Еуразия гуманитарлық институтының хабаршысы тоқсандық журнал 2001 ж шыға бастаған 2014

 
197 
ӘОЖ 81’276:33 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
С.А. Мұратова 
Қорқыт Ата атындағы Қызылорда 
мемлекеттік университеті, 
магистрант 
 
Адамның жағымсыз 
қасиетін білдіретін 
тілдік бірліктердің 
этнолингвистикалық 
сипаты 
 
Аннотация 
Мақалада  адам  тілінің  дамуы  жолында 
қалыптасқан  «Адамдық  қасиетті»  білдіретін 
ұғымдардың  белгілі  бір  аталымдарға  ие  болу 
мәселелері  көтеріледі.  Әр  халықтың  мінезі 
ғасырлар  бойы  елдің  тұрмыс-тіршілігіне, 
табиғатына, тарихи жағдайларына байланысты 
дамып, 
қалыптасқан. 
Мақалада 
адам 
бойындағы  мінез  бітістерінің,  жағымсыз 
қасиеттерін  этнолингвистикалық  тұрғыдан 
талдап, 
қазақ 
танымындағы 
көрінісін 
айқындау мақсат етіледі. 
Түйін  сөздер:  мінез,  ұлттық  мінез, 
халықтық таным, сөз табиғаты. 
 
 
Адам  –  жер  бетіндегі  тіршілік  иелерінің 
ішіндегі ең саналысы да, ең күрделісі де, соған 
сай ашылмаған құпиясы да мол құбылыс екені 
белгілі.  Адам  өзі  пайда  болғаннан  бергі 
жылдар  бойы  өзі  де  үнемі  дамып,  өзгеріп 
отырса, соның арқасында дүниенің де өзгеріп, 
дамып  отыруына  себепші  болып  келеді.  Сол 
өзгерістердің басында ақыл-ойдың жетілуі мен 
тілдің  пайда  болуы  тұрады.  Адам  ақыл-ой 
дамуының  арқасында  дүниені,  өзін  қоршаған 
ортаны  таныды,  таныған  дүниесін  тіл  арқылы 
сөзбен атауға, сөйтіп бір-бірімен тілдесуге қол 
жеткізді. Ғасырлар өткен сайын бұл мүмкіндік 
арта түсіп, қазіргі жеке ұлттардың өздеріне тән 
тілін 
(лексикалық 
байлығын), 
рухани 
мәдениетін  қалыптастырды.  Осы  ұлы  жолда 
адамның  өзіндік  қасиетінің  мәні  айрықша. 
Академик  Ә.Қайдардың  сөзімен  айтқанда:  «... 
Адам  мен  ұлы  табиғат  өзара  тығыз 
байланысты:  Адам  да  сол  Табиғаттың  өзінен 
жаралған,  сол  Табиғаттың  өзінде  өтіп  жатқан 
саналы  өмірдің,  ондағы  қалыптасқан  рухани, 
заттық 
мәдениеттің 
ұйтқысы, 
барша 
өркениеттің  зиялы  иегері.  Ол  бұл  дәреже-
деңгейге  өзін-өзі  де,  өзін  қоршаған  Табиғат 
құбылыстарын  да,  өзі  қауымдасып  жасап 
отырған  қоғамдағы  қарым-қатынасты  да  – 
бәрі-бәрін тегіс біліп, тереңнен түсінуі арқылы 
ғана  жетіп  отыр...  Демек,  Адамның  ең  басты, 
ең қымбат, ең абзал, ең құнды қасиеті  – оның 
Адамдық  қасиеті.  Ал,  бұл  қасиет  ақыл-
парасаттан  бастау  алып,  жер  бетіндегі  барша 
саналы өмірдің ұйтқысы болып отыр» [1, 12]. 
 

 
198 
 
Адам  тілінің  дамуы  жолында  «Адамдық  қасиетті»  білдіретін  ұғымдар  да  ғасырлар 
бойы  белгілі  бір  аталымдарға  ие  болып  тіл  лексикасынан  орын  алған  және  олар 
диалектиканың  даму  заңдылығына  сәйкес  (қарама-қарсылық  заңы)  жағымды-
жағымсыздық  мағынаны  білдіретін  тілдік  бірліктер  ретінде  қалыптасқан.  Нақтырақ 
айтқанда,  адам  бойындағы  қасиеттер  басқалар  тарапынан  жағымдылығымен  де, 
жағымсыздығымен  де  бағаланатыны  айғақ.  Бұл  шағын  мақалада  жазушы  Қуандық 
Түменбай шығармаларынан алынған біршама мысалдарды негіз етіп, адамның жағымсыз 
қасиеттерін  атайтын  сөздердің  этнолингвистикалық  ерекшеліктерін  анықтауға  көңіл 
аударылды. 
– Біздің Саматтың ынжық болып, оқудан шыққаны да қалада өскендіктен болды ғой, 
– деп, Ұмсындық күйеу баласын әрі кекеткендей, әрі оған дұрыс жауап қайтардым деген 
сыңаймен қарады /Жүрдек поезд, 8/. 
Ынжық  –  аузынан  сөзі,  қойнынан  бөзі  түскен,  жігерсіз,  босбелбеу,  жасық  адам  [1, 
137].  Осы  анықтаманың  дәлдігі  сөйлем  мазмұнынан  да  аңғарылады:  кейіпкердің  оқудан 
шығуының себебі – осы ынжықтық. 
Жалпы көнбістікті, ынжықтықты, момындықты қатар қойып, бұлар қазақ халқының 
табиғатына  тән  қасиеттер  дегенді  жиі  естиміз.  Дәлірек  айтсақ,  ұлтымыздың  менталитеті 
туралы сөз қозғалған жерде үнемі осылай айтылып жүр. Бірақ қайсар рухты батырлардың 
ұрпағы  саналған  қазақ  халқында  бұл  мінез  қалай  пайда  болды?  Қазақ  жеріндегі  Ресей 
империясының  отаршылдық  саясаты  халықты  рухани  жағынан  күйзеліске  ұшыратты, 
оның  діні  мен  діліне,  әдебіне,  әдет-ғұрпына,  салт-дәстүріне  нұқсан  келтірді.  Халықтың 
тәуелсіздіктен  айырылып,  бодан  болуынан  ұлттық  мінезде  ұнамсыз  қылықтар  көбейе 
түсті. Солардың бірі – жасқаншақтық, ынжықтық «құлдық психология». Бірақ ынжықтық 
пен момындықты шатастыруға болмайды. Момындық қасиет – ақылды, парасатты адамда 
да бола береді. Ал ынжық адамда ақыл-парасат болмайды. Ынжық – айтқанға көніп жүре 
беретін, өз ойын айта алмайтын, өзін де өзгені де қорғай алмайтын, жасық, психологиялық 
тұрғыдан  әлсіз  адамды  атайтын  болған.  Ертедегі  «ынчақ»  (кейде  «ынчық»)  тұлғасы  – 
қайғылы,  қапалы  мағынасында  айтылған.  Кейін  моңғол  тіліне  ауысқанда  «унжих» 
тұлғасына өзгеріп, «салбырау» мағынасында қолданылатын болған
.
 Махмұд Қашқаридың 
«Түркі сөздігіне» сүйенсек, Иұншығ(Junшығ) – ынжық, хәлі нашар, осал деген мағынаны 
беретін байқаймыз [2, 111]. Демек, ынжықтық  – адамның бойындағы жағымсыз қасиетті 
танытатын, көнбіс, жігерсіз адамның бейнесін беруде қолданылатын тілдік бірлік. 
Айтпады  дейсің,  апам  ғой  бізді  осылай  артық  ауыз  сөз  айтпауға  үйреткен»  деп, 
қайын енесін кінәлап сөйлегенде көз алдына аузы ауыр, өзімен-өзі томаға тұйық отыратын 
анасы көлең етті [Қырықтағы қыз, 131]. 
Томаға-тұйық  Жеткеннің  көз  алдына  тек  қана  Мәнсұр  елестейді  [Жақсылық 
жасағым келеді, 5]. 
Томаға-тұйық сөзінің халықтық түсінігі алдыңғы сөйлемдегі үйірлі мүше құрамында 
келген  ауызы  ауыр,  өзімен-өзі  сөздерінің  қатысуы  арқылы  берілген,  яғни  томаға-тұйық 
аталымы – басқа адамдармен араласа бермейтін, ортадан оқшау, үн-түнсіз, өзінше шеткері 
жүретін, сөзге салқын (ауызы ауыр), томырық мінезді адамның қасиетін білдіретін сөз. 
Бұл  сөздің  шығу  төркіні  жайында  белгілі  ғалым  Ә.Нұрмағамбетов  мынадай  дерек 
келтіреді:  «М.Қашқари  сөздігінде  «томлығ»  дыбыс  құрамындағы  тұлғаның  бірінші 
мағынасы  –  суық,  салқын  болса,  туынды,  ауыспалы  түсінігі  –  көңілсіздік,  қаталдық. 
Қазіргі түркі тілдері ішінде туваларда дәл осындай мағынаны «дүмбей» сөзі береді. Енді 
бір  түркі  тілдерінде,  атап  айтсақ,  құмықтарда  мағына  ауысуы  алшақтай  түсіп,  «томақ» 
тұлғасы  –  «топас»,  татарларда  «тома»  –  жан-жағы  бітеу  іспеттес  түсінікке  нұсқайтын 
болған.  Осылардың  қай-қайсысының  да  тұңғыш  түбірі  –  «том»,  ал  бірінші  мағынасы  – 
«суық». Бертін келе ол тұлғасын өзгерте түсіп, кейбір түркі тілдерінде, оның ішінде қазақ 
тілінде,  алғашқы  «суық»  мағынасы  адам  мінезіндегі  «жабырқаңқылық,  көңілсіздікті» 
бейнелеп  көрсету  қызметін  атқаруға  көшкендігін  байқаймыз.  Жорамалымыз  бойынша, 

 
199 
«томаға-тұйық»  қос  сөзін  мағына  жағынан  «салқын-тұйық»  деп  айтуға  да  болады»  [2, 
273].  
Ал  кей  ғалымдар  бұл  сөздің  пайда  болуын  бүркіттің  екі  көзін  саңылаусыз  жауып 
тұратын баскиім – томағамен байланыстырады. Ал томағаның бүркітті баптап-баулу үшін, 
оның бала-шаға, ит-құсқа, қызылға ұмтыла бермеуі  үшін және жақындағанды шап беріп 
бүру қаупінен сақтану үшін бүркіттің басына кигізілетін (томағалайтын) былғары көзқап 
екенін  исі  қазақ  біледі.  Томаланған  бүркіт  өз  ортасынан  бөлектеніп,  өзімен-өзі  болады, 
тұйықталған  әлемге  енеді.  Томағаның  осы  қасиетін  ескере  отырып,  өзімен-өзі  болуға 
жақын,  қоршаған  ортасындағы  жандармен  араласқанды  ұната  бермейтін  адамдарды 
томағаға теңеу осыдан қалған сияқты. 
«Қандай  ұятсыз,  дөрекі  адам»  деп  жек  көріп  шыққанмен,  қазір  ғана  қасынан 
кеткенде  «шамалы  тұра  тұрғанда  ғой»  деген  бір  әулекі  сезім  әуреге  сала  бастады 
[Қырықтағы қыз, 113]. 
Дөрекі  (дурәг)  –  парсы  тілінен  енген  сөз.  Қазақ  тілінде  ол  екі  мағынада 
қолданылады.  Бірінші  мағынасы  –  будан,  дүбара,  қоспа  болса,  екінші  мағынасы  – 
тұрпайы, анайы, топас [3, 112].
 
Қазақ  мәдениетіндегі  қауымдық  ынтымақтастықты  шайқалтып,  кісілік  қасиеттері 
өрістей  алмай,  қоғамда  адамның  әлеуметтік  және  рухани  жағдайына  ықпал  еткен 
өзгерістер  болып,  теріс  қылықтардың  көбеюіне  әсер  етті.  Осындай  өзгерістер  негізінде 
туындаған қасиеттердің бірі – дөрекілік. Дөрекілік қасиетке ие адамдар кез келген ұлттың 
ішінен  табылады  және  ондай  адамдар  қай  кезде  де  болған.  Ал,  осы  мінез  бітісі  қазақ 
ұлтында  қалай көрініс табады?  Бір  ғана  мысал  келтірейік.  Аға  сұлтандық  билік  тұсында 
қолында  билігі  барлардың  бұқара,  қарапайым  халықты  билеп-төстеп,  аяусыз  езгі,  адам 
төзгісіз  озбырлық  көрсетуі,  байлардың  кедей-кепшіктің,  момын  шаруалардың  пікірімен 
санаспай,  әлімжеттік  көрсетуі,  жиған  мал-мүлкін  тартып  алуы,  ұлын  құлдай,  қызын 
күңдей  жұмсауы  –  ерте  кезеңдегі  дөрекіліктің  көрінісі  деуге  болады.  Мұндай  қасиет 
өмірден,  үстемдік  өкілдерінен  теперіш  көріп,  зәрезап  болған,  соған  қарсылық  көрсетуге 
тырысқан  төменгі  дәрежедегі  адамдардан  да  көрініс  беруі  мүмкін.  Мұндай  қасиет 
адамдардың  сөйлеу  тілінде  дөрекі,  бейәдеп,  былапыт  сөздерді  қолдануы  арқылы  да, 
қажетсіз жерде ұрыншақтық мінез байқатуы арқылы да көрініс береді.  
Шеше  үлкен  ұлының  айтқанын  істетпей  қоймайтын  қыңырлығын  білсе  де,  есіктен 
шығып  бара  жатқан  сидам  денелі  сергек  көкірек  ұлына  үмітпен қарады  [Депутат  Аязби, 
127]. 
Қыңыр  –  іс-әрекетінің  жөнді-жөнсіз  екеніне  қарамай  өз  дегенінен  қайтпайтын, 
бірмойын, қиқар адам [1, 125].
 
Көбінесе  мінезге  байланысты  қолданылатын  қарыспа,  қисық,  қиқар  сөздерінің 
орнына қолданылады. Сөздің алғашқы мағынасына төркін боларлық тұлғаны ескі шағатай 
тілінен  ұшыратамыз.  В.Радловтың  сөздігінде «кіңір»  жабайы  есек  мағынасында  көрінеді 
[4; 857]. Қырғыз тілінде де «қыңыр» сөзі қазақ тіліндегідей «қиқар, қырсық» мағыналарын 
меншіктенеді.  Жабайы  есек  былай  тұрсын,  қолдағы  есектің  де  қырсықтығы  өзіне  жүк 
болғандай.  Мінезі  өте  қырсық,  қарыспа  адамды  жабайы  есекке  теңеуден  «қыңыр»  сөзі 
қалыптасқан болуға тиіс. 
Синонимдер  сөздігінде  «қыңыр»  сөзінің  бұдан  басқа  қиқар,  қияс,  қисық,  қитар, 
қырсық, кежір, безер, кесір, қияңқы, қиыс сынды эквиваленттері бар екенін байқаймыз [5, 
377].  Осыған  байланысты  жазушының  осы  мінезге  қатысты  мына  мысалын  келтіруге 
болады: Ауылдастары болса, Асанның агроном баласының мұндай қырсық мінезі жоқ еді 
деп  әңгімені  сан-саққа  жүгіртті  [Депутат  Аязби,  127].  Бұл  жерде  адам  бойындағы 
айтқанынан  қайтпайтын,  көздегенін  істетпей  қоймайтын,  қарыспа  мінез  жайлы  айтылып 
тұр.  Әрине,  бұл  қасиеттің  пайдаланылу  орнына  қарай  пайдалы  жақтары  да,  пайдасыз 
жақтары да бар. Тәжірибеге қарағанда пайдасыз жақтары басым. 
Обал-ай! Адам осыншама қатыгез бе еді [Қой мен қойшы, 157]. 

 
200 
Қатыгез  –  тірі  жанға  жанашырлығы  жоқ,  аяушылық,  мүсіркеушілік  дегенді 
білмейтін, рақымсыз, ұдайы кәрленіп жүру сүйегіне біткен мейірімсіз, қатал адам [1, 121]. 
Ал, түсіндірме сөздікте бұл сөзге қатыбас, мейірімсіз деген анықтама береді [6, 495].
 
Екі 
сөздіктегі анықтамалардың мағыналары бір-біріне жақын келеді.  
Бұл  сөздің  шығу  төркіні  де  жоғарыда  берілген  түсініктемелерді  қуаттай  түседі. 
«Қатыгез»  туынды  сөзінің  түбірі  –  қаты  (қата)  –  қатаю,  қатаңдану,  қатты  болу  деген 
мағыналарды  білдіреді.  Ал  А.М.Щербак  қаты  сөзінің  түбірі  «қат»  -  қатты  болу  деген 
ұғымды  беретіндігін  және  -а,  -ы  дыбыстары  фарингализация  заңына  ұшырап  жұтылып 
қалатынын  көрсетеді.  Бұл  сөз  түркі  тілдерінің  бәрінде  кездеседі,  бірақ  мағыналары  бір-
бірінен  алшақтап  отырады.  Мысалы,  татар,  башқұрт,  түрік  тілі  диалектісі,  якут,  тува, 
ұйғыр  тілдерінде  қатігездену,  мейірімсіздену  (черстветь,  быть  черствым)  мағынасын, 
қырғыз,  құмық,  қарақалпақ,  алтай  тілдерінде  дөрекілену,қатаю  (грубеть,  заскорузнуть) 
мағынасын  береді  [7,  334].  Яғни,  қатыгез  сөзі  –  «қатаю,  мейірімсіздену,  дөрекілену» 
мағынасын  беретін  қаты  сөзі  мен  сын  есім  тудырушы  көнеленген  -гез  жұрнағының 
тіркесуі  арқылы  жасалып,  қазақ  танымында  тірі  жанға  жанашырлығы  жоқ,  жүрегі 
қатайып, аяу, мүсіркеу дегенді білмейтін мейірімсіз адамды атауда қолданылады.  
Қорыта  айтқанда,  адам  бойындағы  қасиеттерді  танытатын  тілдік  бірлік  белгілі 
эмоция  тудыру  мақсатында  ғана  қолданылмай,  бүкіл  бір  ұлттың  бейнесін  беруде, 
тарихынан,  менталитеті  мен  салтынан  хабардар  етуде  маңызды  рөл  атқарады.  Әр  мінез 
бітісін  әр  халық  өзінше  қабылдап,  өз  тілінде  ат  қойып,  менталитетіне,  табиғатына  сай 
мінезді күнделікті қолданысқа енгізіп келеді.  
 
 
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 
 
1
 
Қайдар  Ә.  Қазақтар  ана  тілі  әлемінде:  этнолингвистикалық  сөздік.  І  том.  Адам.  -  А., 
2009. – 784 б. 
2
 
Нұрмағамбетов Ә. Бес жүз бес сөз – Алматы: Рауан, 1994. – 306 б.  
3
 
Оңдасынов  Н.Д.  Парсыша-қазақша  түсіндірме  сөздік  –  Алматы:  Мектеп,  1974,  І  т.  – 
382 б. 
4
 
Радлов  В.В.  Опыт  словаря  тюркских  наречий.  І  т,  ІІ  б.  –  Санкт-Петербург,  1899  –    
1815 б. 
5
 
Синонимдер сөздігі. – Алматы: Арыс, 2007. – 640 б. 
6
 
Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. – Алматы: Дайк-Пресс, 2008. – 962 б. 
7
 
Этимологический  словарь  тюркских  языков.  Общетюркские  и  межтюрские 
лексические основы на буквы «К» и «Қ». – М., 1974. – 368 б. 
8
 
Түменбай Қ. Жақсылық жасағым келеді. - Астана, 2008. 
 
 
 
РЕЗЮМЕ 
 
В  статье  анализируются  с  этнолингвистической  и  лингвостилистической  точки  зрения 
языковые единицы, которые обозначают отрицательные свойства человека. 
 
RESUME 
 
In the article the author analyzed ethnolinguistic and linguostylistic features of linguistic units that 
designate the negative properties of the person. 

 
201 
УДК 81’373.46=512.122=161.1 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Г.Д. Узденбаева 
Евразийский национальный 
университет им. Л.Н.Гумилева, 
магистрант 
 
Г.М. Гауриева 
Евразийский национальный 
университет им. Л.Н.Гумилева, 
к.п.н., доцент 
Актуальные проблемы 
терминоведения 
русского и казахского 
языков 
 
Аннотация 
В 
данной 
статье 
проводится 
сравнительный  анализ  развития  русского  и 
казахского 
терминоведения, 
исследуется 
взаимосвязь  формирования  и  функциони-
рования  казахской  терминологии  с  другими 
языками,  а  также  влияние,  оказанное  на  нее 
английским  языком  через  призму  русского 
языка.  Особое  внимание  уделено  совре-
менному  этапу  развития  и  актуальным 
проблемам терминоведения казахского языка, 
таким  как  проблема  перевода  иноязычных 
международных  терминов,  их  заимствования 
и  унификации  в  терминологической  системе 
казахского языка.  
Ключевые  слова:  термин,  термино-
ведение,  заимствования,  иноязычные  слова, 
интернациональная 
лексика, 
компьюте-
ризация. 
 
 
Любой 
язык 
представляет 
собой 
определенную совокупность слов. Это слова, 
исконно  имевшиеся  в  языке  на  протяжении 
всей  истории  его  существования;  слова,  по 
некой  причине  заимствованные  из  других 
языков  и  новые  слова,  систематически 
появляющиеся  в  связи  с  глобализацией  и 
компьютеризацией 
всего 
современного 
общества.  С  развитием  информационного 
мира,  науки  и  техники,  появлением  новых 
сфер  деятельности,  устройств,  средств  и 
программ 
возникает 
необходимость 
в 
совершенно  новых  понятиях,  описывающих 
их  функционирование  и  возможности,  и  эти 
понятия - термины.  
Проанализировав  достаточное  коли-
чество  определений  понятия  термин,  мы 
пришли  к  выводу,  что  термины  –  это  слова 
специальной 
лексики, 
относящиеся 
к 
определенной  области  знаний,  эмоционально 
нейтральные  и  однозначные.  А  науку, 
занимающуюся 
изучением 
терминов, 
называют терминоведением. 
В  своем  развитии  терминоведение,  по 
мнению  В.М.  Лейчика,  прошло  четыре  этапа 
[1, с.225-231]. 
Первый этап ознаменовался появлением 
понятий «термин» и «терминология» в эпоху 
Возрождения.  На  данном  этапе  также 
появились 
первые 
терминологические 
словари. 
 

 
202 
 
Второй этап охватил приблизительно 30-60-е годы прошлого столетия. Данный этап 
отличился  значительным  вкладом  Д.С.  Лотте,  Э.К.  Дрезена,  О.  Вюстера,  изучавшими 
термин лингвистическими методами в совокупности с методами логики.  
После  60-х  годов  начался  третий  этап  терминоведения,  который  ознаменовался 
признанием  терминоведения  отдельной  и  самостоятельной  дисциплиной.  Главными 
вопросами  данной  науки  стали  определение  признаков  научных  терминов  с  позиций  их 
семантики,  морфологии  и  словообразования.  Именно  на  третьем  этапе  появляется 
большое количество работ по терминоведению и даже публикуются специализированные 
сборники. 
Огромное внимание было уделено ряду проблем терминоведения на четвертом этапе 
его  развития,  продолжавшемуся  в  70-80-е  годы  XX  века.  Также  были  проведены 
несколько конференций, семинаров, были изданы учебные пособия. 
К  концу  столетия  терминоведение  оказалось  на  пятом  этапе  развития  после 
существенного  спада,  охватившего  весь  Советский  Союз,  и  постепенно  стало  набирать 
обороты.  
Возникновение  терминов  в  компьютерной  сфере  напрямую  исходит  из  США.  Это 
связано с тем, что именно Америка стала первопроходцем и прародителем компьютерных 
инноваций,  так  как  еще  в  1984  году  там  вышел  первый  успешный  персональный 
компьютер  «Macintosh»,  обладавший  всеми  признаками  современного  компьютера.  На 
сегодняшний день ситуация в сфере информационных технологий остается аналогичной: 
большинство новых терминов приходит к нам именно из Соединенных Штатов.  
Компьютерная отрасль развивалась также во многих других странах, в том числе и в 
Советском  Союзе,  а  затем  и  в  России.  Это  обстоятельство  способствовало  появлению 
параллельных наименований новых реалий, затем вытеснению отечественного варианта и, 
в  конечном  счете,  привело  русскую  компьютерную  терминологию  в  современном  своем 
состоянии к бесконтрольности и противоречивости [2, с.7].  
Доктор филологических наук С.В. Гринев пишет:  «В настоящее время специальная 
лексика русского, английского и других развитых языков в большинстве областей знания 
не  представляют  собой  упорядоченной  системы,  которая  соответствовала  бы 
современному  уровню  развития  науки  и  запросам  практики.  Распространены  такие 
негативные  явления,  как  совпадение  форм  разных  терминов,  различное  толкование 
терминов  представителями  разных  научных  школ  и  направлений,  синонимия 
(достигающая  в  некоторых  областях  50%  от  общего  числа  терминов),  произвольная 
вариантность  форм  одних  и  тех  же  терминов,  нечеткое  определение  многих  понятий, 
необоснованное  введение  иноязычных  терминов,  распространение  немотивированных  и 
ложномотивирующих  терминов,  отсутствие  научно  обоснованных  общих  принципов 
образования  терминов  и  конкретных  оптимальных  моделей  образования  терминов 
подавляющего большинства областей знания» [3, с.309]. 
 
Упорядочение специальной лексики важно для взаимопонимания специалистов, что 
становится  все  более  трудным  в  связи  со  специализацией  наук,  подготовки  научных  и 
технических  кадров,  издания  научной,  производственной  и  справочной  литературы, 
планирования  и  учета,  развития  международных  научных  и  экономических  связей, 
получения  и  обмена  информацией,  разработки  автоматизированных  систем.  Особое 
значение  упорядочивание  специальной  лексики  приобретает  в  современных  условиях 
компьютеризации  исследований,  производства  и  управления.  Следует  учитывать,  что 
удачные  термины  могут  способствовать  развитию  науки,  а  неудачные  –  тормозить 
развитие научных знаний. 
Из мнений данных терминоведов становится очевидным, что вопрос упорядочения и 
систематизации  терминов  являлся  актуальной  проблемой  на  протяжении  всей  истории 
развития  терминоведения.  Так  и  сегодня  данный  вопрос  остается  нерешенным.  Это 
связано,  во-первых,  с  тем,  что  компьютерные  и  иные  технологии  не  стоят  на  месте  и  с 

 
203 
каждым  днем  в  мире  появляются  новинки  науки  и  техники,  а  с  ними  и  новая 
терминология.  Так  становится  достаточно  сложно  объединить  и  привести  в  единую 
систему  все  существующие  и  вновь  появившиеся  термины.  В  данном  случае  вариант 
бумажных  словарей  становится  просто  нерентабельным,  а  их  место  уверенно  занимают 
словари  электронного  характера  с  возможностью  обновления  и  дополнения  словарных 
статей. Во-вторых, проблема заимствований иностранных слов, чаще всего американского 
варианта английского языка, касается практически каждого языка, развивающегося в ногу 
со  временем.  Если  в  40-50-е  годы  большинство  терминов  просто  перенимались  и 
использовались  другими  языками,  то  сегодня  все  чаще  поднимается  вопрос  о  создании 
собственной  терминологической  системы  в  каждом  языке.  Это  коснулось  как  русского, 
так и казахского терминоведения. 
Истоки  терминоведения  казахского  языка  неразрывно  связаны  с  русским 
терминоведением. Будучи в составе Советского  Союза,  в своем развитии оно проходило 
все  те  же  этапы  и  претерпевало  схожие  изменения  и  нововведения.  Казахская 
терминология  и  сейчас  рассматривается  сквозь  призму  русского  языка  и  не  может  до 
конца  обособиться,  и  это  связано  все  с  теми  же  заимствованиями,  так  называемыми 
«элементами  чужого  языка,  перенесенными  из  одного  языка  в  другой  в  результате 
контактов языковых… [4, с.709]». 
 
В  отношении  слов,  используемых  в  русском  языке  и  не  принадлежащих  к  его 
основному  словарному  запасу,  в  литературе  используют  следующие  обозначения: 
иностранные  слова,  иноязычные  слова,  иностранные  заимствования,  иноязычные 
заимствования, заимствования. Раньше также применяли термины иноплеменные слова и 
иноземные слова [5, с.149].
 
Что касается казахского языка, то  в 1920-1930-е годы под  словом  «термин» иногда 
применялись  такие  слова,  как  «шетел  сөздері»  (иностранные  слова),  «пән  сөздері» 
(предметные слова), «жат сөздер» (чужеродные слова) или «термины» [6, с.2].  
О  возможностях  казахского  терминоведения  в  одном  из  интервью  газете 
«Мегаполис»  говорит  доктор  филологических наук,  профессор  Шерубай  Курманбайулы: 
«Современный  терминологический  фонд  казахского  языка  начал  формироваться  в  XIX 
веке, когда Абай и Шакарим в своих произведениях ввели в обиход философские, Шокан 
Уалиханов – географические термины. Во второй половине XIX века увидели свет первые 
казахские  газеты  «Туркестан  уалаяты»,  «Дала  уалаяты».  В  периодической  печати 
появились  научные  термины,  переведённые  с  русского  языка.  В  этот  же  период  стали 
выходить  первые  научные  книги  на  казахском  языке,  стали  формироваться  термины  в 
различных  отраслях.  Но  это  были  отдельные  слова.  А  научный,  системный  подход  в 
формировании терминологической системы стал применяться в начале ХХ века благодаря 
учёным,  впоследствии  создавшим  партию  «Алаш»  и  правительство «Алашорда».  Из-под 
пера  Ахмета  Байтурсынова  вышли  лингвистические  и  литературоведческие  термины, 
Халел Досмухамедов создал термины в области медицины и биологии, Жумахан Кудерин 
–  ботаники,  Елдес  Омаров  –  физики  и  геометрии,  Магжан  Жумабаев  –  педагогики, 
Жусупбек  Аймауытов  –  психологии,  Каныш  Сатпаев  –  алгебры.  Была  даже  военная 
терминология. Эти выдающиеся учёные доказали, что казахский язык способен создавать 
самобытные термины для обозначения различных явлений» [7, с.3].  
В ряде стран приняты меры по защите государственного языка от проникновения в 
него иностранных слов в иноязычном написании и произношении. В Китае, например, все 
заимствования  переводятся  на  китайский  язык  или  заменяются  исконными  аналогами. 
Подобное  явление  наблюдалось  в  чешском  языке  в  19  веке,  когда  для  наименования 
новых понятий и реалий привлекались только исконные слова [8, с.67-68].  
В  России  и  Казахстане  в  Законах  о  языках  говорится  о  полной  защите 
государственного  и  других  языков,  о  создании  всех  необходимых  условий  для  их 

 
204 
функционирования  и  развития,  но  не  говорится  о  запрете  в  отношении  иностранной 
лексики, то есть данные языки открыты для вхождения в них иноязычных слов. 
Как отмечает в своей работе А. Смагулова: «Начиная со второй половины XX века в 
казахский  язык  …  активно  начинают  внедряться  интернационализмы,  термины  из 
английского,  русского  языков  чаще  всего  путем  синтаксического  калькирования 
соответствующих  многокомпонентных  терминов,  освоения  интернационального 
лексического фонда из английского языка через русский язык, который, как уже сказано, 
стал  языком-посредником  между  этими  двумя  языками,  а  также  путем  лексического  и 
семантического заимствований» [9, с.18].  
В  действительности  же  мнения  в  отношении  терминологии  казахского  языка 
разделились:  есть  те,  кто  считает,  что  все  новые  термины  должны  быть  переведены  на 
казахский язык, другие предлагают вариант частичного перевода, а некоторые допускают 
возможным  оставить  все  без  изменений.  На  наш  взгляд,  оптимальным  можно  считать 
второй  вариант,  ведь  не  все  термины  можно  перевести,  так  как  при  переводе  не  всегда 
сохраняется  суть  слова,  а  термин,  по  природе  своей,  узконаправленная  и  однозначная 
единица, которая должна точно передавать смысл. Ведь не раз возникали ситуации, когда 
переведенное слово просто не приживалось среди населения. Также невозможно обойтись 
абсолютным заимствованием, ведь тогда, как  говорил А. Байтурсынов, казахский народ, 
«заменяя слова родного языка и иностранного языка, не заметит, как потеряет свой язык» 
[10, с.264].
  
В  данном  ключе  высказался  и  Глава  государства  Нурсултан  Назарбаев,  который 
отметил,  что  не  стоит  переводить  понятные  всем  интернациональные  слова:  «В 
терминологии есть немало вопросов, например, такие древнегреческие слова как «музей» 
или  «архив»,  ассимилировавшиеся  во  многих  языках  мира,  мы  искусственно  переводим 
как  «мұражай»  и  «мұрағат»,  «композитор»  теперь  «сазгер»,  «пианино»  перевели  как 
«күйсандық», а эти слова – интернациональные» [11, с.1]. 
Казахский  язык  очень  богат  и  многообразен.  Как  пишет  автор  блога  «Богатство 
казахского языка: плюсы и минусы», роман «Путь Абая» М. Ауэзова содержит свыше 16 
тысяч  слов,  в  то  время  как  А.С.  Пушкин  во  всех  своих  произведениях  употребил  чуть 
больше 21 тысячи слов, Ленин – около 31 тысячи. В казахской лексике также достаточно 
слов  синонимов,  даже  в  сравнении  с  лексикой  английского  языка.  Так,  перевод  слова 
«possible»,  который  на  русском  языке  звучит  как  «возможный,  вероятный»,  в  казахском 
языке  обретает  целый  ряд  возможных  вариантов:  «мүмкін»,  «бәлки»,  «бәлкім»,  «сірә», 
«ықтимал», «қисаны бар» [12, с.1].  
Вопрос  перевода  и  заимствования  международных  терминов  до  сих  пор  остается 
спорным и нерешенным. Важно как можно скорее прийти к единому мнению и направить 
все  силы  на  развитие  терминологической  системы  государственного  языка.  Также 
необходимо  осознать,  что  тотальный  перевод  всех  терминов  на  родной  язык  приведет 
только  к  его  усложнению.  А  так  как  главной  целью  языковой  политики  государства 
является  максимальное  овладение  государственным  языком,  то  велика  вероятность 
столкнуться  с  неизбежным  противоречием  в  этой  связи.  Также  присутствие  в  языке 
интернациональных  терминов  способствует  не  только  возможности  избежать  его 
«перенасыщения»,  но  и  продуктивному  взаимодействию  с  другими  странами  путем 
поддержания термином его международного статуса. 
 
 

жүктеу/скачать 2,31 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: