Еуразия гуманитарлық институтының хабаршысы тоқсандық журнал 2001 ж шыға бастаған 2015

 
153 
УДК 358.754 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Педагогическая 
деятельность как 
основа 
формирования 
профессиональной 
компетентности 
 
Аннотация 
В 
статье 
рассматриваются 
вопросы 
взаимосвязи  педагогической  деятельности  и 
сформированности  профессиональной  компе-
тентности  учителя.  На  широкой  источниковой 
базе  раcкрывается  сущность  неразывности 
педагогической  деятельности  и  профессио-
нальной компетентности и мастерства учителя.  
Ключевые  слова:  субъект  деятельности, 
профессиональная  компетентность,  структура 
профессиональной  деятельности,  личностно-
деятельностная 
основа 
профессиональной 
компетентности 
 
 
Изменение 
ценностных 
ориентиров 
образования,  переход  на  гуманистическую 
образовательную  парадигму  предусматривают 
решение  двух  стратегически  важных  задач.  С 
одной 
стороны 
- 
задачи 
обеспечения 
достижения  учащимися  необходимого  уровня 
обученности,  элементарной  и  функциональной 
грамотности,  готовности  к  жизни  и  труду  в 
условиях  современной  цивилизации.  С  другой 
стороны  -  задачи,  связанные  с  созданием  в 
образовательных  организациях  развивающейся 
среды  как  условия  освоения  учащимися 
механизмов 
саморазвития, 
способностей 
учащихся  к  принятию  решений  на  основе 
свободного  и  осознанного  выбора,  овладения 
стратегиями 
активной 
преобразовательной 
деятельности,  основанных  на  ответственном 
отношении  школьников  к  природе,  людям, 
культурным ценностям, самим себе.  
Эти  обстоятельства  требуют  изменения 
позиции 
учителя 
и 
учащегося 
в 
образовательном  процессе.  Так  как  субъектом 
педагогической  деятельности  является  учитель, 
в  процессе  взаимодействия  педагог  должен 
проявлять 
профессиональные 
качества, 
компетентность,  уметь  выстраивать  отношения 
с  учащимися,  быть  способным  принимать 
педагогические  решения,  реализовывать  цели 
профессиональной деятельности.  
Актуальность  выстраивания  целесообраз-
ной  педагогической  деятельности  требует 
сформированности  профессиональных  компе-
тенций   современного   учителя.   Однако,    как 
Б.М. Утегенова
 
Костанайский государственный 
педагогический институт,  
к.п.н., доцент 
 

 
154 
свидетельствует практика, учителя зачастую не соотносят успешность или неуспешность 
педагогической  деятельности  с  уровнем  сформированности  профессионально-
педагогических  компетенций.  Именно  целенаправленный,  динамичный,  непрерывный 
целостный  педагогический  процесс  является  мерилом  оценки  качества  педагогической 
деятельности.  
Таким образом, предметом деятельности  учителя является педагогический процесс, 
обусловленный  целью,  направленностью,  прогнозируемым  результатом.  Дадим 
характеристику  основных  показателей  педагогической  деятельности,  как  компонента 
целостного педагогического процесса: 
-
 
создание  педагогических  условий  формирования  познавательных  интересов  и 
умственной  активности  учащихся  через  их  участие  в  учебной,  аналитико-
исследовательской, преобразующей и практической деятельности; 
-
 
обеспечение  условий  для  самореализации  профессионально  компетентного 
педагога  (а  они  создаются  на  основе  профессионально  компетентного 
управления); 
-
 
достижение необходимого уровня овладения учащимися знаниями, их готовности 
к самообразованию; 
-
 
выстраивание системы отношений «педагог-учащийся», 
-
 
сформированность 
готовности 
учащихся 
к 
самовоспитанию, 
самосовершенствованию, адаптации в жизни (ценностные ориентиры). 
Отметим, что одним из главных показателей заинтересованных взаимоотношений в 
системе  «педагог-учащийся»  является  личность  самого  учителя,  его  профессиональные 
умения,  уровень  его  педагогического  творчества,  воля  и  характер.  В  процессе 
осуществления обратной связи учитель проявляет способность проникать во внутренний 
мир учеников, прогнозировать свою деятельность, т. е. видеть себя глазами детей. 
Эффективная  реализация  поставленных  целей  в  педагогической  деятельности  во 
многом  зависит  от  концентрированного  внимания  на проблемах  обучения  и  воспитания. 
На  первый  план  при  этом  выносится  формирование  познавательных  интересов  и 
умственной активности и самостоятельности учащихся, а успешная реализация процесса 
невозможна  без  постоянного  совершенствования  педагогического  мастерства  учителя, 
роста его профессиональной компетентности. 
В.А.  Сухомлинский  отмечает:  «Мастерство  преподавания  заключается  не  в  том, 
чтобы  учение,  овладение  знаниями  было  для  учеников  легким...  Наоборот,  умственные 
силы  развиваются,  если  ученик  встречает  трудности  и  самостоятельно  преодолевает  их. 
Стимулом активной умственной деятельности является самостоятельное изучение фактов, 
явлений, проводимое под руководством учителя» [1]. 
На наш взгляд, осмысление педагогической деятельности, как процесса оптимизации 
управления учебно-воспитательным процессом, способствует прогнозированию способов 
достижения  более  высокого  результата,  необходимости  учета  уровней  достижений  и 
перспектив усовершенствования, получение новых качественных показателей. 
Для этого учителю необходимо овладение методами научно обоснованного анализа 
собственной деятельности. Там, где нет анализа пройденного пути, где нет обоснованных 
его итогов, там не может быть и научного подхода к управлению. Мы считаем, что только 
в тесной связи с наукой, переосмысливая ее основные идеи и применяя их в повседневной 
практике,  педагог  сможет  анализировать,  прогнозировать,  корректировать  как 
собственную деятельность, так и деятельность учащихся. 
Исследование  педагогической  деятельности  как  условия  формирования  и 
стимулирования 
развития 
профессиональной 
компетентности 
предусматривает 
определение  ряда  понятий,  отражающих  ее  качества,  их  сравнительный  анализ  и 
определение места и роли категории «профессиональная компетентность». В современной 
педагогической науке и практике проблеме профессиональной компетентности уделяется 

 
155 
недостаточное  внимание.  А  если  и  уделяется,  то  в  отождествлении  с  понятиями 
«профессионализм»  и  «мастерство».  По  словарю  С.И.  Ожегова  мастерство  -  умение, 
владение  профессией,  трудовыми  навыками;  высокое  искусство  в  какой-нибудь  области 
[2]. 
Профессионализм  дает  возможность  достигать  значительных  качественных  и 
количественных результатов труда при меньших затратах физических и  умственных сил 
на основе использования рациональных приемов выполнения рабочих заданий.  
Понятие  «профессионализм»  в  педагогической  деятельности  определяется 
И.Д.Багаевой,  как  концентрированный  показатель  личностно-деятельностной  сущности 
профессии  учителя,  обусловленной  мерой  реализации  гражданской  ответственности, 
зрелости и профессионального долга учителем [3]. 
В  структуре  профессионализма  И.Д.  Багаева  выделяет  три  составляющих  его 
компонента: 
-
 
профессионализм 
знаний, 
- 
как 
основание, 
базис 
формирования 
профессионализма в целом; 
-
 
профессионализм  общения,  -  как  готовность  и  умение  использовать  систему 
знаний на практике; 
-
 
профессионализм  самосовершенствования  -  динамичность,  развитие  целостной 
системы педагогической деятельности.  
Мы  полагаем,  что  профессионализм  деятельности  педагога  обеспечивается 
посредством справедливого самооценивания и оперативного устранения обнаружившихся 
в  процессе  педагогической  деятельности  личностных  недостатков  и  пробелов  в 
необходимых  для  учителя  знаниях.  Поэтому  необходимо  в  педвузах  при  подготовке 
будущих  учителей  особое  внимание  обращать  на  формирование  компетенций 
педагогической рефлексии.  
Анализ  слагаемых  профессиональной  компетентности  педагога  приводит  нас  к 
осмыслению  понятия  «педагогическое  мастерство».  В  данном  контексте  оно  более 
широкое,  и  трактуется  как  результат  освоения  основ  деятельности  и  передового 
педагогического  опыта.  Отметим,  что  в  профессиональной  деятельности  педагога  его 
личностные  качества  и  профессиональные  требования  не  всегда  взаимодействуют.  В 
педагогической  деятельности,  главным  образом,  обращается  внимание  на  методы, 
приемы, средства и технологии обучения, воспитания и развития учащихся. 
Между тем, педагогическое мастерство проявляется и в  уровнях профессиональной 
подготовленности  учителя,  и  в  его  умениях  решать  педагогические  задачи,  и  в  степени 
осознания им совокупности определенных личностных качеств, и в способах достижения 
результативности и качества профессионально-педагогической деятельности.  
Н.В.  Кузьмина  отмечает:  «Профессионализм  современной  педагогической 
деятельности  состоит  в  привнесении  в  нее  элементов  научного  исследования  в  целях 
контроля и  самоконтроля  меры  ее  продуктивности»  [4].  А  продуктивность  деятельности 
учителя  рассматривается  как  «система  и  последовательность  педагогически 
целесообразных действий, связанная  с решением педагогических задач, обеспечивающая 
за отведенное на учебно-воспитательный процесс время достижение искомого конечного 
результата в отношении всех или подавляющего большинства учащихся» [4].  
Иными  словами,  продуктивность  -  это  измеряемое  мастерство.  В  рамках  нашей 
статьи, это показатель профессиональной компетентности учителя. 
Н.В.  Кухарев  рассматривает  профессионализм  как  концентрированный  показатель 
эффективной меры деятельности и способов ее достижения. Эффективность деятельности 
в этой связи свидетельствует и о ее продуктивности [5]. 
Таким  образом,  показателями  профессиональной  компетентности  в  педагогической 
деятельности служат: 
-
 
мотивы  педагогической  деятельности,  отражающие  социальную  и  духовно-

 
156 
нравственную миссию профессии учителя; 
-
 
наличие 
у 
учителя 
собственной 
концепции, 
ориентира 
развития 
профессиональной 
деятельности 
в  новых 
социокультурных 
условиях 
реформирования системы образования; 
-
 
способность  к  реализации  образовательных  задач  новыми  способами 
(проблематизация  деятельности  на  основе  ее  анализа,  принятие  решений  в 
сложных  ситуациях,  владение  техниками  группообразования  и  управления 
учебным  и  профессиональным  диалогом,  владение  новыми  подходами  в 
преподавании и обучении, оценивании собственной деятельности и деятельности 
учащихся в педагогическом процессе и т.д.); 
-
 
установка  на  личностно-профессиональное  развитие,  выражающаяся  в 
целенаправленном  и  ценностно-культурном  самоопределении  педагога  как 
реализатора и творца педагогических идей, инновационных подходов. 
Исходя  из  основных  показателей  профессиональной  компетентности  учителя,  мы 
рассматриваем процесс становления компетентного педагога как путь последовательного 
превращения 
профессиональной 
деятельности 
в 
творческую 
инновационную 
деятельность,  при  котором  учитель  свободен  в  выборе  целевых  установок,  определении 
способов 
осуществления 
педагогической 
деятельности, 
организации 
учебно-
воспитательного  процесса  для  достижения  целей  саморазвития,  формирования  и 
усовершенствования профессиональных компетенций, решения профессиональных задач, 
установления обратной связи, критериальной оценки собственной деятельности на основе 
ее  анализа,  принятие  решений  по  коррекции  деятельности  в  соответствии  с  оценкой  ее 
эффективности. 
Итак,  профессиональная  компетентность  педагога  –  это  целостная  интегративная 
способность  педагога  к  педагогической  деятельности,  содержанием  которой  является 
выявление  эффективных  способов  и  условий  решения  проблем,  обнаруженных  в 
образовательной 
практике 
общеобразовательной 
школы. 
Профессиональная 
компетентность представлена взаимосвязанными и взаимообусловленными структурными 
компонентами: 
- личностный компонент. 
- деятельностный компонент. 
- коммуникативный компонент.  
Таким образом, взаимосвязь качественной организации педагогической деятельности 
напрямую связана с уровнем сформированности профессиональной компетентности.  
Развитие профессиональной компетентности – это управляемый и самоуправляемый 
процесс поэтапного движения от педагога-новичка к педагогу-мастеру.  
 
 
СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ 
 
1
 
Сухомлинский  В.А.  Разговор  с  молодым  директором  /  В.А.  Сухомлинский.  -  М.: 
Просвещение, 1982. - 208 с. 
2
 
Ожегов  С.И.  Толковый  словарь  русского  языка  /  С.И.  Ожегов,  Н.Ю.  Шведова.  -  М.: 
АЗЪ, 1995. - 928 с. 
3
 
Багаева И.Д. Учителю  о профессионализме педагогической деятельности и путях его 
формирования:  метод.  рекомендации  /  И.Д.  Багаева;  Гомельск.  обл.  ин–т 
усовершенствования учителей. - Гомель, 1989. - 89 с. 
4
 
Кузьмина 
Н.В. 
Профессионализм 
личности 
преподавателя 
и 
мастера 
производственного обучения \ Н. В. Кузьмина. - М.: Высш. шк., 1990. - 119 с. 
5
 
Кухарев  Н.В.  На  пути  к  профессиональному  совершенству:  Кн.  для  учителя  /  Н.  В. 
Кухарев. - М.: Просвещение, 1990. - 159 с. 

 
157 
 
 
ТҮЙІН 
 
Ғылыми мақалада педагогикалық іс-әрекеттің мұғалімнің кәсіби құзырлығымен байланысты 
екендігі  сипатталаған.  Кең  теориялық  негізде  құзырлықты  қалыптастырудың  принциптері, 
ұстанымдары және құрылымдық бөліктері айқындалған.  
 
RESUME 
 
The  author  of  the  article  considers  the  interrelation  of  pedagogical  activity  and  formedness  of 
professional competence of a teacher. Broad source base reveals the essence of pedagogical competence 
and skill of a specialist. 
 

 
158 
ӘОЖ 159.9 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
А.Ш. Танирбергенова 
 
«Туран-Астана» университеті,  
п.ғ.к., доцент 
 
С.Е. Давлетова
 
«Туран-Астана» университеті,  
магистрант  
 
Студенттерді кәсіби 
жетілдіру 
мақсатында 
қолданылатын 
психологиялық 
тренингтердің 
тиімділігі 
 
Аннотация 
Мақала  жеке  тұлғаны  психологиялық 
тұрғыдан  жан-жақты  дамыту  және  оның 
болашақ  маман  ретінде  кәсібилігін  жетілдіруге 
дайындау  білім  берудегі  реформаның  негізгі 
тиімділігі  мен  маңыздылығына  арналған. 
Психологиялық  тренинг  арқылы  меңгерілетін 
ептілік  кәсіби  білім  мен  шеберлікті  меңгеруге 
және  оны  тәжірибеде  тиімді  қолдана  алу 
мақсатында  жүзеге  асуы  керек.  Бұл  тұлғаны 
кәсіпке 
психологиялық 
дайындаудың 
тәжірибелік  бағытын  жетілдіруді  білдіреді. 
Автор  оның  дәлелі  ретінде  психологиялық 
тренингтер жүргізу арқылы тұлғаның танымдық 
белсенділігін  дамытуға  тиімді  қол  жеткізуге 
болатындығын зерделеген. 
Түйін  сөздер:  психологиялық  тренинг, 
тренинг сатылары, іскерлік ойындар.  
 
 
Жеке  тұлғаны  психологиялық  тұрғыдан 
жан-жақты  дамыту  және  оның  болашақ  маман 
ретінде  кәсібилігін  жетілдіруге  дайындау  білім 
берудегі  реформаның  негізгі  бір  жағы. 
Психологиялық  дайындаудың  қазіргі  кездегі 
деңгейі 
қоғамның, 
кәсіби 
іс-әрекеттің 
талаптарына сай келе бермейді. Болашақ кәсіби 
мамандарды 
психологиялық 
даярлау 
фрагментарлық,  теориялық  сипатқа  ғана  сай 
келіп отыр. Еліміздің жоғары оқу орындарында 
кәсіби 
мамандарды 
дайындауға 
қажетті 
нормативтік 
құжаттар, 
оқулықтар, 
оқу 
құралдары, 
әдістемелік 
нұсқаулар, 
психологиялық  тәжірибелік  бағыттар  кеңінен 
қарастырылады.  Дегенмен  болашақ  маманды 
кәсіби  жетілдіруде  психологиялық  тренингтер 
көп қарастырыла бермейді.  
Қандай 
да 
бір 
кәсіби 
маманға 
психологиялық дайындықты адамның ішкі және 
тұлға 
аралық 
қасиеттеріне 
орай, 
оның 
санасында тиімді, нәтижелі әрекеттер жасауына 
мүмкіндік беретіндей белгілі бір психологиялық 
білім,  дағды  және  қабілетті  дамыту  процесі 
арқылы жүргізген тиімді деп санаймыз. 
Психологиялық 
тренинг 
арқылы 
меңгерілетін ептілік кәсіби білім мен шеберлікті 
меңгеруге  және  оны  тәжірибеде  тиімді  қолдана 
алу мақсатында жүзеге асуы керек. Бұл тұлғаны 
кәсіпке 
психологиялық 
дайындаудың 
тәжірибелік бағытын жетілдіруді білдіреді. 
 

 
159 
Топтық  әлеуметтік-психологиялық  тренингтер  кәсіби  психологиялық  даярлық  пен 
құндылықтарды  ескеру  арқылы  тәжірибелік  бағытта  психологиялық  даярлауды  тиімді 
жүзеге асыруға мүмкіндік беретін оқыту әдістерінің ең тиімдісі деп ұйғарамыз. 
Басқаша  айтқанда,  әлеуметтік-психологиялық  тренингті  нақты  бір  әлеуметтік  орта 
ерекшелігіне,  сондай-ақ  кәсіби  маман  саласына  қатысты  қолдану  керек.  Айталық 
адамдармен жұмыс істейтін мамандарға немесе техникалық құралдармен еңбек өндіретін 
мамандарға арнайы тренинг сипатын дұрыс іріктей алу қажет.  
Кең  мағынада  әлеуметтік-психологиялық  тренингті  топтық  жұмыстың  белсенді 
әдістеріне негізделген психологиялық ықпал ету практикасы деп түсіндіруге болады. Бұл 
жерде  білімді  ерекше  түрде  беру  формаларын  қолдану,  қарым-қатынас,  іс-әрекет, 
тұлғалық даму аймақтарындағы біліктер мен дағдыларға үйрету туралы айтылып отыр [1, 
36-38].  
Шындығында,  тренинг  –  тұлғаның  өзін-өзі  жетілдіруіне  арналған  арнайы 
ұйымдастырылған оқыту түрі, оны жүргізу барысында мынадай міндеттер орындалады:  
-
 
әлеуметтік-психологиялық білімдерді игеру;  
-
 
өзіндік маңыздылық жайындағы пайымдауларды көтеру;  
-
 
коммуникативтік  қабілеттер  мен  болашақ  маман  ретінде  рефлексивтік 
дағдыларды дамыту;  
-
 
өзінің  әрі  топ  мүшелерінің  көңіл-күйін,  мінез-құлқын  және  жағдайын  талдауға 
қабілеттілікті дамыту;  
-
 
өзін және басқаларды адекватты қабылдау біліктерін дамыту;  
-
 
түрлі қабілеттер, біліктер мен дағдыларды дамыту.  
Психологиялық  тренингтердің  түрлері  өте  көп.  «Психологиялық  тренинг», 
«әлеуметтік-психологиялық  тренинг»  деген  терминдерге  де  біржақты  анықтама  беру 
қиын.  Кең  мағынада  әлеуметтік-психологиялық  тренинг  –  топтық  өзара  әрекеттер 
(мысалы,  танымдық  үрдістерді  –  зейінді,  есте  сақтауды,  ойлауды  және  т.б.  дамытуға 
арналған  тренингтерге  қарағанда)  тетіктеріне  сүйеніп  жүзеге  асатын  кез-келген  белсенді 
әлеуметтік-психологиялық  оқыту.  Л.А.Петровская  мен  Л.Ф.Анн  топтық  жұмыстың 
белсенді  әдістеріне  негізделген  психологиялық  ықпал  ету  практикасын  осы  терминмен 
белгілейді. «Әлеуметтік-психологиялық тренинг» ұғымы кейде драматизация элементтері 
бар  рөлдік  ойындар  арқылы  қарым-қатынас  дағдыларын  жетілдіруге  бағытталған 
психологиялық тренинг түрлерінің бірін ғана анықтау үшін де тар мағынада қолданылады 
[2, 56-57]. 
Психологиялық тренингтерге тән ортақ сипаттар бар.  
1.  Қатысушылардың  белсенділігі;  серіктестік  қарым-қатынас;  тұлға  аралық  өзара 
әрекеттесу  үрдісіндегі  қатысушылардың  зерттеушілік  позициясы  тәрізді  топтық 
жұмыстың бірқатар принциптерін сақтау.  
2.  Топтық  жұмыстың  белсенді  әдістерін  қолдану.  Негізгі  екі  әдіс  бар:  топтық 
дискуссия  және  сюжетті-рөлдік  ойын.  Осылардың  негізінде  туындаған  тренингтік 
жаттығулар мыңдап саналады.  
3. Қатысушылар арасындағы өзара қарым-қатынасқа баса мән беру, қарқынды тұлға 
аралық өзара әрекеттер.  
4.  Тұрақты  топтың  болуы.  Кездесулерге  келмей  қалуға  болмайды,  шама  келгенше 
топта болғандарды сыртқа жаймау, бірақ мұны үзілді-кесілді талап етуге болмайды.  
5.  Қатысушылар  қарқынды  араласуы  үшін  және  алаңдатушы  факторларды 
шамасынша  азайтушы  ең  жақсы  мүмкіндіктермен  қамтамасыз  етуге  бағытталған 
кеңістіктік ұйымдасу.  
6. Топтағы қатысушыларға психологиялық көмек беруге бағытталушылық. Тренинг 
нәтижесі  қатысушыларда  білімдер  мен  біліктерді  қалыптастыруға  бағытталмаған; 
психикалық ахуалдың субъектілік жақсаруы мен әрі қарай өзін-өзі дамыту импульсын алу 

 
160 
әлдеқайда  маңызды.  Сондықтан  да  тренингтің  нәтижелілігінің  объективті  ғана  емес, 
субъективті критерийлері де қарастырылады.  
7.  Жайбарақаттылық  пен  қарым-қатынастың  еркіндігі.  Тренинг  барысындағы 
қатынас  әдеттегі  тұлға  аралық  контактілерге  қарағанда,  анағұрлым  қарқынды, 
эмоционалды,  ашық  және  шынайы.  Топпен  алғашқы  жұмыс  жасау  кезеңіндегі 
жүргізушінің  негізгі  міндеті  –  сәйкес  атмосфераны  тудыру,  осындай  қарым-қатынасқа 
қажетті психологиялық қауіпсіз жағдайды қалыптастыру [3, 68-69].  
Тренингті ұйымдастырып, жүргізуде: оның мазмұнын, құрылымын, компоненттерін, 
принциптері  мен  шарттарын  нақтылауда;  топтық  социодинамикалық  талдауда  қарым-
қатынас  саласына  өзгеше  сипат  беретін  болашақ  кәсіптің  ерекшеліктерін  аңғарып, 
ескеретін ғылыми зерттеулер өте аз деуге болады. 
Белсенді  әлеуметтік-психологиялық  тренингтер  арқылы  оқыту  әдісінің  дәстүрлі 
әдістерден артықшылығы бірқатар зерттеулерде көрсетіледі.  
Ғылыми  әлеуметтік-психологиялық  тренинг  жеке  тұлғаның  дамуына  және  өзара 
әрекеттестік,  өзара  қатынас  саласында  компетенттілікті  жетілдіруге  бағытталған 
жаттығулар жүйесі деп анықталынады. 
Жеке  тұлғаны  кәсіби  оқыту,  еңбекке  тәрбиелеу  және  кәсіби  шеберлік  пен  ептілікті 
дамытудың  көп  жақты  мәселелерін  шешуде  қолданылатын  тренингтің  бірнеше  түрлері 
бар.  Оларда  жүйелеудің  бірнеше  бағыттары  көрсетіледі.  Олар  бір–бірімен  үйлесу  негізі 
мен критерийлерінің сәйкес келмеуіне байланысты ерекшеленеді.  
Біз белсенді әлеуметтік-психологиялық оқыту әдістері ретінде тренингтерді былайша 
жүйелеуге тырыстық: 
1) кәсіби оқытуды ұйымдастыруға арналған тренингтер;  
2)  кәсіби  шеберлікті  жетілдіруде  қолданылатын  әдістер  мен  формалардың 
басымдылығын көрсететін тренингтер; 
3)  нақты  кәсіби  маман  саласына  байланысты  топқа  қойылатын  міндеттерге  сәйкес 
жүргізілетін тренингтер болады деп санаймыз.  
Осыған  орай  тренинг  топ  кездесу  тобы,  гештальт  топ,  топтық  психотерапия, 
әлеуметтік–психологиялық  тренинг,  оқу-жаттығу  топтары,  белсенді  әлеуметтік  оқыту, 
видео-тренинг,  тренинг-семинар,  белсенді  әлеуметтік-психологиялық  оқыту,  кәсіби 
педагогикалық  тренинг  және  т.б.  тренинг  түрлеріне  бөлінген.  Бұлардың  барлығы  жеке 
тұлғаның өз-өзін реттеу тәсілдерін, жаңа кәсіби білім мен дағдыны меңгеру, интуицияны, 
креативтілікті,  ойлауды,  қарым-қатынасты  дамыту  негізін  меңгеруге  интенсивті  жағдай 
жасайтындығы ғылымда жан-жақты дәлелденген.  
Сондықтан  маманның  кәсібін  жетілдіруге  арналған  психологиялық-топтық  тренинг 
түрлерінің кейбірін дербес пайдаланымыз. Құрылымына, белсенділігіне, ерекшеліктеріне 
байланысты  тренинг  түрлерін  үйлестіріп  қолдану  тәжірибесі  жинақталады.  Мысалы, 
әлеуметтік-психологиялық тренингті болашақ мамандармен ұйымдастыруда оның әдістері 
психологиялық тренинг пен видео-тренинг формалары арқылы комплексті қолданылады. 
Алайда  тренингтің  қай  түрі  болмасын,  оның  негізгі  құрылымдық  компоненттері 
рөлдік ойындар (сюжеттер, толық дискуссия (нақты жағдайға талдау жүргізу) және психо-
физиологиялық жаттығулар (психо–гимнастика) арқылы жүзеге асырылады. 
Кәсіби  жетілдіруге  арналған  тренингтердің  бір  потенциалы,  тиімділігі  еңбек 
ұжымындағы  топтық  қарым-қатынасқа  негізделеді.  Өзара  әрекеттестіктің,  өзара 
қатынастың  нәтижесінде  «Мен»,  «Басқа»,  «Мен-идеал»  концепцияларының  позитивті 
өзгерісі болады. Ал коммуникациялық процесте адамда субъективті негіз бар «ережелер» 
жүйесін  бағыт-бағдар  етіп  ұсынатыны  белгілі.  В.С.Агеев,  М.Н.Ночевник  осы  «ережеде» 
нақты  бір  әлеуметтік  ортада  қабылданған  этика,  қарым-атынас  жасау  стандарттары, 
атрибуттары  мен  нормаларынан  құрылатындығын  көрсеткен  [4,  56].  Бұл  аталған 
ұғымдардың негізін жалпы адами құндылықтар – мораль, тәрбие, білім ғана емес, кәсіби 
шеберлік,  кәсіби  сана-сезімді  де  құрайды.  Себебі,  адам  қандай  әлеуметтік-кәсіби  рөлде 

 
161 
болса  да,  оған  өзі  өскен,  кемелденген  ортасының  салт-дәстүрі,  мәдениеті  ерекше  мәнді 
болады.  Сондықтан  қарым-қатынас  әлеуметтік  ортаға,  ұлттық  психологияға  сәйкес 
үлгіленіп те құрылады. 
Тренингті ұйымдастыру сатылары 
Тренингтік  сабақ  ұйымдастыру  сатысынан  басталады.  Бұл  сатының  басты 
міндеттері  мыналар:  тренингке  қатысушылардың  және  жүргізушілердің  мақсатын 
анықтап,  бір-бірімен  сәйкестендіру;  қарым-қатынас  жасауға  қолайлы  психологиялық 
атмосфераның  болуын  қамтамасыз  ету;  топта  белсенді  жұмыс  жасауға  түрткі,  ниетті 
қалыптастыру, топтық жұмыстың нәтижесіне жауапкершілікпен қарауға бағдар беру. 
Осы  сатыда  әлеуметтік–психологиялық  тренингтің  принциптері  мен  топта  жұмыс 
жасау  ережелерін  таныстыру  жүзеге  асады.  Психологиялық  тренинг  мақсаты  мен 
міндеттері, тренинг барысында жұмыс жасау шартын айқындау үшін, арнайы шолу дәрісі 
тиімді болады. Сонымен қатар, дәріс-тренинг кезінде белсенділік танытуы, тұлғаның оңды 
өзгерістерге ниеттенуі, кәсіби қызығушылығының артуы, кәсіптік бағдар функциясын да 
атқарады.  Тренинг  мақсаты,  міндеттері,  принциптері,  топтық  жұмыс  ережелері  тек 
мәлімет ретінде баяндалып қана қоймай, қатысушылармен бірлесе талдану қажет. Соның 
нәтижесінде  тренингке  қатысушы  маман  иелерінің  әрқайсысының  өзіндік  мақсаты 
айқындалады.  Одан  кейін  ғана  тренингтің  әсері  тиімді  болатындай  топтық  жұмыс 
мақсаттары  мен  нормалары  қорытындыланады.  Бұл  процедураны  активатор  мен 
инициатор, яғни тренинг жүргізуші – оқытушы ұйымдастыратыны сөзсіз. 
Ұйымдастыру  сатысының  келесі  процедурасы  –  топтық  жұмысқа  қатысушылардың 
әрқайсысы  өзінің  атын  айтудан,  өздері  жайлы  қысқаша  баяндаудан  тұрады.  Тренингтік 
топ әлбетте бірге жұмыс істейтіндер немесе бірге оқитындардан құралатындықтан, жастар 
өздерін  дәстүрлі  түрде  –  есімдері,  тегі  бойынша  таныстырмайды.  Олар  өз  қалаулары 
бойынша тренинг барысында өздерін қалай атауға болатындығынан хабардар етеді. 
Тренингтің келесі кезеңі диагностикалық - қарым-қатынас саласындағы қиындықтар 
себептері,  кәсіби  шеберлікті  меңгерудегі  қиындықтар  айқындалады.  Ол  үшін  белгілі 
психологиялық  әдістемелер  және  диагностикалық  жағы  басым  жаттығу  түрлері 
қолданылады.  Оның  мақсаты:  1)  психологиялық  тренингке  қатысатындардың  тұлғалық, 
кәсіби мәнді қасиеттерінің даму деңгейлерін анықтау арқылы топтық жұмыстың мақсаты 
мен  міндеттерін,  мазмұнын  нақтылау;  2)  топтағы  жұмыс  тиімді  болу  үшін  тренингке 
қатысушылардың ерекшелігіне орай қолданылатын әдіс–тәсілдерді үйлестіріп таңдау. 
Тренингтің келесі сатысы тренингке қатысушылардың немесе студенттердің өзін-өзі 
тануына,  кәсіби  анықталуына  бағытталады.  Мұнда  екі  бағыттағы  топтық  жұмыс  жүзеге 
асырылады.  Бірінші  –  жеке  тұлға  мәселелерінен  туындайтын  субъективті  сипатты 
айқындау.  Екіншіден,  субъективтік  қиындықтарды,  топтық  жұмысты  актуализациялау 
керек. Осы үшін әр түрлі жұптық шағын топ негізіндегі тапсырмалар орындалып, топтық 
формадағы жұмыс ұйымдастырылады. Ол топтық талдаумен қатар жүреді. 
Талдаудың  мынадай  жалпы  сұлбасы  қатысушылардың  белсенділігіне,  кәсіби 
жетілуіне,  өзін-өзі  тануға  түрткі  болатындығын  зерттеу  барысы  көрсетті:  1)  Осындай 
түсініктің  пайда  болуы  неге  байланысты?  2)  Осы  жағдайдың  барысында  топтағы 
серіктестермен өзара қатынас, өзара әрекеттестік кезінде назарыңа ерекше не түсті?  
Тренингтік  сабақтың  келесі  сатысы  –  өзін-өзі  адекватты  бағалаудың,  өзін-өзі 
актуализациалаудың,  өзін-өзі  реттеудің  және  субъект-субъект  негізінде  қарым-қатынас 
жасаудың  әр  түрін  аңғаруға  бағытталады.  Көп  жағдайда  тақырыпқа  байланысты 
жаттығулар мен рөлдік сюжеттер, ойындардың психологиялық әсері тиімді болатындығы 
дәлелденді. 
Топтық сабақтың келесі сатысын жетілдіру деп атаймыз. Мұнда жеке тұлға, оқу, 
кәсіби  және  қарым-қатынас  қиындықтары  мәселелерін  шешу  технологияларын  меңгеру 
басты мақсат болады. Ол үшін арнайы жаттығу түрлері таңдалынып алынады да, жаттығу 
жүзеге  асырылады.  Бұл  сатыдағы  талдау  тренингке  қатысушының  ауызша  есеп  беруі 

