Оқулық Жалпы редакциясын басқарған профессор Т. М. Досаев Алматы

Көз нерві

1. 
   Артқы және алдыңғы торлы нервтер, nn. ethmoidales posterior et anterior - торлы лабиринттер ұяшықтарының шырышты қабығына
   
2. 
   Мұрындық тармақтар, rami nasales, мұрын қуысының шырышты қабығының алдыңғы бөліміне
   
3. 
   Екі ұзын кірпіктік нервтер, nn.ciliares longi – склера және көз алмасының тамырлы қабығына
   
4. 
   Шығыршық астылық нерв, n. infratrochlearis – көздің медиалді бұрышымен мұрын түбінің терісіне, көздің жоғарғы қиғаш бұлшықетінің үстімен өтеді.
   
5. 
   Дәнекер тармақ, rami communicans – кірпікті түйінге сезімтал талшықтар әкеліп, транзитпен түйін арқылы өтіп 15-20 қысқа кірпіктік нервтерге,, nn.ciliares breves ұласады. Қысқа кірпіктік нервтер нұрлы қабықпен кірпікті бұлшықетінің сезімтал және вегетативтік нервтенуін қамтамасыз етеді
   

1. 
   Көзұя үстілік нерв, n.supraorbitalis, көз ұя үстілік тілік арқылы шығып медиалді және латералді тармақтарға бөлінеді, маңдай терісін нервтендіреді.
   
2. 
   Шығыршық үстілік нерв, n. supratrochlearis , жоғарғы қиғаш бұлшық ет шығыршығының үстімен өтеді, мұрын түбірінің, маңдайдың, жоғарғы және төменгі қабақтың медиалді бұрышының терісін нервтендіреді.
   

6. 
   Көзжас нерві n.lacrimalis, көз ұяда ең латералді орналасқан нерв, ол көзжас безінің жалпы сезімтал нервтенуін қамтамасыз етеді. Көзжас нерві, құрамында көзжас безіне баратын қанаттаңдай түйінінің парасимпатикалық, постганглионарлық тармақтары бар бетсүйек нервінің дәнекер тармағын қосып алады.
   

Жоғарғы жақсүйектік нерв

1. 
   Төменгі қабақ тармақтары – төменгі қабақтың терісімен конъюнктивасына;
   
2. 
   Сыртқы мұрындық тармақтар – танаудың терісіне;
   
3. 
   Ішкі мұрындық тармақтар – мұрын қуысының алдыңғы бөлігінің шырышты қабығына;
   
4. 
   Жоғарғы еріндік тармақтар – жоғарғы еріннің терісімен шырышты қабығына.
   

ІІ. Бетсүйек нерві, n.zygomaticus, жоғарғы жақ сүйек нервінен қанаттаңдай шұңқырында басталып көзұяның төменгі саңылауы арқылы көзұяға кіреді. Осы жерде көзжас нервіне дәнекер тармақ береді. Бұл тармақтың ішінде қанаттаңдай нейроциттерінен көзжас безіне баратын парасимпатикалық постганглионарлық талшықтар бар. Одан әрі бетсүйек нерві бетсүйек-көзұялық тесік арқылы бетсүйекке кіріп екіге бөлінеді:

1. 
   Бетсүйек-самайлық тармақ, аттас тесік арқылы шығып самай аймағымен көздің латеральді бұрышының терісін нервтендіреді.
   
2. 
   Бетсүйек-беттік тармақта, аттас тесік арқылы шығып бет пен ұрт аймағының терісін нервтендіреді.
   

1. 
   Мұрындық артқы жоғарғы медиальді және латералді тармақтар, nn.nasales posteriors mediales et laterales; сына-таңдай тесігі арқылы мұрын қуысының шырышты қабығына енеді;
   
2. 
   Мұрын-таңдай нерві, n.nasоpalatina; басында сына таңдайлық тесік арқылы мұрын қалқасының шырышты қабығына өтеді, әрі қарай күректістік өзек арқылы қатты және жұмсақ таңдайлардың шырышты қабығына енеді;
   
3. 
   Үлкен және кіші таңдай нервтері, n.palatinus major et nn.palatini minores, аттас өзектер арқылы қатты және жұмсақ таңдайлардың шырышты қабығына барады;
   
4. 
   Мұрындық артқы төменгі тармақтар, rami nasales posteriores inferiores, үлкен таңдайлық өзек арқылы мұрын қуысы түбінің шырышты қабығын нервтендіреді. Қанаттаңдай түйінінің барлық тармақтарының құрамында жоғарғы жақсүйек нервінен сезімтал талшықтар, қанаттаңдай түйнінің нейрондарынан парасимпатикалық постганглионарлық (секреттік) талшықтар және жоғарғы мойын түйінінің нейрондарынан симпатикалық постганглионарлық талшықтар бар.
   

Төменгі жақсүйектік нерв

1. 
   шайнау нерві,n.massetericus – аттас бұлшықетке;
   
2. 
   терең самай нерві, nn.temporalis profundi – самай бұлшықетіне,
   
3. 
   латеральді және медиальді қанаттәрізді нервтер, nn.pterygoidei lateralis et medialis– аттас бұлшықеттерге;
   
4. 
   таңдай пердесін керетін бұлшықет, n.musculi tensoris veli palatini–аттас бұлшықетке;
   
5. 
   дабыл жарғағын керетін бұлшықет нерві, n.musculi tensoris tympani–аттас бұлшықетке;
   

ІІ. Сезімтал тармақтары:

1. 
   Ұрт нерві, n.buccalis, сезімтал нерв, басында қанаттәрізді бұлшықеттер арасымен өтеді, сосын ұрт бұлшықетінің сыртына орналасып оны тесіп шығып ұрттың шырышты қабығына және езуге тармақталады;
   
2. 
   Төменгі ұяшықтық нерв,n.alveolaris inferior, аралас, төменгі ұяшықтық нерв тармақтарының ішіндегі ең ірісі. Төменгі жақсүйектің өзегіне кірер бұрын онан жақсүйек-тіласты нерві, n.mylohyoideus, шығып аттас бұлшықетті және қос қарыншалы бұлшықеттің алдыңғы қарыншасын нервтендіреді, ал төменгі жақсүйек өзегі ішінде төменгі ұяшықтық нервтен толып жатқан тармақтар
   

1. 
   Төменгі тістік тармақтар, rami dentalis inferior – төменгі тістерге;
   
2. 
   Төменгі қызыл иекті тармақтар, rami gingivalis inferior – төменгі қызыл иекке. Төменгі ұяшықтық нерв төменгі жақсүйектің өзегінен иек тесігі арқылы шығып иек нерві, n.mentalis, деп аталады. Иек нерві желпініш тәрізді көптеген иектік және төменгі еріндік тармақтарға, rami mentales et rami labiales inferiors, бөлініп иекпен төменгі еріннің
   

3. 
   Тіл нерві, n.lingualis, төменгі жақсүйек нервінің көлемі бойынша екінші тармағы. Қызметі бойынша сезімтал нерв. Бассүйектің сыртқы негізінде тіл нервіне, құрамында сезімтал дәм сезу талшықтары мен жоғарғы сілекей бөлетін ядродан шығатын парасимпатикалық преганглионарлық талшықтары бар дабыл ішегі, chorda tympani (VІІ- жұптан) қосылады.
   

1. 
   Тіласты тармақтар, rami sublingualеs – төменгі жақсүйекасты тіласты сілекей бездеріне, ауыз қуысы түбінің және төменгі қызыл иектің шырышты қабығына;
   
2. 
   Тамақ (аран) қылтасының тармақтары – таңдай-тіл доғасына және таңдай бадамшасына.
   

4. 
   Құлақ самай нерві, n.auriculotemporalis, төменгі жақсүйек нервінен екі тармақпен басталады, олар ортаңғы менингиалды артерияны қоршап, сонан соң бір бірімен қосылып бір сабау түзеді. Құлақ-самай нерві төменгі жақсүйектің айдаршықтық өсіндісінің мойнының артынан орап шықшыт безін тесіп өтеді, беткей самай артериясымен қатар жүріп, сыртқы есту өтісі шеміршегінің алдында орналасады.
   

1. 
   Сыртқы есту өтісінің нерві, n.meatus acustici externi, сыртқы есту жолының терісіне, шеміршегіне және шықшыт буынына;
   
2. 
   Алдыңғы құлақ тармақтары, rami auriculares anteriores – құлақ қалқанының шеміршегіне, терісіне;
   
3. 
   Дабыл жарғағының тармақтары, rami membranae tympani – дабыл жарғағына;
   
4. 
   Беткей самай тармақтар, rami temporalis superficiales – самай аймағының терісіне
   
5. 
   Құлақ түйініне дәнекер тармақтар, rami communicantes cum ganglion oticum – транзитпен құлақ түйіні арқылы өтіп шықшыт тармақтары, rami parotidei, түрінде шықшыт безіне барады.