К. М. Абишева, С. К. Омарова

53 
 
жаңадан пайда болған көзқарастар мен теориялардың негізінде тағы да 
бір ғылыми зерттеуді қажет ететін мәселелердің бар екенін көрсетеді. 
Сөзжасам  жаңа  сөз  жасаушы,  туынды  мағына  туғызушы  процесс 
ретінде  тілдің  дамуын  қамтамасыз  етіп,  барлық  кезеңде  үнемі  болып 
отыратын  тарихи-жалғаспалы  құбылыс  болғандықтан,  бұл  салада 
ізденістер, зерттеулер әлі де жүре бермек. 
Арнайы әдебиетте сөзжасам мәселелерін зерттеуде бірнеше бағыт 
қалыптасты.  Соның  ішіндегілер:  1)  тарихи  –  зерттеулік;  2)  сөзжасам 
мен морфологияның өзара қатынастарын сипаттап, сөзжасамды дербес 
ғылым ретінде зерделеу бағыты. 
Бірінші бағыттың өкілдері сөзжасамның даму кезеңдерін тереңірек 
зерттеуге  назар  аударған.  Б.Б.Жахина,  Б.  Рыспай,  Егізбаева  Н. 
ғалымдардың  пікірінше,  сөзжасам  мәселесі  алғашқы  рет  X  ғасырдағы 
Махмуд Қашқаридың «Диуани – лұғат ат – турк» (XI), Ибн Муханның 
«Китиб  тарғуман  фарсы  ва  тюрки  ва  моголи»  (XIV),  еңбектерінде 
көрінеді.  Бұл  кезеңдерде  жазылған  еңбектерде  алғаш  рет  сөздердің 
құрамы,  жасалу  жолдары  қарастырылып,  сөзжасам  қосымшалары 
туралы  мағлұмат  берілді.  XIX  ғасырда  сөзжасамға  қатысты  сұрақтар 
белгілі  орыс  ғалымдарының  (П.М.  Мелиоранский,  В.В.  Катаринский, 
Н.И.    Ильминский)  кітаптарында  сөз  таптарымен  бірге  қарастырылды. 
Белгілі  ғалымдар  сөз  таптарының  жұрнақтырын  анықтау,  олардың 
мағыналарын  ашу,  солар  арқылы  жасалған  туынды  түбірлерді 
айқындау  мәселелерімен  айналысты.  1936  жылы  сөзжасамды 
Қ.Жұбанов өзінің «Қазақ тілі грамматикасы» кітабында сипаттады. 40- 
шы  жылдардан  бастап  XX  ғасырдың  80-ші  жылына  дейін  сөзжасам 
бөлек  зерттелінбей,  сөз  таптарының  сөзжасам  мәселелерімен  бірге 
зерттелінді. Белгілі ғалымдар сөзжасамды әртірлі сөз табымен қоса, сөз 
табының аясында сипаттады, мәселен Ә. Төлеуов есімдердің сөзжасам 
жүйесін,  А.  Қалыбаева  (Хасенова)  етістіктен  сөз  жасау  жүйесін,  Д. 
Түнғатаров  омонимдік  аффикстерді,  Ж.  Манкеева  етістіктердің 
жасалуын, Н. Оралбаева сан есімнің сөзжасам жүйесін, Ө. Айтбаев, Ш. 
Құрманбаев  терминдер  сөзжасамын  (терминдердің  жасалуындағы 
негізгі амал – тәсілдер мен қалыптастырды). 
1965  жылы  жарық  көрген  К.  Ахановтың  «Тіл  біліміне  кіріспе» 
оқулығында  сөзжасам  тәсілдері,  соның  ішінде  күрделі  сөздер 
қарастырылды [3]. 
Шетел  ғылымында  сөзжасамның  өз  алдына  жеке  сала  ретінде 
өзіндік  зерттеу  нысаны  мен  оның  басқа  салалардан  ерекшелігі  А.А. 
Юлдашевтың, Э.В. Севортянның, Ф.А. Ганиевтің, В.В. Виноградовтың, 
Г.О. Винокурдың, Е.С. Кубрякованың, Е.А. Земскаяның жұмыстарында 
зерттелінді [4]. 
Қазақ  тіл  білімінде  сөзжасам  өз  алдына  жеке  сала  ретінде                           
қарастырылып, 
арнайы 
монография 
ретінде 
профессор 
Н. 
Оралбаеваның  редакторлығымен  жарық  көрді.  Ұжымдық  еңбекте 

54 
 
сөзжасамдық тәсілдер (синтетикалық, аналитикалық, фонетикалық т.б.) 
одан әрі жан-жақты зерттелді [5]. 
Осы  1989  жылдан  бастап  сөзжасам  жан-жақты,  әр  қырынан 
зерттеліне  бастады.  Сөзжасамның  әр  түрлі  теориялық  мәселелерін 
ғылыми  тұрғыдан  қарастыру  нәтижесінде  бірталай  қомақты  еңбектер 
дүниеге  келді,  мәселен,  З.Б.  Бейсембаеваның  «Қазіргі  қазақ  тіліндегі 
сөзжасамның  кейбір  мәселелері»  еңбегінде  сөзжасамдық  жаңа 
аспектілерден  сипаттау  мәселелері  қарастырылды  [6].  1996  жылы 
шыққан  Ж.  Отарбекованың  «Сөзжасам  мәселелері  және  оның 
түркологияда  зертелуі»  мақаласында  сөзжасамның  түркологиядағы 
зерттелу кезеңдері анықталса [7], А. Салқынбайдың «Тарихи сөзжасам» 
еңбегінде  сөз  жасаудың  тарихи  қалыптасқан  кешенді  жүйесі 
зерттелінді  [8].  Ал  С.М.  Исаевтың  «қазіргі  қазақ  тіліндегі  сөздердің 
грамматикалық  сипаты  кітабында  сөзжасамның  мағыналық  қыры 
ғылыми тұрғыдан зерттелінді [9].  
2002  жылы  жарық  көрген  «Қазақ  грамматикасы,  фонетика, 
сөзжасам,  морфология,  синтаксис  [10]  еңбекте  сөзжасам  тіл  білімінің 
жеке  саласы  ретінде  көрсетіледі.  Осы  білімді  жазған  Н.  Оралбаева 
сөзжасамның  дербес  ғылым  саласы  екенін  дәлелдейді.  Ғалым 
сөзжасамның  ерекше  қызметін,  сөзжасамдық  бірліктерін  (жай,  ірі, 
күрделі),  заңдылықтарын  атай  отырып,  былай  дейді:  «сөзжасам  тіл 
білімінің  басқа  салаларының  ешқайсысы  атқара  алмайтын  қызметті 
жүзеге  асырады.  Туынды  сөз,  жаңа  сөз  жасау  қызметті.  Сондықтан 
сөзжасам жаңа сөз жасаудың барлық мәселелерін түгел қамтиды. Оған 
сөзжасамдық  ұя  сияқты  ірі  күрделі  сөзжасамдық  бірліктерге  дейін 
кіреді.  Сөзжасамдық  нұсқаулардың  сөзжасамда  атқаратын  қызметі, 
жаңа  сөздердің  жасалу  үлгілері  мен  тәсілдері,  сөзжасамдық 
нұсқаулардың  түрлері,  қолдану  ерекшеліктері,  сөзжасамдық  ірі 
бірліктер  болып  саналатын  сөзжасамдық  ұялар,  олардың  құрылысы, 
оның  сөзжасамдық  ұя  мүшелерінің  сөзжасамдық  ұяның  құрамындағы 
қызметі,  ерекшелігі  сияқты  т.б.  тек  сөзжасамға  қатысты  заңдалақтар 
сөзжасамды тілдің басқа салаларынан ерекшеліндіреді» [10,191]. 
Сөзжасам  тіліміздің  жеке  саласы  ретінде  қалыптасса  да,  сол  жас 
ғылымның  мәселелері  шаш  етек,  себебі  әлі  күнге  дейін  сөзжасамның 
терминологиялық  ақпараты  толық  өңделмеген,  сонымен  қоса 
терминологиялық  нақтылық  мәселесі  әлі  де  болса  шешілмеген. 
Сөзжасамның морфологиядан кейін  зерттелінуі қайсібір терминдердің 
қолданыстарында  қиыншылықтар  тудырады.  Сонымен  қоса  сөзжасам 
мен  морфологиялық  терминдердің  орынсыз  қолданылуы,  шатасуы  екі 
ғылым  саласының  нысандарының  жақындығынан,  ұқсастығынан 
шығып  отыр.  Сондықтан  да  сөзжасам  ғылымының  өзіндік  дербес 
мәселелерін  шешу  қажет,  соның  ішінде  сөзжасамның  басты  нысанын 
анықтап,  сөз  таптарының  қалай,  қай  тұрғыда  жасалатынын  қарастыру 
керек.  

55 
 
Сөзжасам  мәселелері  көптеген  ғылыми  диссертациялардың 
нысаны  болып,  жан-жақты  зерттелінді.  Ғылыми  жұмыстардың  ішінде 
бірталай  докторлық  (Б.  Қасым  «Қазақ  тіліндегі  заттың  күрделі 
атауларының  теориялық  негізі  Бұл  жұмыста  туынды  лексикалық 
бірліктердің  уәждеме  мәселелері  арнайы  сөз  болады.  Қ.  Құрманалиев 
«Қазақ  тіліндегі  сөзжасамдық  ұя  мәселесі»)  диссертацияларды  атауға 
болады.  Кандидаттық  диссертацияларда  да  сөзжасамның  теориялық 
бірліктері  өз  алдына  жеке  зерттеу  насанына    айналды,  қараңыз,  Н. 
Қоқышеваның  (сөзжасамдық  ұялардың  сатыларындағы  туынды 
сөздерге  арналған),  Б.  Есімсейтовтың  (сөзжасамдық  тізбек  мәселесі 
зерттелінген)  диссертацияларнда.  Ж.  Әуелбекованың  еңбегінде  сөз 
тіркестерінің  туынды  мағыналы  сөз  жасауға  қатысты  анықталған. 
Диалектологтар  да  сөзжасам  мәселелерін  зерттеуге  үлкен  үлес  қосқан, 
мәселен  Ғ.  Қалиевтың  «Қазақ  говорларындағы  сөзжасам»  атты 
диссертацияларда, Г. Жексембаеваның «Кірме сөздердің қазақ тіліндегі 
сөз  тудыру  процессіне  қатысты  туралы»  мақаласында  диалектілердегі 
сөзжасам тәсілдері қарастырылған. 
Сонымен  қоса,  сөзжасамды  жоғарғы  оқу  орындарындағы 
студенттерге оқыту тәсілдеріне арналған еңбектерде де атап өту керек. 
Олардың  ішінде:  Н.  Оралбаеваның  «Қазақ  тілінің  сөзжасамы  оқулығы 
(2002),  А.  Салқынбайдың  «Қазақ  тілі  сөзжасамы»,  Н.А.  Оразахынова, 
Ж.Т.  Исаева,  Г.С.  Сулееваның  «Қазақ  тілі,  Морфология»  (2004)  оқу 
құралдары, т.б. 
А.Салқынбайдың  мақаласында  сөзжасамның  өзіндік  тарихы 
сипатталып,  сөзжасамды  зерттеудегі  кезеңдері  топтастырылып 
қарастырылғын, қараңыз: 
1)  ХІХ  ғасырға  дейінгі  кезең.  Сөзжасам  қосымшалары  туралы 
ілімнің негізі қалануы; 
2)  ХІХ  ғасырдың  басынан  Қазан  төңкерісіне  дейінгі  кезең. 
Сөзжасам тәсілдері туралы алғашқы зерттеулердің жарық көруі; 
3)  ХІХ  ғасырдың  І  жартысында  көптеген  ғылыми  грамматиканың 
жарық  көріп,  сөзжасамның  морфологияның  бір  элементі  ретінде 
қарастырылуы; 
4) 1950  жылдардан  кейінгі  кезең.  Негізінен  морфологияда 
қарастырылғанымен,  сөзжасамның  өзіндік  қасиеттерінің  (өнімді, 
өнімсіз, құнарлы, құнарсыздығы) зерттелуі, дербес сала ретінде арнайы 
зерттеу нысанына айналуы, тарихи тұрғыдан зерттеле бастауы; 
5) 1989 жылдан бергі кезең [11]. 
 
Екінші  бағыттың  өкілдері  сөзжасамның  дербестігін  сөз  қылып, 
оның  тілдің  жүйелері  арасындағы  орнын  белгілеп,  сөзжасамдық 
бірліктерді  қарастырады,  мәселен,  З.Бейсембаева  сөзжасамның  бірлігі 
ретінде  туынды  сөзді  санайды:  «сөзжасамның  единицасы  –  туынды 
сөз». Туынды сөз дайын атау ретінде лексиканың, түбір және қосымша 
морфемадан  құралатындықтан  (синтетикалық  тәсіл)  морфологияның 

56 
 
мазмұнына  еніп  кетеді.  Сондықтан  тек  өзіне  ғана  тән  единица 
болмағандықтан, сөзжасамды тілдік деңгейден көре алмаймыз. Осыған 
орай  сөзжасамды  лексика  мен  морфологияның  арасынан  орын  алатын 
аралық деңгейге жатқызамыз» [6]. 
Туынды сөзді сөзжасамның бірлігі ретінде «Қазақ тілі сөзжасамы» 
еңбегінің авторы да қолдайды, қараңыз:«... сөзжасамның негізгі бірлігі 
–  туынды  сөз.  Туынды  сөз  құрамы  оның  жасалу  тәсілі  арқылы 
анықталады.  Сөз  мағынасы  дамуы  арқылы,  негіз  бен  сөз  тудырушы 
жұрнақтың  жалғануы  арқылы,  екі  негіз  сөздің  бірігуі  немесе 
қосарлануы арқылы, сөздердің тіркесуі туынды сөздер жасала алады», - 
деп  көрсетілген  [7,101].  Сонда  сөзжасамдық  мағына  түрлері 
нәтижесінде 
[12,211-212] 
және 
жоғарыда 
аталған 
еңбекте 
көрсетілгендей,  негіздердің  де  әр-түрлі  қатынастарынан  (бірігу, 
қосарлану  т.б.)  туынды  сөздер  жасалады.  Өкінішке  орай,  кейбір 
жұмыстарда  «туынды  сөз»  термині  түбір  сөзімен  алмастырылады, 
айталық, «Қазіргі қазақ тілінің сөзжасам жүйесі» еңбегінде [5]. 
  Қай  ғылым  болмасын,  термин  нақтылығы  –  бірінші  қажеттілік. 
Сөзжасамның  морфология  саласынан  кейін  зерттелуі  қайсыбір 
терминдердің  қолданыстарында  қиыншылықтар  немесе  орынды, 
орынсыз  қолданушылық  десе  де болады,  байқалып  жүргенін  ешкім  де 
теріске шығара қоймас. Мұндай жағдайдың болуы, әрине, екі саланың 
зерттеу  нысандарының  жақындығы,  ұқсастығынан  болып  отыр. 
Сөзжасам  да,  морфология  да  түптеп  келгенде  синтетикалық, 
аналитикалық немесе  семантикалық тәсілдер  арқылы  жасалған  сөздер, 
сөз  таптары,  олардың  дүниеге  келу,  пайда  болу  табиғатын  зерделейді. 
Нәтижесінде  бұл  екі  сала  терминдері  талғаусыз  бірінің  орнына  бірін 
қолданушылық  тұстары  кездеседі.  Сөзжасамда  «түбір»  деген  сөзді 
қолдану  сөзжасамның  терминологиялық  сынын  жақтыланбағанын 
дәлелдейді.  Талданып  отырған  нәрсе,  бейне  бір  морфология  саласы 
тұрғысынан  зерделеніп  тұрған  секілді  пікір  қалыптастырады.  Себебі, 
түбір деген термин – морфология саласында ғылыми айналымда әбден 
тұрақталған  термин.  Ал  сөзжасамда,  әңгіме  сөздің  қалай  жасалатыны 
турасында болғандықтан, «негіз», яғни «сөз негізі» терминдерін, ол сөз 
жасаушы механизмнің басты тетігінің бірі деген ұғымды беру үшін де 
қолданған  жөн.  Сөзжасам  –  сөздердің,  сөз  таптарының  қалай,  қай 
тұрғыда  жасалатынын  басты  нысан  етсе,  морфология  дүниеге  келген 
сол  сөздердің  құрамын,  сөз  таптарының  лексика-грамматикалық 
сипатын  зерттейтін  сала.  Екіншіден,  сөзжасам  саласындағы  негіз  бен 
морфология  саласындағы  түбір  терминдерінің  тілдік  табиғаты  бірдей 
емес  екенін  ескеру  қажет.  Сөзжасамдағы  негіз  сөзжасамдық  бірнеше 
бірліктерден  тұратын  ұя  жасаса,  түбірде  соншама  тілдік  қасиет 
болмайды,  ол  синтетикалық  тәсіл  көмегімен  түбір,  түбірлес  сөздерді 
жасауға  ғана  қабілетті.  Сонда  негіз  –  түбірге  қарағанда  –  әлдеқайда 
ауқымды тілдік нұсқа [12,50]. 

57 
 
  Сөзжасамда 
«түбір» 
сөзін 
қолдану 
екіұшты 
пікір 
қалыптастырады.  Ал  «Қазақ  грамматикасында»  ,  «түбір»  термині 
«морфология»  және  «сөзжасам»  салаларының  ортақ  термині  деп 
есептеледі,  қараңыз  «Қазақ  грамматикасында»  «олардың  бәрін 
қамтитын  ортақ  термин  қажеттігі  туады.  Осы  қажеттілікті  өтеу  үшін, 
«сөзжасамдық  негіз»  ретінде  лексикалық  нұсқа  қызметін  атқаратын 
сөздердің бәрі «түбірсөздер» деп жиі аталады», -  делінген [12,224]. Бұл 
пікір  дұрыс  емес,  себебі  екі  саланың  терминологиясының  шатасуына 
соқтырады. Себебі «түбір» - морфология еншісінде. Оның негізгі және 
туынды түрі болады деген секілді. Бұл сырт қараған кісіге осылай болу 
керек сияқты да. Сөзжасамда «түбір» терминін қолданудың үнемі сәтті 
бола  бермеудің  болатын  себебі  –  сөзжасам  сөз  құрамын  емес  сөздің 
жасалуын  зерттейтін  сала  болуында.  Ал  сөз  жасалу  үшін  оған  өте 
қажетті  нұсқа  –  түбір  емес,  негіз  қажет.  Сол  негіз  –  сөзжасаудың 
бастауы.  Басқаша  айтқанда,  сөздің  ең  негізгі  фундаменті  болмақ,  әрі 
әңгііме  құрамда  емес  (түбір  немесе  жұрнақ  дегендей),  әңгіме  сөз 
жасауға қатысты. Себебі «негіз» деген терминдік мағынада бастау алу, 
«шығар, қайнар көзі» деген ұғым, түсінік бірге қабаттаса жүреді. 
  Екіншіден,  жаңа  сөз  сөзжасамда  түбір  мен  жұрнақтың 
қосындысынан  жасалады  деп  айтар  болсақ,  мысалы,  жұмысшы 

жүктеу/скачать 2,13 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: