«Әркімнің өз қылығы өзіне жөн» Биыл 37000 Бүлдіршін
жүктеу/скачать 4,38 Mb. Pdf көрінісі
|
еркінбек ӘМіРҒалИев, Қазақстан Республикасының Денсаулық сақтау және әлеуметтік даму министрлігінің Заң департаменті директорының орынбасары АтА зАң – ҚОҒАМ ДАМУыНың КЕпіЛі Сапа Мен бәСеке – баСты МҰрат
«Большевиктік жол» газетінің 1943-жылғы 8-маусымдағы санында: «1943 жылы Отан Қорғау қорына заемға жазылған 13 адамның есімі облыстың Құрмет тақтасына жазыл- ды. Олардың 7-еуі Торғай ауданынан. Атап айтсақ, Сужарған колхозының төрағасы Бидаш Қонарбаев 100 мың сомға, Албарбөгет ауылдық кеңесінің төрағасы Кенжеғара До- сымов 15 мың сомға, Тамқамыс колхозының төрағасы Шәйім Ормағанбетов 15 мың сомға, Шұбалаң колхозының ферма меңгерушісі Атығай Жармағанбетов 15 мың сомға, Сталин колхозының төрағасы Қабылда Жақабаев 10 мың сомға, Қызыл Жұлдыз колхозының төрағасы Карбоз Теміров 10 мың сомға, Шұбалаң колхозының кол- хозшысы Әмірхан Кәрібаев 10 мың сомға заемға жазылды» деген мақала жарық көрген болатын. Мұрағатта сақталған уақыт та- бынан сарғайған соғыс жылдарындағы республикалық және облыстық мер зімдік баспасөзден бұл отансүйгіштік қозғалыстың «Сужарған колхозының төрағасы Бидаш Қонарбаевтың бастамасы» деп аталғандығын байқаймыз. Ресми деректерден Торғай ау- данында 1940 жылмен салыстырғанда 1945 жылы малдың саны кемімей, керісінше көбейгендігін аңғара аламыз. Торғайлықтар жаудан азат етілген жерлерді қалпына келтіруге де белсене атсалысты. Олар жау- дан азат етілген облыстардың мектептеріне жәрдемге 9450 сом жинап,Ресейдің Орлов облысына 430 оқулық, 59 плакат жіберген. Торғай ауданының тұрғындары Ресей, Украи- на, Белоруссияның фашистерден азат етілген облыстарына 1740 бас ірі қараны өздері айдап апарып берді. Менің әкем Бидаш Қонарбаев осы игі істердің бел ортасында жүріп,оны ұйымдастырушының бірі болды. Ол соғыс жылдарында тылдағы еңбектің ауыртпалығын өзімен қатар көтеріскен азаматтар «Соғыс жылдары Торғай ауданында колхоздардың төрағалары болған Ш.Құлпейісов,О.Ра- исов М.Сейтқазиев, Ш.Ормағанбетов, Б.Қошанов, Х.Бәйкемелов, К.Теміров,Т. Жар қын беков, Д.Тонтақаевтар мен аудандағы мекеме басшылар: Х.Қапанов, Қ.Нәлібаев, Б.Құлпейісов, Б.Ералин, Т.Сафарғалиева, А.Мейірмановтардың тылдағы еңбекті ұйымдастыруға қосқан үлесі зор болды» деп үнемі айтып отырушы еді. А р а д а ө м і р д і ң ж е т і б е л е с і ө т с е де,әкелеріміздің майдандағы ерлік істері мен тылдағы ерен еңбегі біз үшін отансүйгіштіктің мәңгілік өнегесі болып қала бермек. Олардың осы игі дәстүрін жалғасырып,егеменді еліміздің өркендеуіне өзіндік үлесін қосу бүгінгі ұрпақтың әрқайсысының абыройлы міндеті болмақ.
ҚОСТАНАй тОРҒАйЛыҚтАР ЖАУҒА ҚыРҒиДАй тиДі «қанжығасына бөктерген» атақты барлау- шы болды. Ал Ш.Көрпебаев, Н.Абдуллин- Сталинград, Р.Ахметов, М.Камалов, Ш.Биекиндер – ленинград майданында елін жаудан қорғады.Торғайлықтар Ғ.Сомтеміров, Қ.Мәженов, А.Сәдірбаев Е.Нұрғазин тәрізді жауынгерлердің ерлік істерін де мәңгі есте сақтауда. Торғайлық ұшқыш лейтенант Е.Омаров 1941 жылы Рейхстагты алғаш бомбалаған болса, 1945 жылы жау ордасын талқандағандардың қатарында К.Анапин, С.Рағатов, Қ.Бекмағанбетовтер болды. Майданға азаматтармен қатар торғайлық арулар да аттанды. К.Ғалымова 1942 жылдан бастап артиллерия бөлімшесінің командирі қызметінде Батыс Украина мен Польшаны жаудан азат етуге қатыты. Ол кісі де бірнеше жауынгерлік орден-медальдардың иегері болатын.
Ат жалын тартып мінген азаматтар елін жаудан қорғап жүргенде елде қалған әке- шешесі,жарлары мен балалары олардың орнын жоқтатпай күн-түн қатып еңбек етті. Республикалық «Социалды Қазақстан» газеті 1944-жылғы 14-наурыздағы санында «Торғай ауданының Шөмішкөл (төрағасы –Б.Қонарбаев), Аманкелді (төрағасы –Ш.Құлпейісов) колхоздары мал өсірудің мемлекеттік жоспарын асыра орында- ды» деп жазды. Ал Қостанай облыстық ҚазаҚ хандаРы ұлт жоспаРы – «100 наҚты Қадам» Облыстың білім жүйесін қаржыландыруға бюджеттен бөлінген қаржы 2013 жылмен салыстырғанда 2,9 миллиард теңгеге көбейді. «Дипломмен ауылға» жобасы бойынша 350 маман ауылдық жердегі білім мекемелерінде жұмысқа кірісті. Өзінің кәсіби іс-әрекетін эксперименталдық тәртіпте жүзеге асыратын ұстаздар қызметі жандануы нәтижесінде оқу- тәрбие саласында ілгерілеу байқалып отыр. Бірыңғай ұлттық тестілеу сынағына дайындық пен өткізу шаралары жан-жақты ұйымдастырылды. Алғаш рет Алға, Қарғалы және Мәртөк аудандарында Бірыңғай ұлттық тестілеу пунктері ашылды. Орта білім алған түлектердің 71,86 пайызы мемлекеттік маңызы зор осы сынға өз ынтасымен қатысқанын айтқан жөн. Мектеп-интернат- тар арасында қазақ-түрік лицейі, ауылдық мектептерден Бөгетсай және Шұбарқұдық гимназиялары, қала мектептерінен Хромтау 2015 жылы «Жұмыспен қамту – 2020 жол картасы» бағдарламасы бойынша республикалық бюджет есебінен 5 білім беру нысанына күрделі жөндеу жүргізілсе, барлық мектептерге ағымдағы жөндеу жұмыстары жасалды. Облыс бойынша жаңа 2015-2016 оқу қаласындағы №5 және №2 гимназиялар жоғары көрсеткіштерге ие болды. Хромтау, Алға, Ойыл, Мұғалжар, Шалқар аудандары топ бастады. «Алтын белгіге» үміткерлер арасында 156 түлек өз білімдерін дәлелдеп шықты. Р е с п у б л и к а л ы қ б ю д ж е т е с е б і н е н инвес тициялық жоба бойынша екі мектеп ғимараты Ақтөбе қаласының іргесіндегі Жаңақоныс ауылында, Байғанин ауданының Қарауылкелді ауылында салыну үстінде, екеуі де таяу уақытта пайдалануға беріледі. Бұдан өзге үш мектеп және мектепке дейінгі үш мекеме ғимараттары жергілікті бюджет есебінен салынып жатыр, олар да жақын ара- да шәкірттерге есігін ашады. Қуантатын жағдай – облыста техникалық және кәсіптік білім беретін 42 колледж де оқушылардың осы замандық қажеттіліктер шеңберінде мамандық меңгеруге талпыны- жылына және күзгі-қысқы мезгілдерге үздіксіз жұмыс істеуді қамтамасыз ету мақсатында ар- найы шаралар өткізілді. Мемлекет басшысы биылғы Жолдауын- да әлеуметтік инфрақұрылымды дамыту бағытында бірінші кезекте апатты мектептер сы артып келеді. Биыл мемлекеттік тапсы- рыс бойынша 4184 адам оқуға қабылданбақ. Жаңа оқу жылы қарсаңында оқу әдебиеттерін алуға және жеткізуге 184,9 миллион теңге бөлінді, бұған қоса 22,9 миллион теңгеден астам қаржы бөлінді. Тағы бір жаңалық – Ақтөбе қаласы мен Мұғалжар ауданына 100 миллион теңгеден астам қаржы бөлінеді. Негізінен «Мектеп», «Атамұра», «Алматыкітап» және «Арман-ПВ» баспаларында шығарылған кітаптар жеткізілді. Биылғы жылдың тағы бір ерекшелігі – республика бойынша 12 жылдық оқу жүйесі енгізілетін отыз мектептің қатарында Ақтөбе қаласындағы 2 білім беру мекемесі – Жаңақоныс орта мектебі мен №9 мектеп-гимназия эксперименттік түрде жұмысын бастайды. Облыстағы білім беру мекемелерін жоғары және орта білімді, білікті маман- дармен қамту мәселесі шешілуде. Осы және басқа жайлар ертең Ақтөбе қаласында өткізілетін мұғалімдердің дәстүрлі тамыз кеңесінде жан-жақты сарапқа салынады, жаңа оқу жылын ұйымшылдықпен өткізу сөз болады. Сонымен бірге «Орта білім беретін үздік ұйым» атты республикалық байқау жеңімпазы атанған бір мекемеге, осы аттас облыстық байқау жеңімпазы болып танылған үш мекемеге арнаулы білім гранттары тап- сырылады. Оқу жылының қорытындысы және Бірыңғай ұлттық тестілеудің нәтижесі бойынша үздік көрсеткіштерге жеткен мек- тептер мен колледждердің директорлары, таңдаулы ұстаздар облыс әкімінің Диплом- дарымен, Алғыс хаттарымен және ақшалай сыйлықтармен марапатталады. мен үш ауысымды мектептер мәселесін атап өткен болатын. Бұл орайда облыста 2014 жылдың басында 6 апатты жағдайдағы мек- теп болса, аталған мәселе бүгінде өз шешімін тапты деп айтуымызға болады. Жаңа оқу жылы қарсаңында 3 мектептің құрылысы аяқталып пайдалануға берілмек. Оқушы орнының тапшылығын жою м а қ с а т ы н д а р е с п у б л и к а л ы қ б ю д ж е т қаражаты есебінен салынған Жаңақала ауданының Жаңақала ауылында 100 орындық интернатымен 600 орындық және Орал қаласының Зашаған шағын ауданында 1200 орындық мектептер де жаңа оқу жы- лында пайдалануға тапсырылады. 2015 жылы жергілікті бюджеттен оқулықтарды сатып алу үшін қажетті қаржы бөлініп, оқулықтар толықтай мектептерге жеткізілді. Мектеп- терде белгіленген кестеге сәйкес 10-тамызда 1-сыныптардан бастап оқулықтарды тарату шаралары өтіп, бұл жұмыстар жуырда өз мәресіне жетпек.
Онда қазақ өнерінің көрнекті өкілі Б.Жұманиязов отандық кәсіби музыка саласының дамуына зор үлес қосқаны атап өтілген. «Оның асқақ рухты «Махамбет» операсы, көптеген симфония-поэмалары, әсем әндері мен романстары ұлттық рухани қазынамызды байытып, мәдениетіміздің алтын қорынан лайықты орын алды. Б.Жұманиязов тәуелсіз еліміздің өнерін өркендету жолында да талмай еңбек етті» делінген жеделхатта. Дара дарын иесінің өнегелі өмірі, жарқын бейнесі, биік талғамнан туған музыкалық туындылары халық жүрегі мен жадын- да мәңгі қалатынын атап көрсетілген. міндетін ат қарса, полковник Қ.Жоламанов, М.Жангелов, С.Саматовтар қа зақ халқынан шыққан тұң ғыш әскер ба сы лардың қатарында бол ды.Майдангерлер Қ.Аманкелдин,Ж. Смағұловар ерліктері үшін дәрежелі «Даңқ» ор денімен марапатталды. Ғ.Зайнуллин – Қызыл I-II алаңдағы Жеңіс парадына қатысса, Қ.Нұрғазин 8-гвардиялық Пан- филов дивизиясының қатарында Мәскеуді жаудан қорғады. Ол «Қызыл Жұлдыз», «I-II дәрежелі Даңқ» ордендерінің иегері еді. Торғайлық 1194 арыс майдан даласында «ха- барсыз» кетіп,оларға қай жердің топырағы бұйырғаны әлі күнге дейін белгісіз. Олардың қатарында Кеңес әскері үшін қиын кезең болған – 1941 жылғы қанды шайқастарда хабарсыз кеткен полковник Қ.Жоламанов, екі жауынгерлік орденнің иегері, капитан Н.Ормағанбетовтер де болды. Шұбалаң ауылының тумасы, артиллерия дивизионы командирі капитан Әбдірахман Қапанов 25 жасында Югославияны азат ету шайқасында ерлікпен қаза тапты. Ол да ерен ерлігі үшін «Жауынгерлік Қызыл Ту» мен «Қызыл жұлдыз» ордендерінің иегері болған жаужүрек офицер еді. Аға- сержант Б.Әбділдин – С.Ковпак басқарған партизан құрамасында бөлімше командирі болып жау тылында шайқасса, оның бау- ыры Т.Әбділдин ондаған неміс солдатын 4 5 №33 (1291) 20 – 26 тамыз 2015 жыл
№33 (1291) 20 – 26 тамыз 2015 жыл
өзтаным
өзтаным бетті дайындаған Гүлсінай ИСаева, а.байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты Этнолингвистика бөлімінің аға ғылыми қызметкері, филология ғылымының кандидаты Мырзан КЕНЖЕБАй Қазақ – бірауыз сөзге батпандай салмақ салып, дауды шешкен халық. «Кісіге қарап сөз алма, сөзіне қарап кісіні ал» (Абай) деп үйрететін жұрт. Ұлтымыздың «Өнер алды – қызыл тіл» деп өнер атаулының алдына көркем тілді қоюы тегінболмаса керек. Себебі қазақтың пайымынша, «тіл – көңілдің айнасы», «Қызыл тіл – жанның мияты, Абырой – ердің қуаты», «Көңіл көзін сөз ашар, сөйлемесе кір басар», «тіл – ақылдың өлшемі». Сүмбіле туралы не білеміз? Сүмбіле атауы қайдан шыққан? Ол қандай мағына береді? Бұл атаудың этномәдени мәнділігі неде? «Сөзтаным» айдарында біз Сүмбіле туралы сөз қозғауды жөн көрдік. Сүмбіле – бұл жұлдыз. Халық танымында жарқырап, көкжиекке ең жақын тұратын жа- сылдау жұлдыз сүмбіле деп аталады. Ғылым тілінде оны «Үлкен Арландағы жұлдыз» деп те атайды. Бұл жұлдыз орыс тіліндегі «Дева» дегенге қарап, кейде Бикеш деп атау дұрыстыққа жатпайды. Сүмбіле сөзі қазақ тіліне парсы тілінен ауысқан. Бүгінде кейбір телеарналардың қазақша тілі ешқандай сын көтермей барады. Сөзді бұзып айту, дыбыстық, стилистикалық, т.б. заңдылықтарды сақтамау, қазақ тілінің табиғатына жат сөзбе-сөз аудармаларды қарша борату – әуезді, көркем тілімізге қатты нұқсан келтіруде. Ана тілімізді бұлайша қорлауға ешкімнің хақысы жоқ. Сондықтан мұны тиісті сала басшылары қатаң қадағалауы керек деп білеміз. Мемлекеттік тілге жауапты органдар тарапынан да телеарналардағы тіл тазалығы бақылануы тиіс. Олай болса, белгілі журналист Мырзан Кенжебайдың мақаласын оқырман назарына ұсына отырып, телеарна басшыларынан мемлекеттік тілдің дұрыс қолдануына ерекше жауаптылықпен қарауларын сұраймыз. «ҚазаҚ тілін үйренеміз! Изучаем казахский язык!» «ҚазаҚ тілін үйренеміз! Изучаем казахский язык!» Продолжение рубрики «Қазақ тілін үйренеміз! Изучаем казахский язык!» будет в следующем номере газеты. Ждем отзывов и предложений по электронной почте: anatili_gazeti@mail.ru, а также по телефонам: 394-42-46, 394-41-30, 394-37-75. Рубрику ведут: Дәуіржан Төлебаев, Динара МаСаКОва Отличительная черта нашего народа это – гостеприимство. встретить гостя с почетом и угостить его – знак щедрости. Сегодняшняя тема нашей рубрики «Қазақ тілін үйренеміз! Изучаем казахский язык!» называется «Гос- теприимство», что в переводе на казахский означает «Қонақжайлық». В нашу редакцию поступило письмо, где читатель интересуется об обра зовании слов «білмек, демек, кетпек». Ниже мы приводим примеры из грамматики. Будущее время намерения выражает действие, обозначающее намере- ние что-либо сделать. Образуется с помощью суффиксов -бақ/бек, -пақ/ пек, -мақ/мек (надеюсь, вы уже сами заметили как похожи эти суффиксы на отрицательные частицы, поэтому и правила их присоединения к глаголу одинаковы). Так как все суффиксы заканчиваются на глухие согласные қ или к, то после суффиксов будут следовать «глухие» личные окончания: в первом лице единственного числа – пын/пiн, а множественного числа – пыз/пiз. 1 Мен (Я) Бiз (Мы) бақ / бек глагол + пақ / пек + мақ / мек (шы / шi) пын / пiн (мын / мiн) пыз / пiз (мыз / мiз) 2 Сен (Ты) Сендер (Вы) Сiз (Вы) Сiздер (Вы) сың/сiң сыңдар/сiңдер сыз / сiз сыздар / сiздер 3 Ол (Он(а) Олар (Они) –
народ.
Төр – почетное место. Сыйлы қонақ – уважаемый гость. Тілек – пожелание, тост. асаба – тамада. Қонаққа бару – ходить в гости. Көтеріңкі көңіл-күй – хорошее нас- троение.
Қонақ шақыру – приглашать гостей. Қонақ күту – встречать гостей. Қонақтарды таныстыру – знакомить гостей.
Үстел жаю – накрывать на стол. Шай құю – разливать чай. Пиала – кесе, шыны. ложка – қасық. Вилка – шанышқы. Чай – шай. Сок – шырын. Аппетит – тәбет. Вкусно – дәмді. Меню – ас мәзірі. Комплексный обед – кешенді түскі ас. Официант(ка) – даяшы.
вать гостей. біз әртүрлі салаттар мен тәттілер дайындаймыз – Мы приготовим различные салаты и сладости. Ыстық тамаққа ет ұсынамыз – На горячее подадим мясо. Қонақтар ән салып, би билейді – Гости будут петь и танцевать. Дастарқанға отырыңыз – Присаживайтесь к столу. біз қонақтарды ағамның мейрамханасында күтеміз – Мы будем встречать гостей в ресторане нашего дяди. Примеры: Мен жазбақпын. – Я собираюсь написать. Сен не айтпақсың? – Что ты хочешь сказать? Ол шынайы сөйлемек – Он намерен говорить искренне. Сіз демалмақсыз ба? – Вы намерены отдыхать? биыл сіз ауылда болмақсыз ба? – В этом году вы собираетесь быть в ауле?
Пример из разговорной речи: Где можно перекусить? – Қай жерден тамақтануға болады? Есть ли поблизости кафе (столовая, ресторан)? – Жақын жерде дәмхана
Где можно дешево, но вкусно поесть? – Қай жерде арзан әрі дәмді тамақтануға болады? Я проголодался – Менің қарным ашты. Вы уже позавтракали (пообедали, поужинали)? – Сіз таңғы (түскі, кешкі)
Что у вас есть на первое, второе? – біріншіге, екіншіге қандай тамақ бар? Дайте, пожалуйста, меню – ас мәзірін беріңізші. Я еще не выбрал – Мен әлі таңдаған жоқпын. Что можете нам порекомендовать?– бізге не ұсына аласыз? Я возьму что-нибудь лёгкое – Мен бір жеңілірек тамақ аламын. Какие ваши фирменные блюда? – Сіздердің арнайы тағамдарыңыз
Этот столик свободный? – Мына үстел бос па? Сколько вас? – Сіздер нешеусіздер? Нас четверо – біз төртеуміз. Разрешите (можно) сесть за ваш стол – Сіздің жаныңызға отыруға бола ма? Что закажем? – Қандай тапсырыс бересіз? Я хотел бы сделать заказ – Мен тапсырыс берейін деп едім. Я возьму то, что вы посоветуете – Сіз не ұсынсаңыз, мен соны аламын. Рыбный суп с овощами и свежей зеленью – көкөністер мен жаңа көк қосылған балық сорпасы. Жареная баранина с овощами и специями – көкөністер мен дәмдеуіштер қосып қуырылған қой еті. Фруктовый сок – жеміс шырыны. У меня что-то нет аппетита – Менің тамаққа онша тәбетім болмай тұр. Мне нельзя есть острое (жирное, соленое) – Маған ащы (майлы, тұзды) тағам ішуге болмайды. Дайте мне, пожалуйста, комплексный обед (салат из огурцов, пол пор- ции борща, жаркое, компот и кусочек хлеба) – Маған кешенді түскі ас
Вам придется немного подождать – Сіздерге сәл күтуге тура келеді. Принесите мне шашлык из баранины – Маған қой етінен жасалған кәуап
Положите мне тушенего мясо с овощами – Маған көкөніс қосып бұқтырылған ет беріңізші. Мы хотим попробовать что-то из национальных блюд – біз ұлттық тағам түрлерін жеп көрсек деп едік. Приятного аппетита! – ас дәмді болсын! Передайте мне, пожалуйста, соль (перец) – Тұз (бұрыш) беріп жіберіңізші. Принесите, пожалуйста еще одну вилку – бізге тағы бір шанышқы алып келіңізші. Дайте, пожалуйста, счет – есебін әкеліңізші. Сколько с меня? – Қанша төлеймін? Могу ли оплатить карточкой? – Карточкамен төлеуге бола ма? Я заплачу наличными – ақшасын қолма-қол төлеймін.
сипаты қандай болатынын болжап айтып кеткен Тілеуұлы әулие Мөңке би сонау ХҮІІІ-ғасырдың бас кезінде-ақ: Құрамалы, құранды үйің болады, Аумалы-төкпелі сөзі бар биің болады. Дүдәмалдау дінің болады. Алашұбар тілің болады,– деген екен. Ол әсіресе «алашұбар тілің бола- ды» дегенде, осы күні Қазақстан теле- арналарында күпінің битіндей құжынап жүрген ұялмай-қызармай, беттері бүлк етпей өздерін тележурналистпіз деп атайтын әнші-сымақ, сазгер-сымақ, жүргізуші-сымақтар қаптайтынын, олар қазақтың тілін орысшаның сөзбе-сөз аудармасына айналдырып құртатынын сол кезде-ақ көзбен көріп отырған ба дерсің. Сөз білмеушілік пен надандық қосылып әлемдегі ең бай, ең көркем тілдің бірі санатындағы қазақ тілін орысшаның көлеңкесіндей ғана кейіпке түсірген телеарналардағы бұл бассыздарға енді билік тарапынан ноқта салынбаса, олар тілімізді әлдебір есалаң адамдардың тіліне айналдырып болып қалғанын көзіміз көріп отыр. Қолдан келер дәрмен жоқ. Әйтпесе, қазақ «жұлын» деп атайтын сөзді де білмей
жүктеу/скачать 4,38 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|