Еуразия гуманитарлық институтының хабаршысы тоқсандық журнал 2001 ж шыға бастаған 2016

 
240 
Наиболее употребительны формы приветствия «Добрый день» (28%): «Добрый день, 
такая  ситуация,  купил  обувь  на  ибее,  размер  писал  один,  по  факту  прислали  другое». 
«Добрый  день,  уважаемые  форумчане!  Планируем  открыть  ЗООМАГАЗИН,  но  в  этом 
деле  новички».  «Добрый  день!  Не  знаю  куда  написать,  так  что  напишу  вопрос  здесь. 
Может  кто  ответит  или  перенаправит,  буду  очень  благодарна».  Также  активно 
пользователями  используется  аббревиатура  этого  же  приветствия  «ДД/ДН»  (28%). 
Употребление  данных  аббревиатур  характеризует  речь  большинства  пользователей 
форумов,  так  как  Интернет-пространство  требует  краткости  и  лаконичности  в  общении. 
Это является одной из самых ярких особенностей виртуального общения.  
«ДН!  Знающие  подскажите,  интернет-покупку  безопаснее  оплачивать  с  виза 
электрон  или  через  paypal?».  «ДД  скажите  кто  может  знает  как  покупать  с  сайта 
http://aliexpress.kz/  или  можно  пользоваться  русским  сайтом?  кто  покупал?».  «ДД! 
Покупки  онлайн  делаю часто,  но  вот  ноутбук  не  покупал.  Подскажите,  есть  ли  сейчас 
какие  либо  сложности  с  таможней,  если  стоимость  менее  1000  евро».  «ДД!  Уже 
задавала  вопрос,  но  ответ  на  него  не  получила.  Мне  нужно  завезти  малую  партию 
продуктов с Украины». 
Также  в  данной  тематической  категории  употреблялись  такие  приветствия  как 
добрый  вечер  (14%),  всем  привет  (9%),  доброго  времени  суток  (7,2%),  приветствую 
(6,7%),  здравствуйте  (7,1%).  Общение  в  данной  тематической категории происходит  по 
формуле  «вопрос-ответ»,  в  общении  участвует  максимальное  количество  пользователей, 
поэтому речь богата формами приветствия. 
В  сообщениях,  относящихся  к  женской  тематике,  формы  приветствий  встречаются 
довольно  редко.  Общение  на  женские  темы  представляет  собой  непрерывный  диалог, 
подразумевающий общение между узкой группой пользователей.  
 
28,10%
22%
9,30%
3,90%
3,90%
3,90%
3,90%
0,00%
5,00%
10,00%
15,00%
20,00%
25,00%
30,00%
Частотность употребления приветствий в 
категории, посвященной женской тематике 
 
Из  сообщений,  размещенных  на  форуме,  было  выявлено,  что  наиболее 
употребительным  является  приветствие  «ДД/ДВ/ДН»  –  частотность  его  употребления 
составила 28,1%. «ДД, скажите, а что можно сделать с «мешками» под глазами?». «ДД! 
Посоветуйте пожалуйста к какому специалисту лучше обратиться в Алматы, в связи с 
появившимся  новообразованием  на  лице...  »  На  втором  месте  приветствие  добрый  день 
(28%).  «Евгения,  добрый  день!  Подскажите,  можно  ли  делать  пиллинг  при  куперозе?». 
«Добрый день! Под глазами мелкие мимические морщинки из-за того что часто щурюсь. 
Морально  еще  не  готова  прибегнуть  к  диспорту  или  ботоксу.  Есть  ли  действенные 
процедуры  по  борьбе  с  мимическими  морщинами  под  глазами?».  «Добрый  день,  кто 
применял  косметику  для  домашнего  ухода  фиджей  (PHITOGEN  Италия)...».  Также 
участники  форума  употребляли  такие  приветствия,  как  всем  привет/привет  (22%), 

 
241 
здравствуйте  (9,3%),  добрый  вечер  (3,9%),  доброго  времени  суток  (3,9%),  приветик 
(3,9%), приветствую (3,9%).  
Третья тематическая группа, которую мы рассмотрели, развлекательного характера. 
В  данной  категории  интернет-форума  формы  речевого  этикета  встречаются  значительно 
реже,  чем  в  первых  двух,  поскольку  сообщение  каждого  участника  представляет  собой 
отдельный микроблог, редко обращенный к кому-либо.  
50,00%
50,00%
0,00%
10,00%
20,00%
30,00%
40,00%
50,00%
60,00%
Привет
Добрый день
Частотность употребления приветствий в категории 
развлекательного характера
 
Среди проанализированных сообщений мы отметили только две формы приветствия: 
привет (50%): «Привет, народ! Би-2 собираются в Алматы в феврале, хочу приехать...». 
А также «здравствуйте» (50%): «Здравствуйте а можно по подробней? Я после распада 
"Агаты  Кристи"  вообще  о  деятельности  Вадима  Самойлова  ни  чего  не  знаю.  Заранее 
спасибо».  Таким  образом,  использование  форм  приветствий  на  веб-форуме  обусловлено 
тематикой обсуждений. Наиболее употребительны этикетно-речевые формы приветствий 
в  темах,  заведомо  требующих  решения  какой-либо  важной  задачи  или  проблемы. 
Например,  тема  в  разделе  «Экономика  и  финансы»  –  «Открытие  ИП».  Большинство 
пользователей  обращаются  в  теме  к  «экспертам»,  желая  получить  консультацию  по 
волнующей  проблеме,  поэтому  сообщения  начинаются  с  вежливого  приветствия.  В 
обсуждениях  по  женской  тематике  наблюдается  меньшее  количество  этикетных  форм 
приветствий,  так  как  общение  происходит  не  на  уровне  «новичок-эксперт»,  а  в  форме 
диалога  между  равноправными  участниками  коммуникации.  В  последней  категории 
(«Развлечения» было выделено только две формы приветствий (привет, добрый день).  
Также особенностью виртуального общения является стремление к упрощению речи, 
происходит  сокращение  отдельных  речевых  форм.  Этим  обусловлено  появление  таких 
форм приветствий как ДД/ДН/ДВ. 
Молодежь,  являясь  преимущественным  носителем  жаргона,  делает  его  элементом 
поп-культуры,  который  в  свою  очередь  делает  его  престижным  и  необходимым  для 
самовыражения.  Примеров  тому  достаточно  в  текстах  песен  («Мне  все  по  барабану»  – 
группа  «Сплин»,  «Заколебал  ты»  –  группа  «Дискотека  Авария»),  в  радиопередачах  и 
музыкальном телевидении, на которые они и ориентируются. 
Стремительное  и  постоянное  ускорение  и  обновление  –  ведущие  характеристики 
современной  жизни,  которой  живет  казахстанский  подросток.  Научно-технические 
революции делают общение чрезвычайно динамичной системой, стимулируя радикальное 
изменение  социальных  связей  и  форм  человеческих  коммуникаций.  В  современной 
культуре  присутствует  ярко  выраженный  слой  инноваций,  которые  постоянно 
взламывают  и  перестраивают  культурную  традицию,  затрудняя  тем  самым  процессы 

 
242 
социализации  и  адаптации  человека  к  постоянно  меняющимся  условиям  и  требованиям 
жизни. Усложнение социокультурной реальности, сопровождающейся ломкой традиций и 
норм разных сфер жизни, стремительное и всеохватывающее распространение продуктов 
массовой  культуры  обусловливают  угрожающие  масштабы  современного  кризиса 
общения. 
 
 
СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ 
 
1
 
Караулов Ю.Н. Русский язык и языковая личность. – М.: Наука,1987. – 238 с. 
2
 
Формановская  Н.И.  Русский  речевой  этикет:  Лингвистический  и  методический 
аспекты. – М., 1987.  
3
 
Словарь 
Seopult 
// 
Электронный 
ресурс 
[Режим 
доступа]: 
http://seopult.ru/library/Социальная_сеть
 
4
 
Веб-форум.  Википедия.  Свободная  энциклопедия  //  Электронный  ресурс  [Режим 
доступа]: 
http://ru.wikipedia.org/wiki/Веб-форум
 
5
 
Система  мгновенного  обмена  сообщениями.  Википедия:  свободная  энциклопедия  // 
Электронный 
ресурс 
[Режим 
доступа]: 
http://ru.wikipedia.org/wiki/Система_мгновенного_обмена_сообщениями
 
6
 
Казахстанский  форум  «Все  вместе»  //  Электронный  ресурс  [Режим  доступа]: 
http://vse.kz/
 
7
 
Центр тяжести // Электронный ресурс [Режим доступа]: 
http://ct.kz/
 
8
 
VIPforum.kz  –  общетематический  форум  //  Электронный  ресурс  [Режим  доступа]: 
http://vipforum.kz/
 
 
 
 
ТҮЙІН 
 
Мақала  жаһандық  Ғаламтор  желісінде  орыс  тіліндегі  сөйлеу  этикетінің  қызмет  етуін 
зерттеуге  арналған.  Сәлемдесу  мен  қоштасу  үлгілерінің  қолданылу  ерекшеліктері  қазақстандық 
веб-форумдардағы хабарлама материалдары бойынша қарастырылған. 
 
RESUME 
 
This article deals  with the forms  of  Russian  speech  etiquette  in  the  Internet  Global  network.  The 
features in the use of forms of greetings and farewells are considered on the basis of the analysis of the 
messages which were published on Kazakhstan web forums. 
 

 
243 
ӘОЖ 
82.09 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Г.Е. Абылова  
Еуразия гуманитарлық институты, 
филол. ғыл. канд., доцент 
 
«Батырлық – Заман - 
Соғыс» триадасы 
контекстіндегі 
батырлық 
концептісінің 
ерекшеліктері 
 
Аннотация  
Мақалада  ХV-XVIII  ғасырлардағы  ақын-
жыраулар 
поэзиясындағы 
«батырлық» 
концептісінің  фрейм  түріндегі  мазмұндық 
құрылымы  қарастырылады.  Тілдік  материалды 
талдау  авторға  батырлық  концептісінің  осы 
кезеңдер 
аралығындағы 
концептуалды 
белгілерінің 
қолданыс 
жиілігі, 
сапасын 
анықтауға  мүмкіндік  береді.  Ақын-жыраулар 
шығармашылық  жүйесінің  түрлі  кезеңдеріндегі 
дүниенің  поэтикалық  бейнесіндегі  «батырлық» 
концептісінің құндылық рөлін айқындалады.  
Түйін  сөздер:  ақын-жыраулар  поэзиясы, 
батырлық 
концептісі, 
фрейм, 
дүниенің 
поэтикалық  бейнесі,  сценраий,  концептуалды 
белгілер.  
 
 
Ақын-жыраулардың 
поэзиясындағы 
мәтіндерінде  қазақ  санасы  үшін  маңызды 
концептілер 
репрезентацияланады. 
Орта 
ғасырдағы  адам  үшін  батырлық  маңызды.  Бұл 
еңбегімізде  «Батырлық-Заман-Соғыс»  үштігінде 
«батырлық» 
концептісінің 
фрейм 
түрінде 
мазмұндық  құрылымын  қарастырамыз.  Ол  үшін 
фрейм 
жайында 
ғалымдардың 
теориялық 
тұжырымдарына шолу жасалық. Фрейм теориясы 
жайындағы 
білім 
ХХ 
ғасырлардағы 
70-
жылдардағы 
М. Минский 
тарапынан 
қарастырылған.  
Мәтінді  түсінуде  фрейм  ерекше  роль 
атқарады.  Фрейм  мәтінді  түсіну  процесіне  мәтін 
түзуші 
тарапынан 
енгізілген. 
Мәтіннің 
мағынасын  түсіну  барысында  фрейм  белсенді 
болып  шығады.  Фрейм  стереотипті  ситуацияны 
бейнелейтін  «құрылымданған  ментальді  сурет» 
ретінде ғана емес, сонымен бірге, таным құралы 
болып  табылады  1, 64-65 б.,  өзінің  өрістеу 
мүмкіншілігіне  орай  бөліктерді  айқындайды 
және  мәліметті  нақтылайды  2,  128 б..  Фрейм 
таңбалық  жүйедегі  ділдік  жасалымдардың  қайта 
кодтаудың  құралы  болып  табылады  деген 
М. Минскийдің 
тұжырымдамасын, 
сонымен 
бірге  Ч. Филлмордың  жоғарыдағы  теориясын 
негізге  алып,  біз  мәтіндік  құрылымдардың 
зерттеу  позициясы  тұрғысынан  фрейм  ұғымын 
кеңірек  түсінуге  болады  деген  ғалымдардың 
пікіріне  қосыламыз.  Себебі  фрейм  көркем 
шығарма   мәтінінде  ақынның  белгілі  бір  түрде 

 
244 
ұсынған  дерексіз  білімі  ретінде  ғана  емес,  оқырманның  ментальді-когнитивті  қабілеті 
есебінен  көркем  мәтіндегі  оның  өзектенуінің  нәтижесі  ретінде  де  түсіндіріледі. 
Оқырманның  міндетіне  фрейм  көмегімен,  жеке  концептуалды  моделімен  және  автордың 
концептуалды моделімен мәтіннің белгілі бір сегменті аялық біліммен ара қатынасын түзу 
кіреді.  
Бұл  үштіктегі  «батырлық»  концептісі  кешенді  ой  бірлігі  ретінде  ойлау  қызметі 
процесінде  өзінің  түсініктік  деңгейін,  не  фреймді,  не  схемалық,  не  ой  суреті,  не  бұл 
концептуалды мәндердің түрлі комбинациясын өзектендіріп, түрлі жақтарымен танылады. 
Олай болса, бұл концепті берілген жіктеу бойынша әрі фрейм әрі сценарий, яғни фреймдік 
сценарийді  білдіреді.  Бұл  концептінің  фрейм  ретінде  санауға  болады,  себебі  ол  концепт 
мазмұнын  толықтырушы  білім  жинақталған  когнитивті  құрылым  ретінде  беріледі.  Ал 
батырлық  концептісінің  сценарийге  қатыстылығы  оның  сюжеттік  сипатында,  яғни 
уақыттардағы  эпизодтарының  жүйелілігінде.  Осыдан  келіп  батырлық  құбылысының  өзі 
жеке болмайды, ол бұл қызметтің процесін, оның иесі және нәтижесін ұсынады.  
Батырлық концептісі үш компонентті фреймдік сценарий болғандықтан, оның әрбір 
компоненті  өзінің  ядросы  мен  перифериясына  ие.  Бұл  үш  бөлігі  жеке  қарастырылады, 
жинақталған түрде вербализациясының толық бейнесін алуға мүмкіндік береді.  
Ақын-жыраулардың  көпшілігінде  өзекті  де  негізгі  концепт  батырлық  болып 
табылады.  Өйткені  бұл  концепті  толғауда  ақын  суреттеген  адамдардың  өмірлік  жолын, 
мақсатын  тануға  мүмкіндік  береді.  Батырлық  концептісінің  сол  кезеңдердегі  ең  өзекті 
қазақ  халқының  ұлттық  санасында  маңызды  ұғым  ретінде  орын  алғаны  белгілі. 
Батырлардың  ел  қорғаны  ретінде  этникалық  санада  әрдайым  позитивті  баға  алған. 
Сонымен  қатар,  заманның  эстетикасы  мәдениеттің  мынадай  доминантымен  анықталады: 
даңқ, батырлық, сенім. Поэзия ұлттық мәдени кодының көрінісі болып табылатындықтан, 
бұндай тұжырым ақын-жыраулық дүниенің поэтикалық бейнесіне де кең таралуы мүмкін. 
Елін  қорғаған,  елі  үшін  қан  төккен  батырлардың  ерлігі,  даңқы,  елге  әділ  билік  жүргізе 
білген,  бейбіт  заманға  ұмтылған  хан,  сұлтан,  төре,  билердің  жұртына  ертеңгі  күніне 
сенімділік  сыйлай  білген  істері  көптеген  ақын-жыраулардың  шығармаларының  негізгі 
өзегін  құрағаны  белгілі.  Осылайша,  заман  концептосферасының  маңызды  қасиет 
антропоцентризмге  байланысты,  адамның  дүниенің  эстетикалық  игеруі  табиғат  және  зат 
әлемінен  жоғары.  Заман,  даңқ,  ерлік,  батыр,  хан,  уақыт,  кеңістік,  адам,  табиғат  –  қазақ 
қоғамының маңызды құндылықтары. 
Альберт  Швейцар  «шындық  болмысты  қалыптастырушы  күштердің  ішінде 
адамгершілк  (нравственность)  бірінші  болып  табылады...»  деп  жазады.  Ал  адамның 
адамгершілік  тұрғысынан  идеалдылығы  жайында  ақын-жыраулардың  поэзиясында  өз 
заманына сәйкес қандай болуы керек жайында айтылған (Абылай, Бөгенбай). Осыған орай 
айтатынымыз,  дүниенің  поэтикалық  бейнесін  қалыптастырудың  негізі  болған  заман 
концептісімен  қатар,  адамның  адамгершілік  тұлғасы  заманында  қалай  болу  керек,  қалай 
болған, қазір қандай адамгершілік қасиеттер көрініп жатыр деген ойларын айтқан, ақын-
жыраулар поэзиясында тікелей осы лексикалық бірліктер арқылы берілмеген.  
Ғ.Есімнің  ескертуінше,  жырау  феноменінің  ерекшеліктерінің  бірі  –  олардың 
шығармашылығындағы  екі  негізгі  тақырып:  билік  және  батырлық  [5,  8  б.]  болса,  онда 
«заман» концептісінің бір аспектісін «батырлық» концептісі ашып бере алады. Батырлық, 
соғыс,  елді  қорғау  тақырыбы  әрқашан  адам  санасында  маңызды  орын  алған  және  тұтас 
адамзат тарихы мен әрбір жеке цивилизацияның тарихы – бұл соғысу, батырлық көрсету, 
елді  қорғау  тарихы  десек  асыра  айтпағандық  болып  табылады.  «Батырлық»  ұғымы  адам 
және қоғам өмірінде маңызды роль атқарады. Біз көпқырлығымен және экстенсионалдың 
әртектілігімен 
ерекшеленетін 
«батырлық» 
концептісін 
«заман» 
концептісімен 
арақатынаста лингвокогнитивті аспектіде қарастырымыз.  

 
245 
«Батырлық»  концептісі  көпөлшемді  мәндік  құрылым  ретінде  адам  жадысында 
сақталған білімді (ментальді репрезентация) өлшеу және суреттеу, сипаттау үшін модель 
ретінде фрейм түрінде өңделеді.  
Ақын-жыраулар  поэзиясында  «батырлық»  концептісі  өте  көп  кездеседі.  Бұл  қазақ 
хандығының  құрылуы  мен  дамуындағы  тарихи  қадамдарымен:  әрбір  дәуірдегі  ұрпақтың 
тағдыры  сыртқы  жаулармен  соғысуға  сәйкес  келген,  осыған  байланысты  қазақ  тілінде 
әскери  лексикасы  өте  бай  болып  отыр.  Ғалым  Р. Сыздық  та  ақын-жыраулар 
поэзиясындағы сөздік құрамында соғыс ісіне, қару-жараққа байланысты сөздердің едәуір 
тобы  құрайтынын  айтып  кеткен.  Бай  әскери  тәжірибе  дәстүрлі  түрде  қазақ  ұлттық 
менталитетінде  және  тілінде  көрініс  тапқан  деуге  болады.  Бұның  өзі  бұл  (батырлық) 
концептінің қазақ халқының мәдени мәнді және базалық маңызды концептілер қатарына 
жатқызуға  болады  деген  тұжырым  жасауға  негіздеме  береді.  Асан  Қайғы:  ...Жолдасыңа 
жау  тисе,  Жаныңды  аяп  тұрыспа  [4,  28 б.]  –  деген  жолдарында  қасындағы  досына, 
жолдасына қауіп келгенде кез келген адамнан жанын аямастан батырлық танытуды талап 
етеді.  «Қазтуған,  Доспамбет,  т.б.  творчествосынан  көрінетіндей,  жыраулар  көне  дәуірде 
жорық  жыршысы  болды.  Әскери  жорықтарға  қатысу  жыраулар  творчествосына  өз 
сәулесін түсірді: жырау поэзиясы әдетте өр рух, романтикаға, жауынгерлік пафосқа толы 
келеді»  [4,  152 б.]  дегендей,  бұл  жырауларда  батырлық  негізгі  тақырыптардың  бірі  бола 
отырып, сол заманның көрінісін бейнелі тілмен көз алдыңа әкеледі. 
Әрбір халық адам мен жануар, адам мен өсімдіктің «өлшемдестігі» жайында ерекше 
түсінік бар. Қазақтар менталитеті үшін батырлықтың осындай эталоны арыстан, жолбарыс 
болып табылады. Мысалы, «арыстандай айбатты, жолбарыстай қайратты» адам – жануар 
«батырлық»  когнитивті  моделінің  жеке  бір  түрі.  Семантикалық  жан-жақты,  қайта 
түсіндіру барысында бұл  жануардың қылығын, оның бой бермейтін  шексіз күші, қауіпті 
жауға ұмтылуға дайындығы жайында білімді білдіретін фреймнің фондық, перифериялық 
бөлігі  белсенділікке  ие  болады.  Бұл  қасиет  адамдық  жүйеде  батырлық,  батылдық, 
қорқынышсыздық  және  қауіп-қатер  қарсы  жүру  дайындығын  координат  ретінде 
түсіндіріледі. Мысалы, Жиембет жырау: Жолбарыстай Жолымет, Құрбандыққа қол емес 
[4,  59 б.]  деген  жолдарында  өзінің  батыр  інісін  жолбарысқа  теңеп  отыр.  Ал  Ақтамберді 
жырау: Жасым жетпей он беске, Қорғайтын жан адам жоқ. Кәрі ақсайды ақылдан, Ер 
ақсайды жақыннан, Қазір әлсіз болсам да, Үмітім бар ақырдан. Жасым жетіп он беске 
Кірер  ме  екем  кеңеске,  Бұғана  қатып,  бел  бекіп  Ерегескен  дұшпанмен  Шығар  күн  туса 
күреске!  [4,  67 б.]  –  дей  отырып,  ақын  өзінің  әлсіздігі  жасының  кіші  екендігімен, 
кәмелетке  жетпегендігі,  физикалық  күш  толық  қалыптаспағанымен  байланыстырады. 
Ақын-жыраулардың  «батырлық»  жайындағы  тағы  бір  өлеңдер  тобы  қазақтың  атақты 
батырлары  (Бөгенбай,  Қабанбай,  Жәнібек  Шақшақұлы  т.б.),  олардың  ерлігіне  арналады. 
Тарихтағы реалды қазақ ұлтының батырларын суреттеу арқылы өз заманының поэтикалық 
бейнесін әсерлі түрде жеткізе білген (Тәтіқара, Үмбетей, Бұқар жырау т.б.).  
Қорқақтық,  әлсіздік,  дәрменсіздік,  дұшпан,  жау  секілді  сөздер  тек  соғыста,  жаудан 
елді  қорғау  барысында  ғана  емес,  кәрілікте,  күнделікті  тұрмыста,  әйел,  келін,  бала 
алдындағы ситуацияда да өзінің тілдік бейнесін тағы бір қырынан танытатынын байқауға 
болады.  Мысалы,  Үмбетей  жыраудың  «Бұқарға»  деген  өлеңінде:  Кетеген  болса  түйең 
жау,  Тебеген  болса  биең  жау,  Ұрысқақ  болса  ұлың  жау,  Керіскек  болса  келінің  жау, 
Үйіңдегі  ұлың жаман болса, Есіктегі  құлмен  тең [4, 83 б.]  – тұрмыстық өмірдегі  жауды 
айтып кетеді де, Бәйбішең аю болса аса алмассың, Қарау болса әй деуге бата алмассың 
[4, 84 б.] – деп әйелінің алдында қартайғанда күш те бедел де кетуінен қорқуды ескертеді.  
Сондай-ақ,  Шал  ақын  да,  көбінесе,  кәрілік  кездегі  адамның  физикалық  күшінің 
азаюы,  әлсіздігі,  дәрменсіздігі  сөз  болады.  Мысалы:  Кәрі  күш  не  болады,  уа,  дариға, 
Асырайтын қолынан жасы кетсе [4, 145 б.].  
Қартайсаң  нұрлы  жүзден  шырай  кетер,  Бойдағы  жастық  қуат  бәрі  кетер  [4, 
152 б.].  

 
246 
Белгісі кәріліктің кетер күшің, Болмайды бастағыдай ешбір ісің [4, 164 б.].  
Сүйегің  қартайған  соң  бор  екенсің,  Тоқтының  баласына  әлің  келмей,  Балаңның 
баласына қор екенсің [4, 166 б.].  
Дүниенің  поэтикалық  бейнесі  –  күрделі  ұғым,  түсінік,  оның  құрамына  «ғалам 
бейнесі»,  яғни  «объектілер,  оқиғалар,  ситуациялар,  заттардың  жай-күйі»  [5,  291 б.]  және 
«ғалам  жайындағы  ойлау»  [5,  378 б.],  яғни  ақын  тарапынан  ұсынылатын  оның  (ғалам 
бейнесінің)  құрылымы  жайындағы  түсінік  болып  табылады.  Осылайша,  «батырлық» 
концептісінің  тілдік  репрезентациясына  анализ  жасау  арқылы  ақын-жыраулардағы 
дүниенің поэтикалық бейнесінің бір фрагментін айқындауға болады.  
Бұл ізденісімізде «батырлық» концептісінің талданатын негізгі тілдік материал ХҮ–
ХҮІІІ  ғасырлардағы  ақын-жыраулардың  толғауларының  мәтіні  болғандықтан  ХҮ,  ХҮІ, 
ХҮІІ,  ХҮІІІ  ғасырлар  деп  шартты  түрде  жіктедік.  Батырлық  концептісінің  осы  кезеңдер 
аралығындағы  концептуалды  белгілерінің  қолданыс  жиілігі,  сапасын  анықтаймыз. 
Концептінің  белгісі  «бұл  кейбір  ұқсас  емес  құбылыстар  салыстырылатын  жалпы 
негіздеме» [6, 6 б.]. Бұл концептінің эволюциясында барлық ғасырлардағы қарастырылған 
6  концептуалды  белгі  айқындалған:  әлеуметтік,  зооморфтық  белгілер,  сонымен  қатар, 
«соғыс  әрекеті»,  «ішкі  қасиет  ретіндегі»,  «тұрмыстық  қатынастағы»,  «сөздік  қарым-
қатынас» атаулармен біріккен белгілер.  
Төмендегі  кестеде  ХҮ–ХҮІІІ  ғасыр  аралығында  ақын-жыраулардағы  «батырлық» 
концептісінің концептуалды белгілерінің эволюциясы сандық, сапалық сипатта берілген:  
 
1-кесте  «Батырлық» концептісінің концептуалды белгілерінің эволюциясы бойынша  
 сандық көрсеткіштер 
Белгілер тобы 
Сандық көрсеткіші 
 
ХҮ ғ. 
ХҮІ ғ. 
ХҮІІ ғ. 
ХҮІІІ ғ. 
«Соғыс әрекеті» 
белгісі 
Асан Қайғы 
(1)  
Доспамбет (1) 
Шалкиіз (14) 
Ақтамберді 
(4) 
Шал ақын (3) 
Бұқар (4) 
Тәттіқара (4) 
Үмбетей (3) 
Әлеуметтік статус 
(әлеуметтік 
қатынас) белгі 
Қазтуған (1) 
 
Жиембет (4) 
Үмбетей (2) 
Шал ақын (1)  
Ішкі жеке қасиет 
ретінде 
Қазтуған (1) 
Доспамбет (1) 
Шалкиіз (3) 
Ақтамберді 
(1) 
Үмбетей (1) 
Тұрмыстағы көрініс 
белгісі 
 
 
 
Бұқар (2) 
Үмбетей (2) 
Тәттіқара (1) 
Шал ақын (1) 
Көтеш ақын 
(1) 
Сөздік қарым-
қатынас ролінде 
 
Шалкиіз (1) 
 
Бұқар (1) 
Үмбетей (1) 
Зооморфтық белгі 
 
 
Жиембет (5) 
Бұқар (1) 
 
Бұл кесте бойынша «батырлық» концептісінің ақын-жыраулар танымдық жүйесінде 
орын  алған  концептуалды  белгілік  сипатында  сандық  та,  сапалық  өзгерістер  бары 
байқалады.  ХҮ–ХҮІІІ  ғасырлар  қазақ  ұлты  үшін  жаугершілік  заман  болғаны  тарихтан 
белгілі,  олай  болса  «батырлық»  концептісінің  «соғыс  әрекеті»  белгісі  ретінде  барлық 
ғасырларда  тілдік  репрезентациялануы  заңды  құбылыс.  Әлеуметтік  статус  не  әлеуметтік 
қатынас  белгісі  түрінде  бұл  концептінің  берілуі  де  түсінікті  деп  айтуға  болады,  себебі 

 
247 
батырлық  иесі  болған  адам  қазақ  қоғамында  ел  қорғаны  ретінде  әлеуметтік  иерархияда 
өзіндік  бағалауға  ие  және  түрлі  әлеуметтік  қатынастарда  да  батырлық  иесі  өзіне 
жүктелген  әлеуметтік  ролі  және  үні  танылады.  «Батырлық»  концептісінің  ХҮ–ХҮІІІ 
ғасырлар  дамуындағы  өзгерістер  бір  жағынан,  адамның  ойлау  жүйесінің  танымдық 
механизміне,  тілдік  заңдылықтарға  байланысты  болып  келсе,  екінші  жағынан,  адамның 
әлеуметтік, мәдени, саяси құбылыстарға қарым-қатынасы сипатына негізделеді. 
Қолданыс жиілігінің көрсеткіші бұл концептінің сапалық сипаттамасы жайында, сол 
кезеңдердегі тіл иелері үшін өзектілігі жайында қорытынды тұжырым жасауға мүмкіндік 
береді.  «Соғыс  әрекеті»,  «әлеуметтік  статус»  және  «ішкі  қасиет  ретіндегі»  белгілері 
барлық  ғасырларда  ақын-жыраулардың  поэзиясында  бейнеленген.  ХҮ–ХҮІІІ  ғасырларда 
қазақ  ұлты  үшін  жаугершілік  заман  болғаны  тарихтан  белгілі.  Сондықтан  да  бұл 
кезеңдердегі адамдардың әлеуметтік статусы оның жоғары қасиеті ретінде, қазақ ұлтының 
әлеуметтік  иерархиясында  текті  өзіндік  жоғары  бағаға  ие  болған  титул  ретінде,  соғыс 
әрекетінде өте қажет ішкі қасиет ретінде орын алған.  
ХҮІІІ  ғасырда  бұл  концептінің  «тұрмыстық  қарым-қатынастағы»  және  «сөздік 
қарым-қатынастағы»  белгілерімен  толықтырылған.  Батырлық  иесінің  күнделікті  тұрмыс 
тіршіліктегі кәріліктен бұрынғы күш-қуатынан айрылып, балаларының, келіндерінің және 
бәйбіше  алдындағы  беделі  болмай,  батылдығының  жоғалуы  қоғамдағы  да  орнын  басқа 
жастардың басуымен сипатталады. Қазақ ұлты үшін сөз өнері жоғары бағалағаны белгілі, 
сондықтан да сөз өнеріндегі жеңістің соғыстағы жеңіспен барабар болды десек те болады. 
Ақын-жыраулар 
поэтикалық 
мәтініндегі 
ХҮІ 
ғасырдағы 
концептінің 
құрылымындағы  «әлеуметтік  статус»  белгісін  көрсететін  репрезентанттар  болған  жоқ. 
ХҮІ  ғасырдағы  «әлеуметтік  статус»  белгісінің  болмауы  қазақ  тілінде  бұл  кезеңдерде 
батырлық  ішкі  қасиет  ретінде,  соғыс  әрекеті  ретінде  және  әлеуметтік  статус  тығыз 
байланысты  болады  және  бір-бірінен  бөлек  қарастырылмаған.  Сандық  тұрғыдан  бұл 
кезеңде  соғыс  әрекеті  мен  ішкі  қасиет  ретіндегі  белгілерінің  көп  орын  алған.  Батырлық 
концептісінің  ішкі  жеке  қасиет  және  соғыстағы  жауға  қарсы  әрекет  ретінде  ақын-
жыраулар  санасында  әлеуметтік  қатынастағы  статус  қасиетінің  интериоризациясына 
қарағанда үлкен көлемде көрініс табады. Ал зооморфтық белгілердің қазақ тілінде өте аз 
берілуі  бұл  «батырлық»  концептісінің  дерексіздігінің  жоғары  деңгейі  байқатады. 
Батырлық секілді көпқырлы күрделі құбылысты нақты деректі жануарлар бейнесі арқылы 
берудің қажеттілігі төмендеген.  
Осылайша,  батырлық  концептісінің  қазақ  тілінде  эволюциясы  даму  сипатында  сол 
кезеңде орын алған шындық өмірдің сипатымен тығыз байланыс тапқан, дерексіз мағына 
ретінде дамуының өрлеуі, түрленуі байқалады.  
Батырлық  концептісін  диахрондық  тұрғыдан  қарастыруда  сапалық  және  сандық 
сипаттамасын  салыстырумен  жүзеге  асады.  Концептінің  сапалық  сипаттамасы  оның 
белгілері  мен  репрезентанттарынан  тұрады,  ал  сандық  оның  санадағы  шындық  өмірдің 
концептуализациясы  деңгейінің  көрсеткіші  болып  табылатын  қолданыс  жиілігінен 
байқалады.  
Концептінің даму сипатының эволюциясының әркелкілігі сипатына ие. Жүргізілген 
зерттеуіміз концептінің құрылымдық элементтерінің сапалық дамуы мен сандық көбеюіне 
қарай  бағытталған,  сонымен  бірге,  керісінше  дамуда  байқалады.  Мұндай  концептінің 
модификациясы  түрленімі  қабылдау  мен  оның  тілдік  көрінісінің  байланысы  жайындағы 
тұжырымды растайды.  
Зерттеу  материалы  көрсеткендей,  концепт  дамуының  барысында  дерексіз 
түсініктерге  қатысты  белгілердің  өсуі  мен  нақты  деректі  мәндер  негізінде  белгілердің 
сандарының  азаюы  байқалады.  Бұл  адам  ойлауының  өзі  жасаған  дүниенің  поэтикалық 
бейнесінің күрделенуі жағына қарай дамуымен анықталады.  
Жалпы  алғанда,  концепт  эволюциясынан  адам  санасының  қызметін  сипаттайтын 
тілдік  өзгерістерді  байқауға  мүмкіндік  береді.  Ақын-жыраулардың  санасында  батырлық 

 
248 
концептісінің  қазақ  қоғамындағы  қажет  құбылыстардың  бірі  ретінде  күрделенуі  және 
оның тілдік бейнедегі өзінше түсінілуінің күрделігі секілді процестер жүреді.  
 
 

жүктеу/скачать 3,31 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: