Мелиорациялық шаралар
Су шығынын азайтуға арналған күрделі шаралар
жүктеу/скачать 11,31 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- 3.5. Каналдардан судың булануы
| 3.4 Су шығынын азайтуға арналған күрделі шаралар.
1) Бетонмен және темір- бетонмен қаптау. Каналдың барлық қабырғасын, түбін 10-15 см бетонмен немесе темір бетонды(25х50х70)-(750-200-9см) плиталармен қаптайды. 2) Темір бетонды науа канал салу. Науа каналдың "ЛР-40", "ЛР-60", "ЛР-80", "ЛР-100", "ЛР-120" маркалары бар. Олардың ұзындығы 4-6 метр болады. 3) Толық темір бетонды. Асбестоцементті немесе пластмасса құбырлар арқылы салынады. Су шығынына қарсы шаралардың қажет ететін қаржысы шамамен төмендегідей: Батпақтан экран жасау - 0,5-2,2 доллар 1м² Бетонды экран - 0,8-1,5 доллар 1м² Таптау - 0,15-0,2 доллар 1м² Бетонмен қаптау - 1,3- 1,7 доллар 1м² Асфальтпен қаптау - 1,5-1,7 доллар 1м² 1 км канал бойын қаптауға кететін қаржының құнын Костяков теңдеуімен анықтаған жөн. C=86.4*Q**A*t/Pe*r, теңге (16) бұл жерде: Q- каналдағы су өтімі, м³/с; - 1 км канал бойындағы су шығыны, %; A -1км³ судың бағасы, теңге/м³; t - каналдың жыл бойындағы жұмыс істеу мерзімі, тәулік; Ре- каналдың ылғалданған ауданы, м²; r- жөндеуге, амортизацияға жұмсалатын қаржы, % 3.5. Каналдардан судың булануы Булану – бұл суды сұйық дигидролдан (H2O)2) газ тәрізді күйге (гидрол - H2O күн жылуының әсерінен пайда болатын күрделі процесс, дейді профессор В.В. Рахманов. [1] Жолақтар мен орман жолақтарындағы жеке гидрологиялық процестерді сипаттау және олардың пайда болу механизмдерін түсіндіру үшін булану метеорологиялық жағдайлардың – күн радиациясының, температураның, ылғалдылықтың және ауа айналымының күрделі көрсеткіші ретінде маңызды, дейді тағы бір ресейлік профессор Н.А. Воронков. [2] Алайда, Тольский [3], Созыкин [4] және Лучшев [5] жұмыстарынан кейін ашық су беті бар ормандардағы булануды режимдік бақылау Ресейде де, Орталық Азияда да, оның ішінде біздің республикада да жүргізілген жоқ. Негізінен құрғақ аймақтың кейбір төтенше жағдайларына қатысты жеке эпизодтық бақылаулар бар. [6,7,8] алайда, бұл жұмыстардың барлығы Ресейдің еуропалық бөлігінің орманды, орманды-дала аймақтарында топырақ бетінен және орман жолақтарының астындағы шөпті жамылғыдан булануды анықтау мақсатында жүргізілді. Жолақты булану астында, әдетте, "тірі" жер жамылғысының булануы мен транспирациясына байланысты ылғалдың жоғалуы болады. Жолақты булану үш негізгі фактордың функциясы болып табылады: метеорологиялық режим, топырақтың ылғалдылығы мен физикалық қасиеттері, орман екпелерінің тірі топырақ жамылғысының сипаты. Жауын-шашынның көп мөлшері әдетте жолақты буланудың төмендеуіне әкеледі. Дәл осындай факторлар осы процесті модельдеу мүмкіндіктерін шектейді және оны зерттеудегі қиындықтарды тудырады. Қазақстанда су нысандарын салу және жерді суару жұмыстары Оңтүстікте аш даладағы революцияға дейін басталған болатын. (1913 жыл) Ирригацияның негізгі базасы Солтүстік аш дала және өткізу қабілетінің ұлғаюымен біртіндеп созылған "Достық" арнасы болды. Нәтижесінде, осы арнаның басшылығымен суармалы жер 30-дан 200 мың га-ға дейін ұлғайтылды, ол өте ыстық және құрғақ, вегетациялық кезең 240-тан 280 күнге дейін созылады. Оң ауа температурасының қосындысы +100-ден жоғары, 4500-ден 5000-ға дейін. Мақта сорттарының тұрақты дақылдарын суару кезінде өсіруге болады. Мақта шаруашылығын одан әрі көтеру және Орталық Азияда, оның ішінде аш далада суармалы алқаптарды ұлғайту үшін өткен ғасырдың 60 - жылдарынан кейін қосымша тағы бірнеше жаңа ірі арналар мен су қоймаларының құрылысы басталды (арналар-Бұхара Аму, Қаршинский, Аму-Қаракөл, Оңтүстік-Голодностепский, үлкен Әндіжан, үлкен Наманганский және т.б. Өзбекстанда.) Кеңесъяв, Қырықкызой, Қарақұм, Хаузхан, Түрікменстанға қоныс аударған. Қазақстанда Қызылқұм, Арыс-Түркістан, сондай-ақ бүкіл Орталық Азия бойынша 13 су қоймасы бар.) Нәтижесінде мақта дақылдарын суаруға судың үлкен көлемін жұмсау және су бетінен ылғалдың қарқынды булануы салдарынан теңіздің кебуіне байланысты Арал мен Арал өңірі проблемасы туындады. Орта Азия, САНИИР және басқа да ғылыми институттар қызметкерлерінің теңіз деңгейін режимдік бақылауы Арал суының деңгейі күрт төмендегенін, жыл сайын теңіз бетінен бір шаршы метрге дейін буланып кететінін көрсетті. (яғни, су айнасы деңгейінің төмендеуі жылына 1000 мм құрайды.) Арал теңізінің кебуіне байланысты экологиялық шиеленісті төмендету үшін Бүкілодақтық кеңес пен ғылыми семинарға қатысушылар өз хабарламаларында мақта егуге арналған суармалы жерлердің алаңын қысқарту және негізгі буыны ең қуатты орман қоғамдастығы болып табылатын табиғаттың табиғи күштерінің көмегімен суландыру жолымен желілік су объектілерінен ылғалдың булануынан қорғау үшін қаражат бөлу қажеттігі туралы мәселе қойды. қол жетімді, өзін-өзі реттейтін экожүйелер. Алайда, КСР Одағының үкіметі басқа шешім қабылдады. КОКП ОК қазан (1984) пленумында Қазақстан мен Орта Азияның Сібір өзендерінің бір бөлігін ауыстыру қарастырылды. Алдын ала есептеулер бойынша, арнаның ұзындығы 200 м және жыл сайынғы су беру көлемі 25 м3 /км құрайды. Содан кейін 1985 жылғы сәуірде Саратов қаласында Сібір-Орта Азия каналының су қорғау аймағында жобалау-іздестіру жұмыстарын үйлестіру бойынша семинар өтті, оған "Союзгипролесхоз" және "Союзгипроводхоз", Орта Азия институттарының өкілдері, сондай-ақ "Союзгипролесхоз" филиалдарының, оның ішінде Қазақстаннан (Алматы және Шучинский) өкілдері шақырылды. Семинарда барлық орындаушыларға оның су қорғау аймағындағы каналды, оның ішінде әсіресе Орталық Азия ауданындағы буланудан қорғау шараларын әзірлеу тапсырылды. Арна құрылысына 4 жоба жасалды, олардың соңғысы қабылданды. Алайда, одақ ыдырағанға дейін барлық орындаушылар бұрынғы КСРО-да қаражаттың болмауына байланысты канал құрылысы тоқтатылатындығы туралы хабарлама алды. Қазіргі уақытта табиғи суларды қорғау және қорғау проблемалары фильтрация мен булануға судың жоғалуына ғана емес, сонымен қатар су объектілеріне ластаушы заттар мен ауылшаруашылық жерлерінен Топырақ эрозиясы өнімдерінің түсуіне байланысты өзекті мәселе болып қала береді. Су объектілерін ауыл шаруашылығы алқаптарынан жер үсті ағындарымен ластанудан қорғауға байланысты мәселелер баяғыда туындаған, бірақ іс жүзінде республикада да, шетелде де шешілмеген. Булану-жер бетіндегі ылғал айналымының маңызды буыны. Булану қыста ауа температурасы 00-ден төмендеген кезде пайда болады, ал су қар немесе мұз түрінде қатты күйде болады (H2O3-тригидрол, үш қарапайым молекуланың бірігуі) 1 га жер планетасында 50 миллион тоннаға дейін су бар (10) судың жалпы әлемдік қорынан Тұщы су қоры 2,5% құрайды , ал ауыз су 2,5% құрайды. шамасы одан да аз. Жоғарыда айтылғандай, соңғы 50 жыл ішінде Орталық Азия республикаларында құрғақ және өте ыстық болған 30 режимді бақылау. Негізінен құрғақ аймақтың төтенше жағдайларына қатысты жеке эпизодтық бақылаулар бар. Кейбір зерттеушілердің айтуынша, мұндай түзету негізінен қажетті құрылғылардың болмауына байланысты. Стандартты құрылғылар төмен дәлдікке байланысты өлшеу үшін аз қолайлы. Nai микропараторлар үшін ыңғайлы, бірақ олар, өкінішке орай, жаппай шығарылмайды. Осы себепті профессор Н.А. Воронков [2] Мәскеу облысының Истра аункасында жүргізген зерттеулерінде булануды анықтау үшін су толтырылған стақандар түрінде ыдыстар қолданылды. Су буланған кезде компенсациялық түтіктің көмегімен берілді. Су бетінен булану процесі Далтон заңына бағынады және сыртқы түрі бар: E = K (F-j) 760/Р қайда E-су бетінің бірлігінен уақыт бірлігіне судың булануы; F-су бетінің берілген температурасында су үстіндегі қаныққан кеңістіктің буының серпімділігі; j-булану кезіндегі будың серпімділігі; Р-булану кезіндегі атмосфералық қысым; K-тәжірибелік жолмен анықталатын пропорционалдылық коэффициенті (диффузия коэффициенті). Айырмашылық (F-j) =D белгілі бір температурада су буымен ауаның тыныс алу жетіспеушілігін білдіреді. Оның берілген Далтон формуласын алмастыру келесі қарапайым өрнекті береді: E=K * d / P, онда K-тұрақты 760(атмосфераның қалыпты қысымы) кіретін пропорционалдылықтың жаңа коэффициенті. Сонымен, табиғатта булану тыныш атмосферада болмайды, бірақ үнемі ауада болған кезде, желдің жылдамдығын ескеретін факторлар Далтон формуласына енгізіледі: E= Ad (1+VVP) , мұнда E-булану; d-ауа ылғалдылығының жетіспеушілігі; V-желдің жылдамдығы; А,в, п - бақылау деректері бойынша есептелетін параметрлер. Қазіргі уақытта осы типтегі көптеген тәуелділіктер белгілі. Б.д. Зайков ұсынған эмпирикалық жолмен біршама өзгеше тәуелділік пайда болады [1]. E= (0,15≠0,128 v100) X (Ln - L200) ММ/тәул, мұндағы Е-буланудың тәуліктік шамасы, ММ. Ln-су буының қысымы (серпімділігі), мб, судың буланатын бетінің температурасында кеңістікті қанықтырады; L200-су буының серпімділігі, нб, 200 см биіктікте; V100-желдің жылдамдығы, м / с 100 см биіктікте. А.Р. Константиновтың [7] формулаларының бірі, сондай-ақ С. Роуердің формуласы АҚШ-та ұзақ уақыт қолданылған. [1] Булануды есептеу үшін турбулентті диффузия әдісі жиі қолданылады, ол ауаның су буының температурасы мен икемділігімен және әр түрлі биіктікте өлшенетін желдің жылдамдығымен байланысты және жалпы көрініс деңгейімен есептеледі: E = K (L1-L2) (V1-V2) (t+a), мұндағы E-есептелген уақыт бірлігіне булану; L1 - L2-атмосфераның төменгі және жоғарғы деңгейлеріндегі су буының серпімділігі; V1-V2-сол деңгейлердегі желдің жылдамдығы; t-ауа температурасы; K-a-қабылданған өлшем бірліктеріне байланысты эмпирикалық коэффициенттер. Ресейде М.и. ұсынған осы типтегі формула жақсы белгілі.[11] С. у. Торнтвейт пен В. Гольцманның формуласы АҚШ-та кең таралды. [1] E= 17.1 (L1-L2) (V1-V2)│ (t+459.4), мұндағы E-сағаттағы дюмадағы булану; L1-L2-28,6 және 2 фут биіктіктегі сынап бағанасының саңылауларындағы су буының серпімділігі; V1-V2-сол деңгейде сағатына мильдегі желдің жылдамдығы; t-Фаренгейт градусындағы ауа температурасы; Гидрологиялық зерттеулерде әртүрлі авторлар ұсынған бассейндер бетінен булануды есептеудің графикалық әдістері кеңінен қолданылады. Олар су балансының есептеулеріне немесе буланудың эмпирикалық формулаларына, оның ішінде айлық булану мөлшерін есептеуге арналған Н.Н.Ивановтың формуласына негізделген: E= 0,0018 (t+250) (100-a), мұнда E-булану мм/ай. t - орташа айлық ауа температурасы 0C; a - ауаның орташа айлық салыстырмалы ылғалдылығы %; Су бетінен буланған басқа бақылаулар және оларды қол жетімді әдеби көздерде есептеу жоқ. Әр түрлі сүрекдіңдерде топырақ бетінен булану туралы мәліметтер формула немесе график түрінде беріледі. Отырғызылған және олардың әсер ету аймағындағы метеорологиялық жағдайлар ашық жерлерге қарағанда су бетінен булану үшін аз қолайлы екендігі белгілі. Оларда жел қатты әлсіреді тығыз екпелерде тыныштық басым. Мәселен, В.В. Рахмановтың Ленинградтағы орман институты паркіндегі бақылаулары бойынша жел жылдамдығының 3 есе төмендеуі ашық жерлердегі даладағы буланумен салыстырғанда су бетіндегі булануды (58% - ға дейін) азайтты. Ресейдің Велико-Анадольский орманында желдің жылдамдығы төмендеген кезде су бетінен булану даладағы буланумен салыстырғанда 45% - ға дейін төмендеді[1]. Ресейдегі валдайдағы эксперименттік аумақтағы көпжылдық бақылауларға сәйкес, бір жыл ішінде ашық жерлерде су бетінен булану орташа есеппен 350-400 мм болды, ал 0,7-0,8 толымдылығы бар шырша орманында бір жыл ішінде 150 мм-ден аспады [12]. Булануды бақылаудың ұқсас нәтижелері басқа елдерде де алынды. Германияның қылқан жапырақты ормандарындағы су бетінен жылдық булану жазда ашық жерлерде буланудың жартысынан аспады, ал Бук екпелерінде оның үштен біріне дейін төмендеді. Барлық осы булану жұмыстары Ресейдің еуропалық бөлігінде немесе жазда ауа температурасы 25-27 0С-тан аспайтын, ал Күн радиациясы 350-440-тан аспайтын жерде жүргізілді %, жүктеу/скачать 11,31 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|