Гуманитарлық-педагогикалық институты
жүктеу/скачать 463,12 Kb.
|
umkd-2023
| Сыртқы құрылысы жағынан қырықбуындар өзінің ағаш тәрізді тегі каламиттерге жақын, бірақ мөлшері жағынан көп кіші. Қырықбуындардың жер беті сабағы бір жылдық тек аздаған түрлеріңде ғана ол көпжылдық, мәңгі жасыл болып келеді. Бір түрлері жем-шөптік өсімдіктер ретіңде аса құңды болыл келеді (бұтақты қырықбуын, теңбіл қырықбуын, қыстық қырықбуын). Бірақта көптеген түрлерінің эпидермисінің клеткаларының қабыкщалары кремнеземнен тұратын оюлы безектермен қапталған. Бұл кремнеземная тұратын оюлы безектер өсімдіктің жем-шөп ретіндегі құндылығын көп төмендетеді (тіптен жоққа шығарады). Көптеген түрлері жайлымдар мен егіс алқаптарының, әсіресе қышқыл топырақтарда (дала қырықбуыны) күресуге бой беруі аса қиын арам шөптер болын келеді. Кейбір түрлері үй жануарларына улы болып келеді (батпақ қырықбуыны), еменді орман қырықбуыны). Қырықбуындар дәрілік өсімдіктер ретінде медицинада кеңінен қолданылады. Сабақтары наждакты қағаздың орнына пайдаланылады.
Қырыңбуындардың қазіргі кезде кең таралған өкілдерінің бірі дала кырыкбуыны . Бұл көпжылдық шөптесін өсімдік. Арамшөп ретінде егістікте және тыңайған жерлерде өседі. Оның 1 метр тереңдікке дейін топыраққа еніп жататын жер асты тамырсабағы болады. Тамырсабақтың кейбір қысқарған жанама тармақтары түйнекке айналады. Олардың іші краұ- малдың артық қорына толы болады. Тамырсабақтың буындарында жапырақтың қынапшасы топтасып орналасады. Сонымен қатар осы буыннан томен қарай қосалқы тамырлары кетеді. Тамырының анатомиялық қүрылысы алғашқы қалпында сақталады, ал қабығында үлкен ауа қуыстары болады. Жер бетіндегі сабақтары екі түрлі болады: ерте көктемде пайда болатын, спора түзетін жөне кейіндеу (жазда) пайда болды, күздің соңына дейін өсуін тоқтатпайтын спора түзбейтін сабақ. Қырықбуынның басқа түрлерінің жер бетіндегі сабақтары бірдей болады. Спора түзбейтін әдетге топтасып бүтақта- нады. Олардың түсі жасыл және қырлы болып келеді, буындарында түтікке біріккен қара түсті жапырақтың қынапшалары орналасады. Олардың тіс-тіс болып иректелген ұштарында ақ түсті жолағы (кайма) болады. Иректелген тістері редукқияға ұшыраған жапырақ тақталары болып саналады. Жапырақтарының редукқияға ұшырауына байланысты фотосинтез проқесі жасыл түсті сабақтарында жүреді. Сабақтың сыртын бір қабат эпидермис жауып тұрады. Эпидермистің астында арқаулық (меұаникалық) және ассимиляқиялық ұлпалардың бөліктерінен тұратын қабық қабаты орналасады. Оның астында ішінде үлкен-үлкен қуыстары бар негізгі паренұималық қабат жатады. Алғашқы қабық эндодермамен аяқталады. Орталық қилиндрдің ортасын, негізгі паренұималардан түратъш, өзек алын жатады. Өзектінң клеткалары келешегіңде ыдырап қуыс түзеді. Орталық қилиңдрдің шет жағыңда орналасқан, өткізгіш ұлпалары шоқ түзеді. Шок- тары коллатералды, жабық, сондықтанда сабақта тамыр секілді екінші рет қалыңдау болмайды. Яғни сабақтың алғашқы құрылысы оның өмірінің соңына дейін сақталады. Спора түзетін сабақтары біршама жуан, түсі қоңырлау, ұлорофилсіз, бүтақталмаған, биіктігі 15—30 см. дей болып келеді. Олардың да буындары 8—9 иректелген тістері бар, түтік тәрізді болып келетін қынапшаларымен жабылып тұрады. Спора түзетін масақтары сабақтың үштарыңда жетіледі. Споралары түзілгеннен кейін сабақ солып қурайды. Спорофилдері (спорангифоры) алты бұрьпшы қалқаншадан және оны масақтың өсіне бекітіп түратын аяқшадан, қалқаншаның астыңғы бетінің шетінде орналасқан, қапшық тәрізді спорангилерден тұрады. Спораларының үлкеңдігі бірдей болады. Элатералары спираль тәрізді бұралған ленталардан тұрады. Олардың ұштары қасықтың сабы секілді жалпайған болып келеді. Топырақта спорадан ұлорофилл дәндері бар гаметофитгер жетіледі. Гаметофитгер тармақталған жақтаулары бар, физиологиялық жағынан бір-бірінен айырмашылықтары бар пластинкалар. Аталық гаметофитгерінде антери- дийлері пайда болады, ал олардың ішінде көп талшықтары бар спермотазоидтар жетіледі. Үрақтануы сумен байланысты. ПАПОРОТНИК ТӘРІЗДІЛЕР БӨЛІМІ Папоротник тәрізділер өзінің жас шамасы жағынан риниофиттерден, псилот тәрізділерден және плаун тәрізді лерден кейін тұрады. Олар шамамен қырықбуын тәрізділермен бір уақытта пайда болған. Егерде риниофиттер түгелдей жойылып кеткен өсім діктер болса, псилот тәрізділер, плаун тәрізділер және қырықбуын тәрізділер қазіргі кездегі флорада аздаған ғана түрлерімен белгілі. Ал папоротник тәрізділер бұрынғы геологиялық кезеңдерге қарағанда бәсеңдеу болғанымен, өзінің шарықтап өсуін әліде жалғастырып келеді. Қазіргі кезде олардың түрлерінің саны 10 мыңнан астам. Папоротник тәрізділер жер бетінің барлық жерлерінде таралған, олар тропикалық ормандардан ж әне батпақтардан бастап, шөлді аймақтарға дейін әртүрлі жерлерде кездеседі. Папоротник тәрізділердің алуан түрлілігі жағынан, ылғалды тропикалық ормандар ерекше орын алады. Бұл жерлерде папоротниктер топырақта ғана емес, сонымен бірге эпифит ретінде басқа ағаштардың діндерінде де өседі. жүктеу/скачать 463,12 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|