Еуразия гуманитарлық институтының хабаршысы тоқсандық журнал 2001 ж шыға бастаған 2015

 
83 
Программа  школьного  курса  охватывает  весь  период  –  с  древнейших  времен  до  наших 
дней.  Авторы  учебников  в  качестве  основных  целей  обучения  придерживаются 
государственных  стандартов  [12;  13;  14],  декларирующих  формирование  личности  с 
заданными типовыми характеристиками в виде знаний, умений и навыков. Такой подход 
основывается  на  понимании  учения  как  познавательной  деятельности,  основным 
содержанием которого является знание предмета. 
Концентрическая структура  школьного исторического образования состоит из трех 
концентров: после пропедевтического курса «Рассказы по истории Казахстана» (5 класс), 
начиналось  систематическое  изучение  двух  курсов  –  всеобщей  истории  и  истории 
Казахстана  [12;  13;  14;  15],  которое  ведется  в  6-9  классах.  На  старшей  ступени  средней 
школы,  в  10-11  классах,  курс  истории  изучается  повторно  в  соответствии  с  профилем 
(естественно-научный  и  гуманитарный)  обучения.  Такая  система  позволяет  четко 
синхронизировать курсы казахстанской и всеобщей истории, последовательно раскрывать 
основные  этапы  развития  общества,  способствует  формированию  представления  о 
причинно-следственных  связях  и  закономерностях,  тенденциях  развития  общества. 
Однако недостатками данной системы является сложный для соответствующего возраста 
детей материал и дублирование содержания исторического материала во II-III концентрах. 
Следует  отметить,  что  изучение  исторического  материала  с  древнего  времени  до 
современности  для  учащихся  6-9  классов  сократилось  во  времени:  то,  что  раньше 
изучалось 7 лет, с 5 по 11 классы, должно быть изучено за 4 года (6-9 классы). 
Введение концентрической системы привело к нарушению преемственности между 
самими концентрами, нарушению преемственности между средней и высшей школой, так 
как в высшем учебном заведении история изучается в том же объеме, что и в школе. 
В качестве альтернативы можно предложить изменения в содержание исторического 
образования,  позволяющие  сохранить  структуру  параллельного  изучения  всемирной 
истории и истории Казахстана и концентрическую систему: 
5 класс -  общее  представление  по  истории  Казахстана  с  древнейших  времен  до 
наших дней.    Пропедевтический курс, 68 ч.; 
6 класс - История Казахстана с древнейших времен до V века н.э.; 
- История Древнего мира. 
7 класс - VI век–ХVIII век. История средних веков Казахстана до 18 в; 
- История средних веков. 
8 класс - начало ХVIII века – 1914 год. Новая история; 
- Новая история. 
9 класс - 1914 гг. - по настоящее время. Новейшая история. 
- Новейшая история мира. 
На  старшей  ступени  (10-11,  а  в  перспективе  12  классы)  у  учащихся  появляется 
возможность  на  основе  исторических  знаний,  полученных  в  систематическом  курсе, 
продолжить  изучение  общего  курса  истории  по  направлениям  специализации.  Изучение 
ключевых  проблем  истории  может  идти  в  рамках  исторического  курса  «Сравнительная 
характеристика  цивилизаций»,  что  позволит  на  более  высоком  проблемном  уровне 
повторить материал предыдущих лет. 
В высшем учебном заведении возможно введение курса истории на более высоком 
методологическом  уровне,  так  как  нет  никакой  необходимости  повторения  школьной 
истории  в  том  же  объеме.  Таким  курсом  может  быть  «История  Казахстана»  (с  периода 
образования 
Казахского 
ханства 
до 
сегодняшнего 
дня), 
либо 
«История», 
рассматривающая материалы Отечественной истории в контексте мировой, региональной 
(центральноазиатской, евразийской) истории. 
Таким  образом,  не  меняя  структуру  школьного  исторического  образования  и 
параллельное  изучение  истории  Казахстана  и  всемирной  истории,  можно  было  бы 
модернизировать существующую концентрическую структуру. 

 
84 
Достижение  целей  исторического  образования  невозможно,  если  в  учебном 
процессе  не  реализуется  функция  развития  личности,  его  духовной  жизни,  способности 
самостоятельно учиться. И здесь значение имеет используемые формы, методы и средства 
обучения.  Из  этих  компонентов  исторического  образования  отметим  роль  учебника,  так 
как  именно  учебники  больше  находятся  сегодня  в  центре  внимания  казахстанской 
общественности.  Недостатки  учебника  истории  общеизвестны:  это  и  излишняя 
теоретизированность  и  слабая  воспитательная  направленность,  есть  проблемы  с 
соблюдением принципа доступности, системности, преемственности и т.д. Здесь хотелось 
бы  отметить  лишь  один  аспект  -  влияние  на  содержание  учебника  и  ее  читабельность 
типовой  учебной  программы.  Так,  новые  типовые  учебные  программы  по  истории 
Казахстана, утвержденные Министерством образования и науки Республики Казахстан в 
2013  году  [16],  значительно  изменили  объем  учебной  нагрузки:  в  5  классе  количество 
часов  сократилось  вдвое  -  вместо  68  часов  стало  34  часа,  а  в  6  классе,  наоборот, 
увеличилось в два раза - вместо 34 часов в год стало 68 часов [16]. 
К  чему  могут  привести  такие  изменения?  Судя  по  предлагаемому  базовому 
содержанию  программы  5  класса,  разработчики  не  учитывают  специфику 
пропедевтического курса истории, смысл которого состоит в том, чтобы на раннем этапе 
закрепить у ребенка представление о том, что Родина является высшим идеалом человека. 
В  содержательной  части  здесь  произошла  замена  ярких  личностей  таких,  как  Сырым, 
Махамбет,  Исатай,  Кенесары,  на  материал  древнейшей  истории  («каменный  век  на 
территории  Казахстана,  палеолит  -  древнекаменный  век,  древнейшие  орудия  труда, 
человеческое  стадо,  природа,  климат,  оледенение,  мезолит  -  среднекаменный  век, 
потепление,  отступление  ледника,  изобретение  лука  и  стрел,  бумеранга  для  охоты  на 
мелких  быстроногих  животных,  индивидуальная  охота,  появление  новых  орудий  труда, 
неолит  -  новокаменный  век,  микролитическая  культура,  становление  скотоводства  и 
земледелия»  и  т.д.  [16]).  А  ведь  значение  курса  пропедевтики  состоит  в  раскрытии 
воспитательного, этического аспектов и не может сводиться лишь к предметно-научному 
обоснованию. Следует подчеркнуть, что предложенный новый материал по древнейшему 
периоду подробно изучается в 6 классе. 
По  программе  6  класса  изучается  древнейший  и  древний  периоды  всемирной 
истории  и  истории  Казахстана.  Материал  этих  двух  курсов  похож  в  части  изучения 
древнейшего  периода.  Анализ  изданных  по  этому  периоду  учебников  показывает,  что  в 
учебниках  преобладает  археологический  материал,  подробно  изучается  древнекаменный 
век, верхний и нижний палеолит, мезолит, неолит, энеолит, бронзовый и раннежелезный 
век,  повторяясь  в  учебниках  Истории  древнего  мира  и  учебниках  истории  древнего 
Казахстана.  Рассматриваемая  новая  типовая  учебная  программа  обуславливает 
превращение  учебника  истории  в  собрание  многочисленных,  мало  связанных  между 
собой  археологических  сведений  о  прошлом,  требующих  от  школьников  запоминания 
иноязычных терминов и абстрактных понятий. 
Таким  образом,  предлагаемые  корректировки  в  содержании  и  структуре  помогут 
усилить  существующую  структуру  школьного  исторического  образования,  осуществить 
преемственность  между  средней  и  высшей  школой,  ликвидировать  дублирование 
учебного  материала.  Типовые  программы  по  истории  требуют  анализа  и  доработки,  так 
как они влияют на отбор содержания школьного исторического образования. 
 
 
СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ 
 
1
 
Программы средней общеобразовательной школы. История. 5-11 классы. - Алма-Аты: 
Рауан, 1992. - 112 с. 

 
85 
2
 
Касымбаев  Ж.К.  История  Казахстана:  Учебник  для  9  класса  общеобразовательной 
школы. 2-е изд., доп. - Алматы: Рауан, 1995. - 224 с. 
3
 
Козыбаев М.К., Козыбаев И.М. История Казахстана: Учебник для учащихся 10 класса. 
- Алма-Ата: Казахстан-Атамура, 1993. - 224 с. 
4
 
Тұрлығылов  Т.Т.  Қазақ  елінің  қысқаша  тарихы.  5-сыныпқа  арналған  оқулық.  - 
Алматы: Рауан, 1995. - 256 б. 
5
 
Байпаков 
К.М. 
История 
древнего 
Казахстана.Учебник 
для 
6 
класса 
общеобразовательной школы. – Алматы: Рауан, 1995. - 96 с. 
6
 
Байпаков К.М., Кумеков Б.Е., Пищулина К.А. История Казахстана в средние века (5-17 
вв.): Учебник для 7-8 классов русской школы. - Алматы: Рауан, 1996. - 176 с. 
7
 
Таусарұлы  Қазыбек  бек.  Түп-тұқианнан  өзіме  шейін:  Басп.  дайындаған  Б. 
Қыдырбекұлы. - Алматы: Жалын, 1993. - 416 б. 
8
 
Кузембайулы А. История дореволюционного Казахстана: Учебник. - Алма-Ата, 1992. - 
382 с. 
9
 
Козыбаев И.М. Историография Казахстана: уроки истории. - Алма-Ата, 1990. - 136 с. 
10
 
История Казахской ССР (с древнейших времен до наших дней). В пяти томах. - Алма-
Ата (Т.1., 1977; Т.2,1979; Т.3,1979; Т.4, 1977; Т.5, 1981.). 
11
 
История Казахстана (с древнейших времен до наших дней): в 4-х т. Том 1. - Алматы, 
1996. - 544 с. 
12
 
Государственные  стандарты  среднего  образования  Республики  Казахстан.  История. 
Обществознание.  -  Алматы:  Казахская  академия  образования  им.  И.  Алтынсарина, 
1998. - 109 с. 
13
 
Государственный  общеобязательный  стандарт  образования  Республики  Казахстан. 
Основные положения. - Алматы: КАО, 2004. – 62 с. 
14
 
Программы  по  истории  для  5-7  классов  общеобразовательной  школы  с  русским 
языком обучения. - Алматы: РОНД, 2003. - 32 с. 
15
 
Қазақстан  Республикасының  жалпы  білім  беретін  орта  мектептер  мен  басқа  да  білім 
мекемелерінде 2004-2005 оқу жылында тарих пәнін оқыту туралы әдістемелік нұсқау 
хат. //Қазақ тарихы. - 2004 - № 4. - 134-139 б. 
16
 
Об  утверждении  типовых  учебных  программ  по  общеобразовательным  предметам, 
курсам  по  выбору  и  факультативам  для  общеобразовательных  организаций.  Приказ 
Министра  образования  и  науки  Республики  Казахстан  от  3  апреля  2013  года  №  115. 
Приложение  40  к  приказу  Министра  образования  и  науки  Республики  Казахстан 
«Типовая  учебная  программа  по  предмету  «История  Казахстана»  для  5-9  классов 
уровня основного среднего образования». 
 
 
 
ТҮЙІН 
 
Мақалада мектептегі тарихи білім мәселелері қарастырылады. Тарихи білімнің құрылымын 
жақсартуға ұсыныс беріледі. 
 
RESUME 
 
The  article  deals  with  the  problems  of  history  education  at  school.  The  proposals  for  the 
modernization of the existing structure of history education are presented in the article. 

 
86 
ӘОЖ 358.754 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Т.Ә. Ахметов 
Қостанай мемлекеттік 
педагогикалық институты,  
п.ғ.к., доцент 
 
Махмұт Қашқари 
және қазақтың 
қара өлеңдері 
 
Аннотация 
Мақалада  ортағасырлық  түркі  ойшылы,  тіл 
білімінің  білгірі  Махмұт  Қашқаридың  тәлім-
тәрбиелік  ой-пікірлері  мен  қанатты  сөздерінің 
қазақ  халқының  қара  өлеңдерімен  үндестігі, 
сабақтастығы  дәлелденеді.  Соның  негізінде  ата-
бабаларымыздың 
өмір 
салты, 
саяси-
экономикалық, 
мәдени-әлеуметтік 
тұрмыс 
тіршілігіндегі ерекшеліктер анықталады.   
Түйін сөздер: Махмұт Қашқари, түрік халқы, 
қазақ  халқы,  түркі  тілдерінің  сөздігі,  халық 
педагогикасы, 
тәлім-тәрбие, 
ұлы 
ойшыл, 
қазақтың қара өлеңдері, қанатты сөздер.    
 
 
Махмұт  Қашқари  заманынан  қаншама 
ғасырлар  өтсе  де,  ұлы  бабамыздың  тәлім-
тәрбиелік  қанатты  сөздері  әлі  күнге  дейін  өзінің 
маңыздылығын  жойған  жоқ.  Жіті  үңіліп  оқыған 
адамға  Махмұт  Қашқари  сөздерінің  әсіресе 
қазақтың  қара  өлеңдерімен  үндесіп,  сабақтасып 
жатқандығы анық көрінеді.  
Мысалы, 
ғалым 
Мұхамедрақым 
Жармұхамедұлы  «Түрік  Сөздігі»  жинағында 
қазақтың  қара  өлеңі  сияқты  бір-екі  шумақтан 
аспайтын  пәлсапалық  мәнді  жолдардың  жиі 
кездесетінін 
айта 
келіп: 
«Көшпелі 
елдің 
табиғатпен 
астасып 
жатқан 
мезеттерін 
суреттейтін:  
«Қыс ызғары басылды, 
Барша гүлдер ашылды. 
Жердің беті жасыл-ды, 
Жайнады  әлем  жаннаттай»  –  делінетін 
суреттермен қатар: 
«Махаббаттың дерті мені қинады,  
Күндіз-түні жүрегімде тулады. 
Толғанудан жаным да бір тынбады,  
Көшіп 
кеткен 
жұртын 
көріп 
жарымның!»  тәрізді  өлең  жолдары  біздің  бүгінгі 
ән шумақтарымызды еске салады» [1, 9], –  дейді.  
Расында  да,  бұл  Біржан  салдың  «Бурылтай» 
әнінің:  
«Құба жонға шырқатып шыға келсем,  
Жұрты  жатыр,  өзі  жоқ  қалқатайдың» 
[1, 180], деген жолдарына ұқсас.  
Қазақтың қара өлеңдерінде  «Ауылым көшіп 
барады»  деген  жол  жиі  ұшырасады:  «Ауылым 
көшіп  барады  Ылайқаққа»,  «Ауылым  көшіп 
барады  кең  жайлауға»,  «Ауылым  көшіп  барады 

 
87 
Даулы  құмға»,  «Ауылым  көшіп  барады  Керменкөлге»,  «Ауылым  көшіп  барады 
Белтұрғанға»,  «Ауылым  көшіп  барады  белден  асып»,  «Ауылым  көшіп  барады  таудан 
асып...» 
«Барады ауылым көшіп Абақанға, 
Жарасар жапсам кілем ақ атанға.  
Шудасы ақ атаннын майда-майда,  
Көрінген ақ бөкендей ауылың қайда? 
Немесе:  
Көшкенде жылқы айдаймын Аламенен,  
Ауылыңа барушы едім даламенен.  
Түскенде сен есіме сенер болсаң,  
Сағынып сарғаямын санаменен».  
Бұл  шумақтарда  жиі-жиі  жұрт    жаңартып  отыратын  көшпелі  елдің  өмірі,  сол  елдің  қыз-
жігіттерінің  махаббаты  мен  басындағы  мұң-қайғысы  бейнеленген.  Бірін-бірі  қайталап,  
салт-дәстүрімізді көшпелі өмірімізді еске салады: 
«Ауылымның қонғаны қоғалы көл,  
Ойды төмен, тау жақты жоғары дер.  
Қалқатайдың ауылын беттегенде, 
Қоңыр салқын алдымнан соғады жел».   
Бәрі-бәрі  Махмұт  Қашқари  өлеңінің  жаңғырығы  сияқты.  Ғұлама  жинаған  мақал-
мәтелдерден де малмен күн көрген көшпелі елдің салт-дәстүрі  қылаң береді:  
«Ауылда лақ туса, 
Арықта оты өнер» [2, 35]. 
Бұл «Бір қозы туса, бір түп жусан артық шығар» деген қазақ мақалымен үндес. Мағынасы 
«Малды көпсінбе, жем-шөбі жетпей қалады деп қорықпа, жаратушының  өзі береді, бәрі 
есептеулі» дегенге саяды.  
«Екі бура үйкенісер,  
Ортада сона жаншылар» [2, 42].  
«Түрік  Сөздігіндегі»  бұл  мақалдың  қазақшасы:  «Екі  өгіз  сүйкенсе,  ортасында  шыбын 
өлер». Екі мықты ерегесіп, айқасқа түссе, маңайындағы әлсіз, жазықсыз жандардың  жапа 
шегетіні шындық.  
Мақал-мәтелдер  –  ата-бабаларымыздың  бізге  даңғыл  жол  нұсқап  қалдырып  кеткен 
өнеге-өсиеті,  ақыл-нақылы,  халықтың  моралдік  кодексі,    тәлім-тәрбие  құралы.  Олардың 
бәрі  ғасырлар  бойы  ел  тәжірибесінен  туындап,  талай  сұрыптаулардан,  өңдеуден  өткен. 
Оларда  біздің  ата-бабаларымыздың  ізгі  ойлары,  даналығы,  салт-дәстүрі,  еткен  кәсібі, 
ұстанған қағидалары, наным-сенімі бар.  
«Қонақ  келсе,  құт  келер»  [2,  32],  –  деген    Махмұт  Қашқари  жинаған  бұл  мақал 
қазірге  дейін  қолданылып  келеді.  «Құтты  қонақ  келсе,  қой  егіз  табар»  деп  те  айтылады. 
Түркі  жұрты  ежелден  қонақжай,  қонақ  келсе,  қуанып,  барын  алдына  тосып,  құт-береке 
әкеледі деп ырым етеді. Сол қонақжайлылық бүгінге дейін жалғасып келе жатыр. Мақалда 
«Қонағыңды жақсылап  күт, одан жаман болмайсың, қайта ол үйіңе құт-береке әкеледі, бір 
малың  екеу  болады»  деген  үгіт-насихат  та  бар.  Қонақжайлылық  жайында  Махмұт 
Қашқари жинаған Түркі халықтарының бәйіттерінде де жиі айтылады: 
«Қонақ келсе, өзін күт, ашықтырма атын да, 
Ойнақтасын жануар ертесінде тақымда!» [2, 91]. 
Бұл – отты өлең, соңғы жолының динамикалық қуаты күшті.  
Тағы да: 
«Қонақты қарсы алғын, асыңды күттірме, 
Қуана жар салғын, бір затын зыттырма [2, 74] . 
 
Малың сенің көбейсе – айналаңа жан толар,  
Дастарханың болмаса – маңайыңа кім жолар? [2, 81]  

 
88 
Тоныңды асып тастама,  
Асыңды бер басқаға,  
Қонағыңды жасқама,  
Даңқыңды ол жаяды» [2, 72], – дейді гуманист ақын. 
Махмұт  Қашқари  «Сөздігінде»  осылай  делінсе,  қонақжайлылығымызды  қазір  шет 
елдіктер де жақсы біліп, қайран қалады, жыр етіп айтады.   
«Бес саусақ бірдей емес», адам да әр түрлі, жақсысы бар, жаманы бар, дарханы бар 
сараңы бар. Түркі мақал-мәтелдерінде бұл жайттар да айтылмай қалмайды:  
«Қонақжай жомарт кетіп, дүние қараң қалды, 
Жинапты бұл мекенге сараңдарды [2, 73]. 
 
Залым жан қонақты ұры деп қарайды, 
Ел сыйын серінің жолда тонайды [2, 74]. 
 
Қонақты құт деп білген ерлер кетті өмірден, 
Қалыпты жаны жаман, пейілі қара көмірден» [2, 82]. 
Түркі  халқы  ежелден  жүйрік  мініп,  қыран  құстарды  қолға  үйретіп,  тазы  асырап 
аңшылық сейіл құрған. Оны төмендегі мына өлеңдерден де байқаймыз: 
«Ит жүгіртіп, құс салып, 
Аңшылықтан сыр танып, 
Ақшақарда түлкі алып, 
Сейілдеп бір қайталық [2, 92]. 
 
Құс салып, ит жүгіртіп, аң аулайды, 
Қырларда қызыл түлкі алаулайды» [2, 83]. 
Бұл  жолдар  Абайдың  «Қансонарда  бүркітші  шығады  аңға»  өлеңі  мен  «Аңшының 
әнін» еске салады.  
«Оғрақтың азаматы батыр келер,  
Мейманды жомарттыққа басым келер. 
Лақтың қонағына басын берер, 
Қымызы  сабасында  үзілмеген»  [2,  84],  –  дейді  қашғарлық  ақын.  Бұл 
бәйіт  батырлықты,  қонақжайлылықты,  жомарттықты  дәріптеп,  Түркілердің  қонаққа  бас 
тарту рәсімі ежелден келе жатқанынан хабар береді.  
«Еңіреген ер еді, 
Ойы елге төр еді, 
Адамның асыл зерегі, 
Ажал оны әкетті.  
 
Өртті талай өшірген, 
Басынан көп іс кешірген, 
Шешендік сөзге көсілген, 
Қайран ер ерте көз жұмды» [2, 85], – деген Махмұт Қашқаридың  
сөздері қазіргі жоқтауларымыз тәрізді. 
«Саған деген қалың малды, аяулым, 
Дей алмаймын табу үшін аяндым». [2, 98] және қалың мал беру 
жөніндегі тағы бір бәйітте:  
«Бердім саған қалың, 
Енді мұны алғын.  
Еңбегімді білгін,  
Жиналып тұр барлығы», – делініп, соңын жақша ішіне (Күйеу баласы 
қайын  атасына  айтыпты:  «Саған  қалың  мал  бердім,  енді  сол  қалың малды  алғын:  Менің 

 
89 
бейнетімді,  еңбегімді  көріп  біл!».  Қайын  атасы:  «Жиналып  жатыр,  барғалы  тұр»  деп 
жауап қатады» [1, III т. 498 б.], – деп түсінік беріпті).  
Елбасы  Нұрсұлтан  Назарбаев  Жүсіп  Баласағұнидің  «Құтты  білігі»,  Махмұт 
Қашқаридың «Түрік сөздігі», Қожа Ахмет Иассауидің «Ақиқат сыйы», Әбунасыр Фараби 
мұралары  тарихымыздың,  мәдениетіміздің,  мол  біліктің  мәңгілік  мәуесіндей  екенін  айта 
келіп: «Өз басым осы дүниелерді парақтай қарап отырып, осыларды жазған ғұламалардың 
ойының  айқындығына,  сөздерінің  орнықты  да  сенімді  шығатынына,  жалпы  жұртқа 
ұғынықты  қарапайымдылығына  таңданамын.  Ұлылық  деген,  білім  теңдігі  деген  осы-ау 
деп  ойға  кетемін.  Бұлар  –  ұлағатты  ұлы  мәдениеттің,  терең  тарихи  танымның  мектебі. 
Халқымыздың  рухани  жаңаруы  осындай  ғылыми,  көркем  ой-санамыздың  шығу  тегін 
танудан  басталуы  тиіс.  Көненің  көзіндей  болып  жеткен  осындай  асыл  қазыналар  халық 
игілігіне жаратылып, жаңа заманның адамдарын тәрбиелеуге қызмет етуі қажет» [1,  5], – 
деп жазады.  
«Түрік  сөздігі»  –  танымдық,  тағылымдық  кітап.  Оны  автордың  «Түрік  халықтары 
мен  тайпалары хақында»  жазған  мына  жолдары  айғақтай  түсері  анық:  «Түріктер  тегінен 
жиырма  тайпалы.  Олардың  барлығы  Тәңірі  әзіз  көрген  Нұқ  пайғамбардың  ұлы  Иафас 
және Иафастың ұлы Түрікке барып тіреледі.  
Бұлар  Рұм  әулетінің  Тәңірі  әзіз  тұтқан  Ибраһим  пайғамбардың  ұлы  Ысқақ  және 
Ысқақтың ұлы Ғайса (Иса)  және Ғайсаның ұлы Рұмға барып тірелетінге ұқсайды. Әрбір 
түрік  тайпасының  қаншама  ұрық-шәріптері  бар,  олардың  саны  ұлы  Тәңірінің  бір  өзіне 
мағлұм. Мен бұлардың түптамырлары мен ана тараптарын жаздым».  
Кітап  жастарды  өрлікке,  батырлыққа,  елін,  жерін  сүюге  баулиды.  Онда 
этнопсихологиялық,  этнопедагогикалық  мәселелер  қозғалады.  Түркі  халықтарының  өмір 
сүру  салты,  дәстүрі,  мінез-құлқы,  этникалық  құндылықтары  айтылатынын  жоғарыда 
келтірілген мысалдардан да аңғару қиын емес.  
Махмұт 
Қашқари 
білімді 
уағыздап, 
тәкәппарлықтан, 
дүниеқоңыздықтан 
сақтандырады:  
«Білімдінің қасына бар, күнде, балам, ерінбей,  
Төмен тұрып үйрен толық тәкәппар көрінбей [2, 88].  
 
Төрт түлік пен алтын, күміс байлығыңа сүйенбе, 
Білімсіз ол бос дүние жарамайды сүйеуге» [2, 89]. 
Бұл  ойлар  қазіргі  қазақ  мақалдарындағы  «Мал  жұтайды,  өнер  жұтамайды»,  «Білегіңе  
сенбе,  біліміңе  сен»,  «Ақыл  озбайды,  білім  тозбайды»,  «Білікті  бірді  жығар,  білімді 
мыңды жығар» деген сияқты даналық ой-пікірлермен астарласып, біте қайнасып тұр.  
«Су ішкізбеске сүт бер» [2, 43], – десе Махмұт Қашқари, 
Қазақ:                      «Таспен атқанды аспен ат», – дейді. 
Кітаптың тағы бір бетінде:  
«Тау таумен қауышпас,  
Кісімен кісі қауышар» [2, 58], – дейді Махмұт  Қашқари. 
Бұл қазақтың «Тау-таумен қосылмас, адам адамға қосылады» дегеннің дәл өзі ғой!  
«Адаспайтын аңшы болмас,  
Жаңылмайтын  данышпан  болмас»  [2,  64],  –  дейді  Қашқари  ақын.  Ал 
қазақ:  «Жаңылмайтын  жақ,  сүрінбейтін  тұяқ  жоқ»,  «Жаза  баспас  қадам  жоқ, 
жаңылмайтын адам жоқ», – деп көркем сөйлейді. 
Түркі Халықтарының бәйіттерінде:  
«Еңкейгенге еңкейгін басың жерге жеткенше, 
Шалқайғанға шалқайғын төбең көкке жеткенше 
Жамандықтан аулақ бол жаның сонша күйгенше, 
Жақсы сөзден жылылық мәртебеңді өсірер» [2,93], – делінеді.   
Осы ойда қазақ мақалы:  
«Еңкейгенге еңкей, 

 
90 
Атаңның қара құлы емес.  
Шалқайғанға шалқай,  
Пайғамбардың ұлы емес», – деп тәкаппарлықты, өрлікті, кісілік пен 
кішілікті уағыздайды.  
Мысалға  келтірілген  мақалдардың  да,  бәйіттердің  де  тәрбиелік  мәні  зор. 
«Адасқанның  арты  соқпақ,  алды  жөн»  деп,  қазақ  қашанда  «Жығылғанға  жұдырық» 
жұмсамай,  қайта  жаңына  сенім  ұялатып,  «Ондай-ондай  хан  қызында  да  болады»  деген 
демеу сөздер айтады.  «Сыйға сый, сыраға бал». Өзіңді  сыйлағанды сыйла, жамандықтан 
аулақ бол, жақсы сөз айтсаң, ол да жылы сөйлейді. «Жылы-жылы сөйлесең, жылан інінен 
шығады», «Жақсы сөз – жарым ырыс». Бәрі тәрбие, тәртіп, ақыл, өсиет.  
«Түркі сөздігінде»: 
«Мақсатыма жетемін, 
Ғылыммен еңбек етемін. 
Өткелден сан өтемін, 
Байлығымды сарып қып» [2, 94]. 
 
«Қарт адамға көрсетпегін ірге күш, 
Ауырлыққа  халықпенен  бірге  түс»  [2,  99],  –  деген,  пәлсапалық  ойлар 
бар.  Бұл  «Жұмыла  көтерген  жүк  жеңіл»  деген  қазіргі  мақалымызды  еске  түсіреді. 
Сонымен қатар оқушысын халықпен бірге болуға шақырып, қарттарды сыйлау керектігіне 
баса назар аударады.  
Махмұт Қашқари:  «Қан майданға қасқайып кір, жігітім, 
Елдің ақта саған артқан үмітін» [2, 99], – деп, елді батырлыққа, елдікке, 
азаматтыққа шақырады. 
«Ел түрік  деп таныса, 
Оның өзі бас бәйгі. 
Халықты тура бастайды,  
Одан  ешкім  аспайды»  [2,  81].  Бұл  Махмұт  Қашқаридың  нағыз 
патриоттық өлеңі.  
«Адамды заман күйі әлсіретті, 
Әйтеуір қолда барын талшық етті.  
Айлалы аса пысық болса да епті,  
Ажалдан ешкім қашып құтылмайды» [2, 91].                                        
Бұл – рисалалық шумақ, қазақтың: 
«Сұм дүние тонап жатыр ісің бар ма, 
Баяғы күш, баяғы түсің бар ма? 
Алды  үміт, арты өкініш алдамшы өмір, 
Желікпен жерге тықпас кісің бар ма?!», – деген қара өлең жолдарымен 
үндес.  
«Көз жасым бұлақ болып тасып ақты, 
Аққу,  қаз  жүзуге  оған  келіп  жатты»  [2,  78],  –  делінсе  «Түрік 
сөздігінде» қара өлеңде:  
«Еркім жоқ, жылқы құрлы баққан кеңге, 
Сен жақтан жаным сергір соққан желге. 
Түскенде сен есіме, сенер болсаң, 
Көзімнен аққу жүзер аққан селге», – деп көркемделеді.  
Бұл шумақ жайында қазақтың қара өлеңдерін жинап, құрастырушы ақын Оразақын Асқар: 
«Қара  өлеңдердің  толайым  бір  парасы,  осындай  махаббат-сүйіспеншілік  туралы  жан 
толғаныстарынан тұрады. Қазақ қыздарының шынайы махаббатын көкейге құйып тұрған 
өлеңнің  түп  тұнбасындай  тұжырымына  назар  аударайықшы:  Аққу  жүзер  көзімнен  аққан 
селге...» [5, 8], – депті.  

 
91 
Шындығында  да  шынайы,  көркем,  кестелі,  жан  толқытатын  жолдар.  Махмұт 
Қашқари: 
«Көңілім сәулемді ойлап тыншымады, 
Жанымды ғашық оты шымшылады. 
Әсерлі әуенімнен мұң шығады, 
Өзіңді,  сәулетайым,  есіме  алсам»  [2,  79],  –  деп  сүйіспеншілікті 
жырласа, қазақтың қара өлеңінде:  
«Сағындым, бұлбұлым-ау, сағынамын, 
Көре алмай бір өзіңді зарығамын. 
Мен сені ойлағанда, еркетайым, 
Есімнен қарап жүріп жаңыламын», – деп махаббат мұңы шертіледі. 
Осынау  мақал-мәтелдер  мен  өлең  шумақтарының  қазіргі  қазақ  мақал-мәтелдерімен 
егіздің сыңарындай ұқсас болу себебі – бұл шығармалар сол Махмұт Қашқари өмір сүрген 
заманнан,  одан  да  бұрынғы  көне  дәуірлерде  туып,  бізге  жеткен  бабалар  сарыны,  асыл 
қазына, қымбат мұра!  
Махмұт Қашқари тағылымы – халық тағылымы! 
 

жүктеу/скачать 2,87 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: