Несіпбаев Іөлеутай биология гылымдарының докторы, профессор, Кдзақстан
жүктеу/скачать 13,53 Mb. Pdf көрінісі
|
| 285-сүрақ. Ес дегеніміз не, оның қандай түрлері болады?
Ес дегенім із м иды ң тірш ілік әрекеті үстінде ж и н ақтал ған төжірибені сақтап, жаңғыртуды, пайдалануды қамтамасыз ететін қасиеті. Ес арқылы организмнің өмір төжірибесі байыйды жөне ол пайдаға асырылады. Ес сыртқы дүние құбылыстары мен заттары бейнесінің мида сақталып, қайтадан жаңғыртылып, үмытылып, өшіп отыруымен сипатталатын психикалық процесс. Естің үш түрі болады: қы сқ а мерзімдік, аралы қ жөне ұзақ мерзімдік. Жүйке жүйесі қабылдаған ақпарат алдымен қысқа мерзімдік ес түрінде бекітіледі. Одан әрі ол тез жойылады (үмытылады) немесе аралық ес түрінде жадыда қалдырылады. Аралық ес ақпаратгы бірнеше минут немесе сағат сақтауға мүмкіндік береді. Егер оқиға маңызды болса жөне белгілі эмоция тудырса, онда ол көп уақытқа қалу үшін үзақ мерзімдік еске айналып, кейде өмір бойы сақталады. Әсерді қы сқа мерзімге сақтап қалу үшін тиісті нейрондарға импульстердің бір легінің келуі жеткілікті. Мәліметті аралық есте сақтап қалу үшін қозудың біраз уақыт нейрондар тізбегінде айна- луы, жаңғырығуы (реверберация) қажет. Ал ү зақ мерзімдік ес ор- талы қ нейрондарда туындайтын құры лы м ды қ жөне функционал- д ы қ өзгерістерм ен - н ей рон аралы қ си н ап сты қ байланы сты ң күшеюімен, синапсты қ беткейдің көбею імен, П С П деңгейінің өсуімен, постсинапсгық мембрананың медиаторға сезімталдығының жоғарлауымен, байланысты. Естің физиологиялық механизмі туралы көптеген болжамдар мен теориялар бар. Мида пайда болатын уақытша байланыс естің негізінде жататын физиологиялық процестің бірі болып табылады. Морфоло- гиялық мағлұматгарға қарағанда мида нейрондардың түйықталған тізбегі - түзақ, болады. Онда импульстер ұзақ уақыт айналып, жаң- ғырығып жүре алады. Осыдан қы сқа мерзімдік естің жаңгырыгу (ре- вербация) теориясы үсынылған. Бүл теорияға сәйкес бір нейрон қоз- са, ол келесі нейронды қоздырып, тізбектелген процесс басталады да, импульс бүйір тармақтар, немесе аралық нейрондар, арқылы алғаш- қы торшаға қайта оралады. Осы процесс жалғаса береді де, қозу процесі түзақты бойлай үзақ уақыт айналып жүреді. Қозу ревербация- сын тудыратын мүндай өсерлер көп қайталанса, өр айналым сайын есте қалған із нығая түседі. Электрондық теорияга сөйкес импульстер синапстар арқылы өткен кезде электрондық потенциал пайда болып, белгілі бір синапстар арқылы импульстердің өтуі ұзақ мерзімге жеңілдетіледі. Ү зақ мерзімдік естің механизмін түсіндіру үш ін де бірнеше тео рия ұсынылған. Анатомиялық теорияға сөйкес ақпаратгы қабылдап, 273 Инертті, немесе кушті, теңдескен, тоқыраңқы нусқа өкілдерінде жүйкелік процестердің күші жеткілікті болады, бірақ олар бір-біріне баяу ауысады, оларға тоқьірағыш сипат төн. Мұндай нұсқа өкілдерінің сыртқы өсерлерге жауабы өлсіз, баяу келеді, сондықтан олар қорша- ған ортада байқалатын шапшаң өзгерістерге нашарырақ бейімделеді. Бұл нұсқа флегматик темпераментіне сәйкес. Әлсіз нусқа өкілдерінде қозу және тежелу процестері нашар дами- ды. Олардың сезімталдығы жоғары болғанымен, жұмыс қабілеті, төзімділігі төмен келеді жөне олар сыртқы орта жағдайларына нашар бейімделеді, қ о р қақ, ж асқанш ақ болады. Бұл нұсқа меланхолик темпераментіне сөйкес келеді. 288-сурақ. Функционалдық жуйе деген не? Функционалдық жуйе организмге тиімді бейімділік сипаггағы эре- кет нәтижесін алуды қамтамасыз ететін жылжымалы, өздііінен ретгеле- тін құрылымдар бірлестігі. Әрбір функционалдық жүйенің қүрамын- да міңдетгі түрде мына бөлімдер болады. 1. Афферентгік синтез (жинақ- тау). 2. ТТТеитім қабылдау. 3. Әрекет бағдарламасы жөне өрекет нөтижесі- нің акцепторы. 4. Іс-өрекет. 5. Әрекет нөтижесі жөне оның көрсеткіш- тері. 6. Әрекет параметрлерін кері афферентациялау (52-сурет). жүктеу/скачать 13,53 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|