Синтлксистік плрадигиаллр
Мақсат пысықтауыштың жасалу жолдары
жүктеу/скачать 129,25 Kb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- / бөлім. Дэстүрлі синтаксигтік парадигмалсір
- " сёбёп-салдар п ысыктауыштың жасалу жолдары (не себепті
- (Д.Досжан).
- Қазіргі қазақ тіліндегі_ синтаксистік пар адигм
- Сөйлемніц детерминант мүшесі.
- Сөйлемніц үйірлі мүшелері
- тт аюжтік парадигмалар_
- ^Үйірлі
- Қазіргі ңазақ тіліндегі синтаксистік парадигм ф
| Мақсат пысықтауыштың жасалу жолдары (не мақсатпен?) :
1) әдейі, қасақана, жорта, бекер, боска. арнайы т.б. үстеулерден жа- салады: Қарекец цүдасыныц ішкі ойын сезгендей цолындагы күміс сап-
ты цамшысын әдейіжерге түсіріп жіберіп, срнышігаш (Д.Исабеков). Арадатагы бір айдай уақыт өткен соң, бүларды Молда- бай арнайы шацырды (Д.Исабеков). 2) зат есімдер мен -валы тұлғалы көсемшелердщ тіркесуі аркылы жа- салады: Молдеке, мен фбщ^сөйлескелі келдім (Д.Исабеков) - Сенен ца7 уызга ақшасүрагалы келдім(Д.Досжан). .... ' зТкал ау" бұйрык рай тұлғалы етістіктерден кеиін деп көмекші етістігі тіркесуі арқылы жасалады: - Жігіттерге таба қылма мені! £енсіз қеіы мейміндш шыққанмын (Д.Досжан). Бүгінгінің балалары ақимын йш, шокимын деп туган жербен безіп кетеді (Д.Досжан). " ' сёбёп-салдар пысыктауыштың жасалу жолдары (не себепті? НбЛІКТбН^) * ган тұлғалы есімшеге -дықтан косымшасы жалғану арқылы неме- се есімшеге шығыс жалғауы жалғану арқылы жасалады: Екеуміз.тиесщ шешетін нэрсе боіЩ&^11*^ ойы онга' аңьшьш ачтша оөлініп' пэлтетёйік дёп айтпа алмай отырмын. Ауыл арасы таяқ тастам жер болса да, мынатнг^ктшдіг^енюіщпүсЖ болгаңдшрпан келе ал- май жатырмыз, қүда-еке- - СД; са еков) есімшеден кейін себепті, соң, үшш шылауының тіркесуі арқылы жасаладьг Боз бие усогалып, ішімнен іріп, тыщтбт ртырган_ срд дагдарганым рас (Д.Д0™). Алгаш жүз көріскендетомсырган мің<2 көрсеткенім ушінқазір <™м үялып келе жатырмын (Д.Исабеков). “ з^ёйдекөсёмше Ф°Рмалы етістіктер де себеп пысыктауыш болады: Сыртқы есіктіқаусыра жапты дашшфіпщеттсің дщг шандып тас- тады (Д Досжан \) -Кой,сәрсенбіге ЕуатаиштшФажсыдеп жеті нан кудайы беоіп жібеРейін Ш-Досжан)- Шерэлі жіберген шақыру қага- зііТтой болшыйV* бард_алмаймын_деп қайтарыпты (Д.Исабе- К°ВМөлшер пысыкТ«УЬ>штын жасалу жолдары (қанша? қаншама? қаншалыкгы?): 1) мөлшер үстеулершен (онша, сонша, бірен-саран, аз, мп „п_іп 'й тб) жасалады: Сол қагазды түмардаи қып жаулыгы- Г, жүрді (Д.Досжан). Әйтеуір, олардыңанОУ ^гьт бөлмесінен дндо=саңй& ащы аигаи естгліп қалып жүрген-ді (Д.Исабеков). Қарекең сөзін неден бастарын білмеи ~Ф2?м°өТшерді білдіре™ сын есімдер (ұзақ, қысқа т.б.) етістікпен тір- кесіп пысыктауыш болады. Жас келгннен эуелде хат ба- ра-бара мүлде сирексШде ақырында үзілт тынды (Д.Досжан). Сол орнындаҚарёкең т¥Рды да шыг(Д-Исабеков). Олардың арасында қандай келіспе)™™* болганын Қарекең де Бибггүл де аньщ бгл- меді (Д-Исабеков). сю
сан есімдер етістікпен тіркескенде немесе өлшемдік мағыналя көмекші сөздермен тіркесіп пысықтауыш болады: Балгабайы Ал' тыдайесжьіл жүрді (Д.Досжан). Ол құдасының үиінде екі күц Тамақ желініп болган соң осы кеште ушінші рет дастархан жайыл кісілер шай ішуге кірісті (Д.Исабеков). ЛЫп' Сөйлемніц детерминант мүшесі. Детерминант сөз (сөйлемдегі ле терминант мүше) - әдетте сөйлемнің басында түрып, сөйлемдегі прели' кат мүшемен алшақ та, қатар да тұрып байланысып, оны кеңейтетін ст тұлғасы. 3 Детерминант болатын мүше сөйлемнің баяндауышымен тіркесіп кіреді, бірақ ол сол баяндауыштың алдына да, сөйлемнің басына да орна- ласады. Детерминант мүше сөйлемнің басында болғанда, түтас сөйлемге катысты болса, баяндауыштың алдында келгенде, предикагқа қатысты болады. Мысалы: Кеше Астанадан досым келді - Астанадан кеше до- сым келді -Досым Астанадан кеше келді. Бірінші сөйлемдегі кеше қайда, не болгандыгы айтылса, екінші сөй- лемде кеше не болгандыгы, үшінші сөйлемде досымның қашан келгендігі айтылып түр. Сөйлемдегі орны жылжымалы мүше - пысықтауыш. Үстеуден жа- салған пысықтауыштар сөйлемнің қай бөлігіне орналасса да («тема» немесе «рема»), предикатпен грамматикалық қатынасын, мүшелік қыз- метін өзгертпей байланыса алады. Сөйлемніц үйірлі мүшелері Сөйлем мүшелері өзі жасалған сөздің қүрамына қарай дара және күр- делі болып бөлінеді. Дара мүше бір сөзден жасалса, күрделі мүше екі немесе одан көп сөздерден жасалады. Күрделі мүше сол мүшенің қүрамына кіретін сөздердің ішкі қагына- сына қарай күрделі (анықтауыштық қатынастағы сөз тіркесі негізінде жасалған) және үйірлі (предикаттық қатьшастағы сөз тіркесі негізінде жасалған) мүше болып бөлінеді. Демек, үйірлі мүше де кемінде екі сөзден қүралатын күрделі құрам- ды болады, яғни күрделі мүшенің ерекше түрі. (Бүл жайлы күрделі және үйірлі анықгауыштар бөлімінде кең айтылған, себебі үйірлі мүше, ал- дымен, анықгауыш мүшеге қатысты танылған). Үйірлі мүше туралы арнайы тоқталудың себебі бар. Үйірлі мүшенің ішкі құрылымы бастауыш-баяндауыш болып кұралатындықган, мүндай мүше қатысты сөйлемді қүрмалас сөйлем деп танитын жағдайлар орын алмас үшін үйірлі мүшені дүрыс тану қажет. Үйірлі мүшенің ерекшелік- тері мыналар:
Iіштей бастауыш-баяндауышқа бөлі- ^^‘Гпоедикатшқбірлікгер; . ... не алатьіи прд^е құрамындағы «баяндауыш» есім сөздер, есімдік, есім- ҮИФ ціе болады; ь[М (конструкция) сөйлемнің кез келген мүшесіне тэн. бұл.^стауышты гййлемдер: Окыганы көп білмейді, үД,р'?11 Аягы Жаман төрді былгар, скызы елді былгар. Көңілі Евйбіле рласынан айырылады. Өзі жыгылөкінбес. Аузы күйген үрлеп ігиеу~. лі баяндауышты сөйлемдер: Әзілде кек жоқ. өсекте шек жоқ. Үндемесең - А/п’ ЯШ±жата берсең- у алар. Біреудің қольшен от көсеме. Арықтың жіштатылшс. ^Үйірлі аныктауышты сөйлемдер. МсітЗіААК&ШКШ үстамы жақ- сы. гальш- ы&тшзіШ жалын. ОшІШЖ Ғ» - жетім. к'тіжуг}ЩЩІЬ1МА'ө зі жаман. ^Үйірлі толықтауышты сөйлемдер: Күлақ естігенді көз көреді, көз көргенді_қол үстайды. Сөз_тапқаңга қолқа жоқ. Көзі көңілі соқыр жаман. і2карьшаг_аңңаң сарқыт дзметпе. Үйірлі пысыктауышты сөйлемдер: ғолүе қолың тарт. Ісі_ң пңга басарда қарга салсаң, қаз ілер, іс уьщсыща щабарда сүңқар сал- саң, аз ілер. Орайы келгенде орала береді, қрлайы қелгеңде қүрала береді. Сәті түскендесәл нэрсе де себеп болар. Келтірілген мысалдардан байқайтынымыз - үйірлі мүше мақал-мәтел құрылымдарында көп кездесетіні. Үйірлі мүшелі қүрылыммен сөйлеу — ықшамдау амалының бір түрі. Қүрмалас сөйлемдегі пікірді де үйірлі мүше қүрылымды жай сөйлем- мен жеткізуге болады. Сөйлеуші пікірді жеткізгенде өз ыңғайына карай кез келген мүшені үйірлі етіп қүрай алады. Мысалы: (кім?) — үрлеп ішер. Үрлеп ішетін — пузы куйген (кш?)^іууы_күнуе^қ(қай?) адам үрлеп ішер. Аузы күйгтд_е(қашан?) үрлеп ішеді. Сөйлем мүшелерінін орын тэртібі Сөйлемдегі сөздердің орын тэртібі — сөйлемге мүше болып кірген сөз- дердің орналасу реті. Қазак тіліндегі сөйлемдерде сөздердің орналасу тәртібі тілдің грам- матикалық қүрылымымен айқындалып, әдеби тіл дэстүрі арқылы қалып- тасқан. Сөйлемнің эртүрлі типтеріндегі сөздердің орналасу ерекшелігі сөй- лем мазмұнына, құрылымына, сөйлем мүшелерінің санына, айтылу мақ- сатына байланысты.
Қазақ тіліңдегі сөздердің орын тәртібінің атқаратын (Ьункпы^ ' мыналар: чошщиялары Тұлғасы (формасы) бірдей сөздердің бастауыш немесе туоа т лықгауыш екендігін орналасуына қарай ажыратамыз: кітап окһ' отыр. Әнші ән айтады. Бірінші орналасқан сөз - бастауыш етістіІГ меңгеріліп тұрған келесі сөз — толықтауыш. Атау тұлгасында жұмсалган екі зат есімнің қайсысы бастауыш қайсысы баяндауыш екенін де орын тәртібі арқылы ажыратамыз: Анам - дәрігер. Мүгалім - әкем. Інім - оқушы. Окушы - інім. Алдында тұрған бастауыш, сөйлемді аяқтап тұрған баяндауыш. Сөйлемдегі сын есімнің қай мүше қызметінде жұмсалғанын да оның орналасу ретіне қарай анықтаймыз: Әселдің киімі - жылы. Әсел жылы киініпті. Әселдің жылы киімі өзінде. Бірінші сөйлемдегі жылы сөйлемнің соңында тұрып, баяндауыш болса; екінші сөйлемдегі жылы етістік баяндауыштың алдына орналасып, пысықтауыш қызметінде жұм- салған; ал үшінші сөйлемдегі жылы есім бастауыштың алдына орнала- сып, анықтауыш қызметінде жұмсалған. Демек, сөздер сөйлемге мүше болып кіргенде сол мүшенің орнына сай енеді. Қазақ грамматикасы бойынша оқулықгар мен оқу құралдарында [29, 219 б.; 34, 81 б.] сөйлем мүшелерінің орьш тэртібі жайлы қалыптасқан ереже бар: баяндауыш сөйлемнің соңына, бастауыш одан бұрын, анықта- уыш анықгайтын сөздің алдына, толықгауыш пен пысықгауыш өздері қатысты сөздерінен бұрын орналасады. Сөздердің сөйлемде осы тәртіппен орналасуы - олардың грамматика- лық қызметін айқындайтын тұрғы. Сөздердің орын тэртібінің грамматикалық қызметінен басқа стиль- ДІк қызметі де бар. Тщдің дамуы барысында сөздердің орын тәртібінің осы қызметі күшейіп келеді. Сөйлеуші немесе жазушы өз пікірін баян- дауда сөздердің орын тэртібінің стильдік қызметін қолдана огырып, актуалдап немесе экспрессивті сөйлеу мақсатымен сөйлемдегі мүше- лердің орнын әдейі өзгертіп қолданады. Мысалы: - Тоң май табылса, цара көже ішіп неміз бар? Қатпаймыз ба, сол көжеге? (Ш.Мұртаза). Сондай бір сүрапылда осы мына жатцан Барысхан келді гой дүниеге (Ш.Мұртаза). Сөйлем мүшелерінің орналасу тәртібі бойынша тұрлаусыз мүшелер тұрлаулы мүшелермен тіркесіп сөйлемге енгеңце, өзі қатысты мүшенің алдына орналасады. Автор бұл сөйлемдерде толықгауыш пен пысықтауышты баянда- уыштан кейін қойған. Ондағы мақсаты — сөйлемнің экспрессивтілігін арттыру, сөйлеушінің эмоциясын қоса жеткізу. <ж>
жүктеу/скачать 129,25 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|