Емтихан сұРАҚтары «5В060900-«География»

Дүниежүзілік мұхиттардың аралдары шығу тегі бойынша (Мұхиттық және материктік),аудан мөлшері мен биіктігі бойынша ерекшеленеді. Мұхитттық аралдар ешқашан құрлыққа қосылмаған, олар мұхит түбінен көтерілген-маржан, жанартау аралдары. Материктік аралдар- белгілі бір геологиялық дәуірде құрлықтардан бөлінген және құрлықтың сол бөліктеріне тән тірі организмдердің бүкіл жиынтығымен бірге аралға өткен. Арал аудан мөлшерінің шектеулі әсері оның аумағы азайған сайын күшейе түседі.Егер әр түрлі мөлшердегі екі арал жақында бір континенттен бөлінген болса, онда үлкен аралда материктік биота толығымен дерлік сақталуы мүмкін, ал кіші аралдарда ол толығымен немесе ішінара жойылатын болады. Ф. Дарлингтон (1957) Антиль аралдары үшін аралдың мөлшері мен қосмекенділер мен бауырымен жорғалаушылар түрлерінің саны арасындағы байланысты орнатты: аралдың мөлшері 10 есе азайған кезде, осы топтардың түрлерінің саны екі есе азаяды.

Арал көші-қон көзіне неғұрлым жақын болса, мигранттардың деңгейі соғұрлым жоғары болады.

Адамдар тарататын түрлер басқалардан айтарлықтай ерекшеленеді, өйткені аралдарда олар әдетте синантропты, яғни адамның азық-түлік қорын, оның киімдерін (былғары жейтіндер, көбелектер және т.б.) және үй жануарлары мен ауылшаруашылық өсімдіктерімен байланысты тұрғын үйлерді пайдаланады.

Миграцияға аралды кесіп өтетін желдің бағытына қатысты орналасуы да үлкен әсер етеді, олар жәндіктер мен өсімдік тұқымдары үшін «тұзақ бұрышы» деп аталады: егер мигранттар ағынына арал ұзындығымен перпендикуляр болса, онда оған кез-келген түрдің жету мүмкіндігі жақсы болады; егер арал қозғалыстың негізгі бағыты бойынша орналасса, онда жел немесе теңіз ағындары тасымалдайтын организмдердің оған түсу мүмкіндігі әлдеқайда аз болады.

Таралу-аралдағы түрді бекітуңінің бірінші кезеңі ғана. Ол дамудың толық циклынан (эцезис) өтуі керек. Эцезис - белгілі бір жерде пайда болғаннан бастап өміршең ұрпақ әкелуге дейін. Неғұрлым төзімді (толерантты) және эвривалентті (кең экологиялық мүмкіндіктері бар) түрлер төзімді және стенобионтқа қарағанда эцезис сатысынан оңай өтеді. Эцезис ағзаның өмір сүруіне қолайлы жағдайлар болған кезде жүзеге асырылады: жарық, жылу, ылғал және әсіресе қорек. Эцезис көбінесе қажетті ресурстардың қол жетімсіздігінің салдарынан аяқталмай қалады. Сонымен, көптеген жәндіктер өздерінің личинкалары немесе ересектері үшін жемшөп өсімдіктерінің болмауына байланысты немесе дамудың алғашқы кезеңдерінен өту үшін қажет тұщы су объектілері болмаған жағдайда аралдарда тұра алмайды. Аралда ұя салуға қолайлы жерлердің болмауына байланысты көптеген құстар балапандарын өсіре алмайды. Өсімдіктер арасында жағалаулардың тұрғындары сәтті даму мен көбею үшін үлкен мүмкіндіктерге ие, олардың тұқымдары аралға түсіп, сол жерде өзіне үйреншікті жақын ортаны кездестіреді. Керісінше, таулардың өсімдіктерінің өз тұқымдарын мұхит арқылы тасымалдауға аз мүмкіндіктерге ие (таулар көбінесе жағадан алыс орналасқан) және жоғары таулар болмауы мүмкін жаңа отанында эцезис өту мүмкіндігі өте аз.

Арал неғұрлым кіші болса, онда, әдетте, өмір сүру жағдайлары біркелкі болады, бұл аралдың мөлшері мен оның биотасын құрайтын түрлер саны арасында байқалатын тікелей тәуелділікті түсіндіреді. Аралдағы түрлердің саны, ең алдымен аралдың жасына және оның оқшаулану дәрежесіне - материктен қашықтыққа байланысты. Аралдарда түрлердің пайда болуына қажетті шарт-оқшаулану(изоляция). Егер аралға бір түрдің барлық жаңа особьтары(даралары) енуі үздіксіз жүзеге асырылса, онда бұрын осында өмір сүрген жеке тұлғалар жақында келгендермен будандасу нәтижесінде түрдің пайда болуының біршама тұрақтануы байқалады, ал түр пайда болу процесі күрт баяулайды.

Біздің заманымыздың биогеографиясындағы үлкен жетістіктердің бірі-Р.Мак Артур мен Э. Уилсонның (1976) "арал биогеографиясының тепе-теңдік теориясын" құру, бұл түрлердің аралдарға қоныс аударуының динамикалық процесін және олардың жойылуын, сондай-ақ түрлердің тепе-теңдік сипатын сипаттайтын математикалық аппаратқа негізделген. Тепе-теңдік теориясының мәні аралда мекендейтін түрлердің саны иммиграция мен жойылу арасындағы тепе-теңдікпен анықталады. Қоныстанған түрлердің саны өскен сайын жаңаларын енгізу жылдамдығы төмендейді. Аралда "бастапқы популяцияның" барлық түрлері, яғни көрші материктің немесе жақын аралдардың барлық түрлері қоныстанған кезде ол нөлге айналады. Иммиграция қисығы аралдың ықтимал қоныстанушылардың көзінен алыстығына байланысты. Ірі аралдарға енгізу жылдамдығы, әдетте, кішкентайларға қарағанда жоғары, өйткені біріншілері қол жетімді. Аралда бірде-бір түрі болмаған кезде жойылу жылдамдығы нөлге тең болады және олардың саны аз болған кезде төмен болады.. Алайда, қоныстанған түрлердің саны өскен сайын, теория бойынша, жойылу жылдамдығы артады.

Арал биоталарының қалыптасу процестерін зерттеу үш бағытта жүреді:

-аралда қоныстануға жарамды мекендейтін жерлердің әртүрлілігін бағалау;

-олар екі процестің жылдамдығының арақатынасына назар аударады: аралдың жаңа түрлерімен қоныстануы және бұрын қоныстанғандардың жойылуы;

-аралдың сырттан қоныстануы мен ондағы түрлердің эволюция барасындағы өзгеруін анықтау.

Бұл теория арал қауымдастықтарының қалыптасуы туралы бірқатар болжамдар жасауға мүмкіндік береді:

-аралдағы түрлердің саны, сайып келгенде, тұрақтануы керек;

- бұл тұрақтандыру түр құрамының тұрақтылығының емес, түрлердің үздіксіз өзгеруінің нәтижесі болып табылады, бұл кезде кейбір формалар жойылып, ал басқалары қуылады;

-үлкен аралдарда кішкентайларға қарағанда алуантүрлер көбірек болады;

-аралдың қоныстану көздерінен алыстаған сайын түрлердің байлығы төмендейді.

52. 
    
    
    жүктеу/скачать 5,83 Mb.
    
    Достарыңызбен бөлісу: