұлы патшалары туралы баяндайтын месопотамиялық дәстүрдің жалғасы болып табылады. Орта кезеңге (б.з.д. XY ғ.) Кантуцилис дұғаларын, кейінгі жаңа хеттік әдеби кезеңіне (б.з.д. XIY-XIII ғ.) II Мурсилис патша жазбалары, патша жылнамаларына III Хаттусилис патшаның автобиографиялық жазбаларын жатқызсақ, патша өзінің балалық шағы мен жұбайы Пудухепке деген махаббатын жеткізуімен ерекшеленеді. Кипр үшін теңіздегі шайқас туралы мәтіндер тарихи жағынан да, тілі мен стилі жағынан да кейінгі уақытқа жататын маңызды әрі құнды дерек саналады. Жаңа хеттік әдебиетте (б.з.д. ХІY-ХІІІ ғ.) салт-жоралар мен мифологиялық үзінділер поэтикалық құндылыққа ие болады. Хурриттік мәдениеттің хеттерге әсер етуінің негізгі себебі олардың Сириямен байланысы болды. Жаңа кезеңге тән хеттік шығармалар салыстырмалы түрде аз әрі бір сарынды болып келеді. Патша билігінің күшейуіне байланысты әдеби мәтіндер оның атынан жазылып, көп жағдайда патша тұлғасына тәуелді болды. Мысалы, ІІ Мурсилис патшаның (шамамен б.з.д. 1343-1313 ж.) мәтіндері. Оның атынан кестелердің бүтін бір кітапханасы құрылған. Патша ондағы мәтіндердің жартысын жазбаса да, айтып тұрған болуы керек. Ескерткіштердің жалпы діни сипаттары автордың құдайға деген қатынасына байланысты. Б.з.д. 1200 ж. шамасында хетт астанасы Хаттусастың тарих сахнасынан кетуіне байланысты, оған қарасты Кіші Азияның оңтүстігі мен солтүстік Сириядағы облыстар кішкентай жеке-жеке мемлекеттерге айналады. Олардың өнерінде лувий-хурриттік монументальдық стиль дәстүрі сақталды. Олардың ішінде лувийлік иероглифтік жазбалар маңызды орынға ие. Осындай ең ауқымды лувийлік иероглифтік жазбалар Каратепеден табылған. Шамамен б.з.д. 700 жылы мұндай жазулар қолданыстан шыға бастайды. Дегенмен, жекелеген иероглифтік белгілер қасиетті символдар ретінде кейінгі кезеңдерде де кездеседі. Иероглифтік лувий тілінде жазу тоқтатылғаннан кейін де, Сирия мен Палистинада хетт туралы естеліктер сақталды. Себебі хеттер туралы «Өсиет Кітабында» бірнеше рет келтіріледі. «Болмыс Кітабында» да «Хеттер ұрпағы» деген тіркес кездеседі. Лувий (ликийлік) және хетт (лидийлік) тілдерінің жалғасы болып табылатын тілдер Кіші Азияның батысында антикалық дәуірге дейін өмір сүрген. Осы тілдерде жазылған ескерткіштердің ішінде хетт пен лувий әдебиетімен байланысты кейбір дәстүлердің ізі сақталған поэтикалық шығармалар кездеседі. 1973 ж. қазба жұмыстары кезінде табылған б.з.д. ІY ғ. жататын үш тілде (ликий, арамей және грек) жазылған жазбада Ежелгі патшалықтың дәуіріндегі хеттік формулаларға сәйкес келетін тіркестер кездеседі. Осыдан лидийлік абыздар өздерінің өлеңдерінде хеттік әдебиеттен бастау алатын өлең өлшемдерін қолданған деген қорытынды шығара аламыз. Геродот бізге жетпеген жергілікті мәлімет көздеріне сүйеніп, Лидия тарихы туралы баяндады. Оның айтуы бойынша, Лидия патшалары Мурсилис сияқты дәстүрлі хеттік есімдермен аталған. Хетт патшалығының мұрасы лидиялықтардың дәстүрлерінің арқасында ежелгі Грекияға дейін жетті десе болады. Бірақ оның айтарлықтай әсері де болмады. Қорыта айтқанда, хеттік-хурриттік әдебиетті зерттеуде Жерорта теңізінің шығысында б.з.д. III-I мыңж. сонау Месопотамияның әдеби дәстүрінен сусындап, Грекиядан бастау алған жалпыеуропалық мифтік әдебиеттің байланысын көруге болады. жүктеу/скачать 1,06 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|