Оқулық физика 9 проект башарұлы Р. т б

48
ПРОЕКТ
§8.
 
жҰЛдЫЗдЫ АСпАН. АСпАН СФЕрАСЫ
1.
Жұлдызды аспан
–
самсаған сансыз шырақтармен көмкерілген 
көк күмбезі
. Сократтың шәкірті, Аристотельдің ұстазы әйгілі Платон 
аспан күмбезін былайша елестетеді: «
Әлем жай ғана күмбез емес. Ол – 
мінсіз де кемел күмбез
; 
Жаратушы оның бетін мұнтаздай жылтыр 
етуге қамқорлық жасады және бұл себепсіз де емес еді
...» Еуразия 
кеңістігін алып жатқан апайтөс Ұлы Дала өкілдері және олардың бірі –
қазақ халқы өздерінің ертегілері мен әпсаналарында Платон суретте-
ген күмбезді «жеті қат», кейде «тоғыз қат көк» деп пайымдаған. Есте 
жоқ ескі заманда қалыптасқан мұндай пайымдау Платонша айтқанда 
«
себепсіз де емес еді
». Расында да, Бұқар жырауша «
Ай нұрын ұстап 
мініп, жұлдыз аралап
...» алысқа бармай-ақ, бергі Күн жүйесіне зер 
салсақ (сурет 2.1), ондағы шырақтардың біреуі бері, біреуі әрі жеті-тоғыз 
қабаттан тұратыны белгілі. Солардың бірі – Абай жырлаған «
сәулесі 
суда дірілдеген, желсіз түнде жарық Ай
» (сурет 2.2) – бізге ең жақын 
жалыны жоқ аспан шырағы. Екіншісі – бізге ең жақын жалындап
жанып тұрған жұлдыз – Күн. Олардан басқа Жерде тұрып қарусыз көз-
бен көруге болатын әртүрлі орбиталар бойымен Күнді айнала қозғала-
тын жалынсыз бес планета: Меркурий (қазақша «Кіші шолпан» немесе 
«Балпан»), Шолпан, Марс («Қызыл жұлдыз»), Юпитер («Есекқырған») 
және Сатурн.
Сурет 2.1. Күн жүйесіндегі планеталар 
Сурет 2.2. Түнгі аспан
Жердің екі жартышарында жай көзбен көруге болатын 6 мыңдай 
шырақтардың барлығы дерлік температуралары миллиондаған градусты 
құрайтын жұлдыздар болып табылады. Өткір көзді адам түнгі Айсыз 

49
ПРОЕКТ
ашық аспанда көк күмбезінің өзі тұрған жартышарында 3 мың жұлдыз-
ды көре алады. Жердің екінші жартышарында тұрған адам да жай көзбен 
сонша жұлдыздарды бақылай алады. Алғаш рет жұлдыздар тізімін біз-
дің дәуірге дейінгі ІІ ғасырда ежелгі элладалық (грекиялық) астроном 
Гиппарх жасады. Оның тізіміне Птоломейдің кейінгі толықтыруларымен 
1022 шырақ енгізілді. Бірте-бірте жай көзге көрінетін шырақтар саны 
6 мыңға жеткізілді. Олардың ішінде жиі аталатын 300 жұлдыздың төл 
атауларының 15%-ы грек, 5%-ы латын, 80%-ы араб тілдерінде аталады. 
Араб тілдеріндегі жұлдыздар атауын беруге «мұсылман ғалымдары» деп 
аталып кеткен Орталық Азия халықтарынан шыққан ұлы ғұлама астро-
номдар да зор үлес қосты.
2. Көзге көрінетін шырақтардың үшеуінен басқалары Күн жүйесі 
орналасқан Біздің Галактиканың жұлдыздары болып табылады. Өлшеу-
сіз тым алыста орналасқандықтан, ноқаттай жарық көзі болып көріне-
тін шырақтардың ішіндегі үшеуі – Біздің Галактиканың сыртындағы 
«Андромеда Тұмандығы», «Үлкен және кіші Магелландық Бұлттар» деп 
аталатын өз алдына жеке Галактикалар болып табылады.
Қазіргі Жер бетіндегі және ғарыш кеңістігіне ұшырылған телес-
коптарда соңғы жүз жылда тіркелген мәліметтер бойынша тек Біздің 
Галактиканың өзінде 200 миллиардтай жұлдыздардың бар екендігі ай-
ғақталды. Басқа Галактикалардағы жұлдыздар саны да ондаған, жүз-
деген миллиардтарды құрайды. Телескоптарда тіркелген жеке Галак-
тикалардың саны да миллирдтан асады. Міне, жұлдызды аспанның 
қазіргі ғылыми астрономияда анықталған галактикалық құрылымдық 
қабаттары мен қатпарлары осындай.

жүктеу/скачать 5,74 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: