Of L. N. Gumilyov Eurasian National University педагогика. Психология. ӘЛеуметтану
жүктеу/скачать 3,76 Mb. Pdf көрінісі
|
| Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің ХАБАРШЫСЫ.
Педагогика. Психология. Әлеуметтану сериясы ISSN: 2616-6895, eISSN: 2663-2497 анықтау кезінде осы жастағы ерекшеліктерді, сондай-ақ қоғамдағы девиацияның жоға- ры деңгейін тікелей анықтайтын және ұстап тұратын әлеуметтік өмірдің бірқатар жағдай- ларын ескеру қажет. Жасөспірім кезеңіндегі қарама-қай- шылықтар мен қиындықтардың туындау се- бептері жеке тұлғаның қалыптасуының жас ерекшеліктеріне, қарым-қатынас шеңбері мен сапасына, отбасылық қатынастарға, сондай-ақ қоғамда болып жатқан әлеуметтік-экономи- калық процестерге байланысты. Осы фактор- лардың үйлесуі қолайлы жағдайда сау, жан- жақты тұлғаны қалыптастыруға негіз бола алады. Әлеуметтену процесінің бұзылуынан, жоғарыда айтылған факторлардың немесе басқа факторлардың жеткіліксіз болуына бай- ланысты жасөспірімнің, содан кейін ересек адамның мінез-құлқындағы әртүрлі ауытқу- ларды байқауға болады [7,8]. Мертонның девиантты мінез-құлқының ти- пологиясы мәдени мақсаттар мен оларға қол жеткізудің әлеуметтік жолдары арасындағы алшақтық ретінде ауытқу туралы идеяларға негізделген. Осыған сәйкес ол ауытқудың төрт мүмкін түрін анықтайды: - қоғамның мақсаттарымен келісуді және оған қол жеткізудің жалпы қабылданған тәсілдерінен бас тартуды білдіретін иннова- циялар («жаңашылдарға» жезөкшелер, қа- рақшылар, «қаржылық пирамидаларды» құрушылар, ұлы ғалымдар кіреді); - белгілі бір қоғамның мақсаттарын теріске шығарумен және оған жету жолдары- ның маңыздылығын абсурдтық асыра көрсе- тумен байланысты ритуализм, мысалы, бю- рократ әр құжатты мұқият толтыруды, екі рет тексеруді, төрт данада толтыруды талап етеді, бірақ бастысы ұмытылған - мақсат; - әлеуметтік мақұлданған мақсаттардан да, оларға жетудің жолдарынан да көрінетін репрессия (немесе шындықтан қашу) (маскү- немдер, нашақорлар, үйсіз адамдар және т.б.); - бүлік, екі мақсатты да, әдістерді де жоққа шығарады, бірақ ұмтылады [9] Мертон девиантты емес мінез-құлықтың жалғыз түрі конформальды деп санайды, оған қол жеткізу мақсаттары мен құралдарымен келісілген. Мертон типологиясы ауытқудың жалпы қабылданған нормалар мен стандарт- тарға теріс қатынасының нәтижесі емес екен- дігіне назар аударады. Мысалы, ұры қоғамдық мақұлданған мақсатты - материалдық әл-а- уқаттан бас тартпайды, ол өзінің мансабына алаңдайтын жас жігіт сияқты құлшыныспен ұмтыла алады. Бюрократ жалпыға бірдей қа- былданған жұмыс ережелерінен бас тартпай- ды, бірақ оларды абсолютті деңгейге дейін жеткізіп, тым нақты түрде орындайды. Со- нымен бірге ұры да, бюрократ та девиантты. Девиантты мінез-құлықтың кейбір себеп- тері табиғатта әлеуметтік емес, бірақ биопси- хикалық. Мысалы, алкоголизмге, нашақор- лыққа, психикалық бұзылуларға бейімділік ата-анадан балаларға берілуі мүмкін. Деви- антты мінез-құлық әлеуметтануында оның пайда болу себептерін түсіндіретін бірне- ше бағыт бар. Сонымен, Мертон «аномия» түсінігін қолдана отырып (ескі нормалар мен құндылықтар бұдан әрі нақты қатына- старға сәйкес келмейтін және жаңалары әлі қалыптаспаған қоғамның жағдайы), девиант- ты мінез-құлықтың қоғам алға қойған мақ- саттарға сәйкес келмеуі және оған ұсынатын тәсілдер деп санайды. Қақтығыс теориясы- на негізделген бағыттың бөлігі ретінде, егер басқа мәдениеттің нормаларына сүйенсек, мінез-құлықтың әлеуметтік заңдылықтары ауытқып отырады деп тұжырымдалады. Мы- салы, құқық бұзушы белгілі бір субмәдениет- тің иесі ретінде қарастырылады, ол белгілі бір қоғамда қалыптасқан мәдениет түріне қайшы келеді. Қазіргі заманғы бірқатар отандық әле- уметтанушылар ауытқудың қайнар көздері - қоғамдағы әлеуметтік теңсіздік, әртүрлі әле- уметтік топтардың қажеттіліктерін қанағат- тандыру қабілетіндегі айырмашылықтар деп санайды. Ауытқу адамның бастапқы әлеуметтену процесінде пайда болады. Бұл адамның өткен және қазіргі кездегі мотивациясын, әлеумет- тік рөлдері мен мәртебесін қалыптастырумен байланысты, олар бір-біріне қайшы келеді. Мысалы, оқушының рөлі баланың рөлімен Жасөспірімдердің девиантты мінездерінің типтері, формалары және динамикасы 29 № 1(134)/2021 ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. Серия Педагогика. Психология. Социология BULLETIN of L.N. Gumilyov Eurasian National University. Pedagogy. Psychology. Sociology Series Г.A. Баялиева сәйкес келмейді. Адамның мотивациялық құрылымы табиғатта екі мағыналы болып келеді, оның құрамында іс-әрекеттің оң (кон- формальды) және теріс (девиантты) себептері бар. Әлеуметтік рөлдер адам өмірінің процесін- де үнемі өзгеріп отырады, конформды немесе девиантты мотивтерді күшейтеді. Мұның се- бебі – қоғамның дамуы, оның құндылықтары мен нормалары. Девиант болған нәрсе қа- лыпты болады (конформды) және керісінше [10,11]. Таңбалау теориясы біздің өмірімізді анықтайтын қарапайым рөлдерге қатысты емес, қоғам девиантты рөлдер, стигматика- лық рөлдер немесе әлеуметтік стигма деп ата- латын девиантты мінез-құлықты қамтамасыз ететін ерекше рөлдерге қатысты емес. Әлеу- меттік рөл - бұл мінез-құлықтан күту жиын- тығы. Әлеуметтік рөлдер кез-келген қоғамның немесе топтың ұйымдастырылуы мен жұмыс істеуі үшін қажет. Біз пошта қызметкерінен, мысалы, өзінің жұмысын қалай жасау керек- тігі туралы белгілі бір ережелерді сақтауын күтеміз. Таңбалау теориясы адамдарға қолданы- латын белгілер олардың мінез-құлқына әсер етеді, атап айтқанда теріс немесе брендтік бел- гілерді пайдалану девиантты мінез-құлыққа ықпал етеді деп болжайды. Олар өздігінен орындалатын пайғамбарлыққа айналады: заттаңбасы бар адам бұл шешімнің негізгі мағынасына сәйкес келетін басқа таңдау жоқ. Демек, таңбалау теориясы әлеуметтік бас тартуды әлеуметтік масқараның «белгілер- ге» шектеулі реакциясы арқылы болдырма- уға болады және моральдық наразылықты төзімділікпен алмастырады. жүктеу/скачать 3,76 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|