ӘОЖ9(с)55 А92 «Қазақ» атауын қайтарудағЫ

Казахский государственный женский 
педагогический университет Вестник №2 (44), 2013 г.
36 
балаларды қырып жойды, оларға оқты шығындамас үшін тұншықтырып, я болмаса бауыздап 
ӛлтірді [9, 82 б.]. Орыс әскерлерінің жыртқыш айуанға айналғанын полковник Лерхе мен 
басқа да соғысқа қатысқан орыс офицерлерінің естеліктері растап, онда шабуылдан кейінгі 
қаланың жағдайы қорқынышты күйде суреттеледі: «Бекініс қақпасының биіктігінің жартысы 
жараланғандармен толған. Осы түні артиллериялық атқылаудың нәтижесінде кӛрші арыққа 
қан жылға болып құйылады, қоқандықтар басқалар білмес үшін ӛздерінің қызыл киімдерін 
тастап, қаладан қашты. Ӛршеленген орыс солдаттары бүкіл қаланы найзамен аралап шықты» 
[14, 255 б.].
Шымкентті ойрандаған Черняев әскері шайқас кезінде орыс әскерлеріне жем-шӛп пен 
түйе беруден бас тартқаны үшін Сайрам қаласындағы қазақтар да қырғынға ұшырату үшін 
оған бас салады. Орыс әскерлерінің шығынын азайтуды ойлаған Черняев шабуыл кезінде 
аманат ретінде жорыққа алынған Сұраншы батыр, Сарыбай би, Жайнақ би секілді қазақтар 
мен қырғыздарды алдыңғы қатарға жібереді. Шабуылға шыққан қазақтардың кӛпшілігі оққа 
ұшады немесе ауыр жараланады. Қаза тапқан қазақтардың ішінде Сұраншы батыр болса, 
Сарыбай би сияқты кӛптеген қазақтар ауыр жараланады [15, 4 п.].
Екі сағаттық артиллериялық атқылаудан кейін басып алынған қала талқандалып, 
тұрғындардың 50-і қаза болып, үшеуі жарақаттанған [16, 291 б.]. Осылайша, Шымкентке 
кӛмек бермек болған Сайрам қазақтары да жазаланды. 
Черняевтің Шымкентті алуы патша үкіметінде Орталық Азияға қатысты әскери және 
саяси шаралар бойынша қарама-қайшылықты күшейтеді. Халықаралық жағдайдың 
шиелінісуін ескерген А.М.Горчаков 1864 жылы қарашада Сыртқы істер министрлігімен 
бірігіп патшаға Орталық Азиядағы қимылдардың нақты бағдарламасын кӛрсеткен арнайы 
баяндаманы дайындап, онда патша үкіметінің экспансиялық саясатын Ресейге бағынышты 
территориядағы кӛшпенділердің шапқыншылықтарынан елдің қауіпсіздігін қамтамасыз 
етуге бағытталған «қорғаныс» бағытында кӛрсетіліп, басып алынған аймақта Ресей 
позициясын күшейту қажеттілігі, алдағы шапқыншылықтардан бас тарту, Орталық Азия 
билеушілермен адал қатынасты сақтауға және оларға орыстар жағынан «ықпалдастықты» 
күшейту бағыттары айқындалады. 1864 жылғы 21 қарашада Орта Азиялық мәселе бойынша 
үкіметтік бағдарламаны патша бекітеді. Алайда Орынбор мен Омбыдағы патша 
әкімшіліктеріндегі әскери топтар Петербург кабинетінің үнсіз келісуімен бірнеше рет бұл 
бағдарламаны бұзып отырады [17, 45 п]. 
Яғни, Қоқандықтарды қулықпен алдап-соғып ӛз мақсатына жеткен Черняев Бұхар мен 
Қоқан арасындағы қайшылықтардың шиеленісуін пайдалана отырып, 1864 жылы 1 қазанда 
Ташкентке шабуыл жасайды да, ауыр шығынға ұшырап Шымкентке қайтады [18, 145 б.]. 
Черняевтың Ташкентті ала алмай Шымкентке кеткенін пайдаланған Әлімқұл әскерін 
бастап орыс әскері аз Түркістанға жол тартып, 1864 жылы 4-6 желтоқсанда Иқан түбінде 
шайқасқа кіреді.
Иқан түбіндегі шайқастың қалай болғанын А.Кенесарин былай деп баяндайды: 
«Әлімқұл молда ... Ташкенде біраз күн болғаннан кейін әскер басыларын жинап, қазіргі 
жағдай жайында мәслихат құрғанда олардың бәрі де қыста ештеңе істеуге болмайды, қазір 
Қоқанға қайтып, жаз шыққан соң ғана аттану керек дегенді айтты. Тек Сыздық сұлтан ғана: 
«осыншама шығындалып, дайындалып мынадай кӛп әскерді алып келгеннен кейін 
орыстармен ұрыспай жатып, шегінуіміздің ешбір лайығы жоқ. Шымкентке беттемесек те 
Түркістанға барайық, естуімізге қарағанда, онда әскер аз кӛрінеді. Түркістанды алсақ алдық, 
алмаған күнде абыройсыз болмаймыз» деді. Оның осы ақылы Әлімқұлға да ұнады» [7, 26-27 
бб.].
Иқан түбіндегі шайқаста Әлімқұлдың әскері есаул Серов бастаған 200 орыс әскерін 
қоршауға алады. «Иқан шайқасында орыстардың шығыны ӛте кӛп болды. Ауыр жарақат 
алғандар мен ӛлгендер жолда қалды. Отрядтың кӛзінше қоқандықтар олардың басын 
қылышпен шауып тастап жатты және қарулары мен оқтарын алды» – деп есіне алады есаул 
Серов [9, 83 б.]. 

Қазақ мемлекеттік қыздар
педагогикалық университеті
Хабаршы №2 (44), 2013 ж. 
37 
Бірақ қоршауда қалған Серов әскеріне 6 желтоқсан күні Түркістаннан кӛмекке 300 
адамдық әскері жолға шығады. Сол кезде орыстарға қосымша кӛмек жетсе жағдайдың 
мүшкілге айналады деп дағдарып тұрған Әлімқұлды кӛрген Сыздық сұлтан «Сіз осы 
әскеріңізбен мына орыстармен соғыса беріңіз, мен ӛз жігіттеріммен келе жатқан жаудың 
алдынан шығып, оларды бері жібермей, бӛгейін» дейді [7, 27-28 бб.]. 
2 зеңбірек 220 адамы бар подпоручик Сукорко мен Степанов бастаған әскерді Сыздық 
сұлтан Түркістан жолындағы Сасықбұлақ деген жерде қарсы алып, орыс әскерімен жазық 
алаңда соғысу мүмкін еместігін біліп, атыса жүріп, Иқан жолымен шегінеді. Орыс әскерлерін 
адастырып, із жасырып үлгерген Сыздық сұлтан қайта Әлімқұлға жәрдем беруге келеді де, 
оған бекініп алған орыс әскерлеріне әкесі Кенесары сияқты қамыс пен жусаннан оқ 
ӛтпейтіндей қалың етіп буып, бау жасауды және сол бауды қалқа қылып, домалатып арқылы 
жақындауды ұсынады. Сыздықтың айласын жүзеге асырған Әлімқұл орыстарды ұрыс 
алаңын тастап, ӛлгендер мен жаралыларына қарамай, қашып шығуға мәжбүр етеді. Бұл 
шайқастан Серов 30 шақты ғана адамын аман алып шығады.
«Орыстар кӛп ӛлді, мұсылмандар да кӛп шейіт болды. Ақыры бауды домалатып 
жүгірді, – деп әңгімелейді Иқан шайқасы жӛнінде Мирзоолим Мушриф, – Орыстың зеңбірегі 
мен мылтығының оғы баудан ӛтпеді. Жақын барып, «Аллаху акбар» деп орға кіріп, қоян-
қолтық араласып, ұрыс салды. Қырғыздар қатты айқасты. Ұрыс кезінде байқатпай, бірнеше 
орыс қашып шығып кетті. Олардың соңдарына түскен батырлар қуалап, Түркістанға дейін 
барды [19, 71 б.]. 
Осылайша, Әлімқұл молда мен Сыздық сұлтан бастаған қоқан әскерлері Иқан 
шайқасында ерліктің тамаша үлгісін кӛрсетіп, басқыншыларына қарсы жан аямай күресті.
Черняевтың Ташкентке жасаған екінші жорығы 1865 жылы кӛктемде басталады. 
Әлімқұл молда қаланы қорғау кезінде ауыр жараланып, қаза табады да, қаланы қорғаудың 
басшылығын Сыздық сұлтан алады. Дегенмен қала қорғаушыларының жаңқиярлық ерлігіне 
қарамастан, үш күндік шайқастан кейін орыстар 1865 жылдың мамырында Ташкент қаласын 
алып, оны Ресей империясына қосады [20, 195 б.].
Сол жылы жасалған бейбіт келісімге сәйкес Қоқан ханы ӛз иелігінің біраз бӛлігін 
соның ішінде Оңтүстік Қазақстанды Ресей империясының иелігіне береді.
Генерал Черняев пен полковник Веревкиннің сәті түскен әскери жорықтары қазақ 
даласын Ресейге қосып алуды аяқтап, Орынбор мен Сырдария шептері қосылды. Шымкент 
пен Ташкенттің алынуы Қазақстан мен Орталық Азиядағы саяси жағдайды түп тамырымен 
ӛзгертіп, Ресей империясының пайдасына шешеді. 

жүктеу/скачать 1,3 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: