Жұмаділ ақбота әмірбекқызы сөйлеу әрекетін дамыту арқылы бастауыш сынып оқушыларының функционалдық сауаттылығын қалыптастыру

1 сынып	2 сынып	3 сынып
4 сынып
Бәрі мен туралы	Бәрі мен туралы	Тірі табиғат	Менің отаным - Қазақстан
Менің мектебім	Менің отбасым және достарым	Жақсы деген не, жаман деген не?	Құндылықтар
Менің отбасым және достарым	Менің мектебім	Уақыт	Мәдени мұра
Біздің айналамыздағы әлем	Менің туған өлкем	Сәулет өнері	Мамандықтар әлемі
Саяхат	Салауатты денеде – дені сау рух	Өнер	Табиғи құбылыс
Дәстүр және фольклор	Дәстүр және фольклор	Көрнекті тұлғалар	Қоршаған ортаны қорғау
Тамақ және сусындар	Қоршаған орта	Су – өмір көзі	Ғарышқа саяхат
Салауатты денеде – дені сау рух	Саяхат	Демалыс мәдениеті. Мерекелер	Болашаққа саяхат

Білім беру процесін ұйымдастыру кезінде мұғалім пәнаралық байланысты жүзеге асыру үшін қызмет ететін өтпелі тақырыптарды бағдарлауы қажет. Тура тақырыптар оқу пәндерінің интегралдаушы компоненті ретінде төрттен бір бөлікке бөлінген. Әр тоқсанда екі өтпелі тақырып, олардың әрқайсысына шамамен бір сағат бөлінеді. Білім алушылардың дайындық ерекшелігіне байланысты мұғалім өзі өтетін сегіз айға сағат санын өзгертеді (1-кесте) [59].

1-кестеде функционалды сауаттылықты өтпелі тақырыптар арқылы мектеп оқушыларының әлеуметтік, саяси және экономикалық қызметтерге белсене араласуына, яғни жасына қарамай бүгінгі жаһандану дәуіріндегі заман ағымына ілесіп отыруына, сондай-ақ адамның жасына, мамандығына қарамай жетіліп отыруына жағдай жасай аламыз. Оқушының пәнді терең түсіну қабілетін дамыту, алған білімін сыныптан тыс жерде, кез-келген жағдайда тиімді пайдалана білуін қамтамасыз етеміз [60].
Сонымен қоса, өтпелі тақырыптар арқылы гуманизм тұрғысынан тәрбиелеудің мақсаты – әрбір бала танымның, іс-әрекеттің, қарым-қатынастың толық құқықты субъектісі, еркін тұлға бола алуы. Тәрбие процесін ізгілендіру дәрежесі осы үдерістің тұлғаның өзін-өзі жүзеге асыруына, табиғи тапсырмаларды ашуға, шығармашылық бастаулар мен жауапкершілікті қалыптастыруға мүмкіндік туғызуымен анықталады.
Гуманистік педагогиканың барлық ұстанымдары баланың тұлғасын, оның құқықтары мен бостандықтарын құрметтеуге негізделген. Баланың жеке тұлғасына құрмет көрсету оқу процесіне қатысушылардың барлығына тең құқықты көздейді, яғни педагог пен баланың арасында серіктестік қарым-қатынастар белгіленеді [61].
Сонымен, гуманистік педагогиканың негіздері ұстанымдары қазіргі гуманистік педагогиканың негізі демократия принципі болып табылады. Осыған байланысты әрбір адам өзінің еркіндігін, қоғам үшін маңызы мен құндылығын сезінуге, өз эмоцияларын, ой-пікірлерін білдіре алуды дамытуға, сондай-ақ өзінің іскерлігін көрсетуге мүмкіндік беруі қажет [62]. Гуманистік педагогиканың барлық ұстанымдары баланың тұлғасын, оның құқықтары мен бостандықтарын құрметтеуге негізделген. Баланың жеке тұлғасына құрмет көрсету оқу процесіне қатысушылардың барлығына тең құқықты көздейді, яғни педагог пен баланың арасында серіктестік қарым-қатынастар белгіленеді. Функционалды сауаттылықпен гуманистік педагогиканың негізгі ұстанымдарын ала отырып, мектеп оқушыларын жан-жақты гуманды сауатты тұлға етіп тәрбиелеуге жетелейміз. Оқушылардың қатысымдық ақпараттық проблемалардың шешімін табу құзіреттіліктерін, оқушылардың өзгермелі өмірге бейімделуін кадағалау. Осы ұстанымдар мен өтпелі тақырыптар арқылы мектеп оқытушысы оқушы бойына барлық акпаратты теория және тәжірбие жүзінде көрсете білсе, өзгермелі экономикалық-саяси қоғамда толерантты, төзімді, жаңашыл ұрпақ тәрбиелей аламыз.
Бастауыш мектепте негізгі даму бағыты қазақ тілін ауызша және жазбаша сөйлеуде грамматикалық тиімді қолдана білу болып табылады. Қазақ тілі бойынша функционалдық сауаттылықтың болуы сөйлеу қызметінің барлық түрлерін (оқу, жазу, сөйлеу, тыңдау) еркін меңгеруді көздейді. Қазақ тілі сабағында оқушылардың функционалдық сауаттылығының дамуы үшін, ең алдымен, осы пәнге деген қызығушылығының болуы қажет. Бастауыш мектеп мұғалімдері оқушылардың қазақ тілін үйренуге деген қызығушылығын тілдің өзі арқылы дамыту қажет, атап айтқанда: білім алушыларға тілдің байлығы мен жүйелілігін көрсету, сабақ үшін материалды мұқият таңдау және әр сабақты құрастыруға жауапкершілікпен қарау қажет.
Қазақ тілі бойынша функционалдық сауаттылықтың болуы сөйлеу қызметінің барлық түрлерін (оқу, жазу, сөйлеу, тыңдау) еркін меңгеруді көздейді. Бастауыш мектепте негізгі даму бағыты қазақ тілін ауызша және жазбаша сөйлеуде грамматикалық тиімді қолдана білу болып табылады. Қазақ тілі сабағында оқушылардың функционалдық сауаттылығының дамуы үшін, ең алдымен, осы пәнге деген қызығушылығының болуы қажет. Бастауыш сынып мұғалімдері оқушылардың қазақ тілін үйренуге деген қызығушылығын тілдің өзі арқылы дамытуы қажет, атап айтқанда: білім алушыларға тілдің байлығы мен жүйелілігін көрсету, сабақ үшін материалды мұқият таңдау және әр сабақты құрастыруға жауапкершілікпен қарау.
«Қазақ тілі және әдебиеттік оқу» саласындағы бастауыш білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандартында жаңартылған білім беру үдерісінің идеяларын іске асыру аясында күтілетін оқыту нәтижелеріне қойылатын талаптар нақты тұжырымдалған – бұл сөйлеу қызметінің барлық түрлерін дамыту (тыңдау, сөйлеу, оқу және жазу). Нұсқаулық-әдістемелік хатта (Астана, 2017) Білім беру мазмұнын жаңарту аясында оқушылардың функционалдық сауаттылығын дамыту білім берудің басым мақсаттарының бірі ретінде анықталады. Білім беру мазмұнын жаңарту бойынша әзірленген оқу бағдарламасында басқа пәндермен бірге жалпы білім берудің негізін құрайтын «Қазақ тілі» және «Әдебиеттік оқу пәндерінің маңыздылығы айқындалады. Бұл оқу бағдарламасының мақсаты сөйлеу әрекетінің төрт түрі: сөйлеу, тыңдау, оқу және жазуда тілдік бірліктерді қолданудың практикалық дағдыларын дамыту арқылы функционалдық сауатты тұлғаны қалыптастыру болып табылады [63].
Леонтьев өз жұмыстарының бірінде былай деп жазған: «Егер формальды сауаттылық – бұл оқу техникасының дағдылары мен іскерліктерін меңгеру болса, онда функционалдық сауаттылық – адамның нақты мәтіннен ақпарат алу үшін – оны түсіну, қысқарту, өзгерту дағдыларын еркін пайдалану қабілеті» [64, б.133]. Р.Н. Бунеевке сәйкес оқытудың соңғы нәтижесі –«функционалды сауатты тұлғаны өсіру», яғни, ынталы, шығармашылықпен ойлауға қабілетті, стандартты емес шешімдерді табуға және кәсіби жолды таңдауға қабілетті т.б. функционалдық сауаттылық. Сөйлеу қызметін сипаттай отырып, И.А. Зимняя, сөйлеу әрекеті қарым-қатынас үдерісінде адамның коммуникативтік-танымдық қажеттіліктерін қанағаттандыруға бағытталған тіл арқылы қалыптасқан және ойлау немесе қабылдаудың белсенді, мақсатты, дәлелді, пәндік (мазмұнды) үдерісі болып табылатынын көрсетеді [65].