Несіпбаев Іөлеутай биология гылымдарының докторы, профессор, Кдзақстан
жүктеу/скачать 13,53 Mb. Pdf көрінісі
|
| Мінез-қылық деп организмнің өз мүқтаждығы мен қоршаған орта
жағдайларына бейімделуін қамтамасыз ететін күрделі өрекетін айта- ды. Ол организмге сыртқы орта мен өзінің ішкі күйін сезінуді, өр түрлі өсерлерге тиімді жауап қайтаруды қамтамасыз ететін барлық 264 процестердің жиынтығы. М інез-қылық тек қимыл-әрекетгермен ғана бейнеленбейді. Бұл процестердің көпшілігі сыртқа білінбей, жүйке жүйесінің өзінде ғана жүреді, белсенді қимыл-өрекетке жалғаспай- ды, ал кейде ол мыкты белсенділік тудырады. Осымен байланысты мінез-қылықтық өрекетгер өлі анық жіктелмеген. Бірақ зертгеушілер мінез-қылықты қоректік, жыныстық, қорғаныстық, ата-аналық т.б. деп бөледі. Тіршілікте мінез-қылықтың аталған түрлері бір-бірімен ұштасып, біте қайнасып, бірінен-бірі туындап жатады. Ж Д Ж Қ шартты ж әне шартсыз рефлекстердің ара қаты насы на негізделген, сонды қтан ол жануарлар дүниесінің даму жолында өзгеріп, күрделеніп отырады. Төменгі сатыдағы омыртқалыларда мінез-қы лы қты ң табиғи, туа қалы птасқан өрекеттері басым бола- ды. Жануарлар эволюциясына байланысты жүре біткен өрекеттер үлесі артады да, ол жоғары дөрежелі ж үйкелік қы зм еттің басым түріне айналады, ш арп ы рефлекстер күрделіленіп, олар организмнің сыртқы орта жағдайларына бейімделуін қамтамасыз ететін ретгеуші фактор болып шығады. Сонымен, ЖДЖҚ - орталық жүйке жүйесінің, атап айтқаңда үлкен ми жарты шарларының, шартты рефлекс түрінде байқалатын өрекеті. Ол организм мен тіршілік ортасының ара байланысының дұрыс қалып- тасуын қамтамасыз етеді. Ж ДЖ Қ-ін мына өдістермен зерттейді. 1. Жануарлардың мінез-қыльпъш бакылау. 2. Ми қыртысын тітіркендіру. 3. Ми қыртысын, немесе оның жеке аймақтарын, сылып тастау. 4. Ми жарты шаралары қыртысының биотогын жазу. 5. Шартты рефлекстер өдісі. 6. Кибернетикалық әдістер. 279-сурақ. Үлкен ми жарты шаралары қызметінің негтнде қандай принциптер жатады? Ж ДЖ Қ жайлы ілімнің негізін орыстың үлы ғалымы И. П. Павлов салған. Ол үлкен ми жарты ш арларының шартты рефлекспен бейнеленетін өрекетінің негізінде үш принцип жататынын айқы н- дады. Олардың алғаш қысы - қурылымдық принципі. Бұл принцип бойынш а үлкен ми жарты ш арларының кез келген ф изиология- л ы к өрекеті белгілі бір құрылыммен байланысты. Қандай бір бол- масын шартты рефлекстік өрекет мидың белгілі бір субстраты қызметінің бейнесі. Ж аңа уақытша байланыстың пайда болуы осы субстраттың физиологиялык қасиеттерін өзгертіп, оны анализатор (талдағыш) орталығы мен эффекторға импульс бағытгайтын орта- 265 лы қтар арасындағы тітіркеніс өткізетін адекваттық өткізгіш жолға айналдырады. Ж ДЖ Қ-нің екінші принципті - себептілік (детерминизм) принципі. Бұл принципке сәйкес үлкен ми жарты шаралары әрекеті беліілі бір сыртқы не ішкі түрткінің салдарынан туындайды. Түрткісіз шартгы рефлекстік акт атқарылмайды. Сыртқы өсерлер ерекшелікгері ЖДЖҚ- нің сипатын анықтайды, соған себепкер болады. Ж Д Ж Қ -нің үшінші принципі - талдау (анализ) жөне жинақтау (синт ез). Организмге қалы пты жағдайда бір мезгілде бірнеше тітіркендіргіш қатар эсер етеді. Ми қыртысында осы тітіркендіргіштер жіктеліп, талданып, олардың негізгі элементгері, құрамалары анық- талады. Талдаудың нөтижесінде затгардың қасиеттері - түсі, пішіні, иісі, температурасы т.с.с., ажыратылады. Талдаудан кейін жинақтау процесі жүреді де, тітіркеңдіргіштің жеке элементтері белгілі кешен- ге топтастырылады, жинақталады. Осыдан затгың жеке қасиетгерінің түйсіктері сол заттың тұтас бейнесіне айналады. 280-сурақ. М и қыртысында орталықтардың орныгуы дегеніміз не? Үлкен ми жарты шарларында жүйке орталықтарының топтасуы, шоғырлануы байқалады. Мысалы, әрбір жарты шарда қозгагыиі ай мак, бар. Бүл аймақтарда дененің қарсы бетіндегі қаңқа етгеріне им- пульстер жіберетін орталықтар орнығады. Әр түрлі жануарларда қоз- ғағыш аймақтың аумағы бірдей болмайды. Жануардың қимыл-өрекеті күрделі болса, қозғағыш айм ақ ауқымы үлкейеді. Қозғағыш аймақ аумағы приматтарда өте үлкен, ет қоректілерде орташа, түяқты жа нуарларда - шамалы ғана болады. Әр түрлі жануарларда қозғағыш аймақтың орналасуы да өр түрлі. Қ ой мен ешкіде бұл аймақ үстіңгі мандайлық бөлікте орын тепсе, шошқада - төбе сайы мен қапталдық сайдың (Сильвиев сайының) алдыңғы тармағының арасында жатады. Ж ылқыда ол латералдық крест төрізді сайдың бүйірінде жөне жоғар- ғы қапталдық сайдың орта тармағы аумағында орналасады. Ми қыртысында сенсорлық аймақ та болады. Олар көру, есту, жанасу т.б. аймақтары болып бөлінеді. Көру аймағы үлкен ми жарты шарының шүйде бөлігінде, есту аймағы - самай бөлігінде, иістік аймақ - ежелгі қыртыстың аммон мүйізінде, артқы ортаңғы қатпар- да - терінің жанасу мен қысымды қабылдайтын рецепторларынан тараған импульстерді сезінетін жанасу сезімінің аймағы орнығады. Алдыңғы қозғағыш аймақты ішкі рецепциялық аймак, деп санайды, мұнда ішкі ағзалардан тараған импульстер бағытгалады. Жалпы адам мен жануарлардың үлкен ми жарты шарлары қырты- сында 9 бөлік байқалады. Олар шүйде, самай, жоғары төбелік, төменгі төбелік, аралшық, алдыңғы жөне артқы орталық бөліктер. Терең талда- 266 са жарты шарлардың топографиялық бейнесінде 200-ден астам өр түрлі өрістерді ажыратуға болады. Өріс деп ми қыртысының нақты қызмет атқаратын бөлігін айтады. Жоғарыда баяндалған жайлар ми қыртысыньщ әртүрлі бөлімдері белгілі бір қызметті реттеуге бейімделгенін байқатады. Оған жеке- ж еке орталы қтарды ң орны ғу ерекш еліктері дөлел болады . Ал, И. П.Павлов ми қыртысында нақтылы қызметгерді реттейтін орта- жүктеу/скачать 13,53 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|