 
162 
түріндегі формада ұйымдастырылады. Талдау барысында: 1) жаттығудағы қиындықтар; 2) 
жаттығудағы сәттіліктер мен оңды нәтижелер басты тақырып болады.  
Тренингтік сабақтың соңғы сатысы топтық рефлексияға арналады. Мұнда топтық 
жұмыс  жалпыланады.  Ол  әрбір  тренингке  қатысушының  өзінің  топтағы  іс-әрекеті  мен 
қарым-қатынасын  сипаттау  мен  алған  әсері  және  нәтижесіне  қорытынды  жасау  болып 
табылады [5, 12].  
Сонымен  қатар,  тренингтік  сабақтың  бастапқы  кезінде  және  соңында  экспресс–
диагностика әдістері қолданылады.  
Тренингтің  полифункционалды  болуы  да  тікелей  топтық  жұмыс  барысында 
тренингке  қатысушылардың  немесе  студенттердің  мінез-құлқындағы  кәсіби  ептіліктері 
мен  шеберліктері,  қарым-қатынасындағы  ерекшеліктері  мен  өзгерістерді  тікелей 
бақылауға мүмкіндік береді. 
Жаңа қарқынды формалар мен оқыту әдістерін енгізу негізінде мамандарды даярлау 
– педагогтардың алдында тұрған маңызды мақсат. Басқа оқыту формаларының арасында 
кең  тараған,  білікті  кадрларды  даярлаудағы  тиімді  әдістердің  бірі  –  психологиялық 
тренинг сипатында болатын іскерлік ойындар. Іскерлік ойындар басқа оқыту әдістерімен 
қатар,  шынайылыққа  жақын  басқару  тәжірибесінің  шоғырлануына  ықпал  етеді  және 
негізінен  зертханалық  тәжірибелердің  орнын  басады,  әрі  бұл  басқа  білікті  әдістерге 
қарағанда, іскерлік ойындардың арқасында біршама ыңғайлы. Ойын біріншіден, шынайы 
түрде  өмір  шындығын  көрсетеді,  екіншіден  қарқынды  ұйымдастырылған  үлгілерді 
құрады, үшіншіден, алға қойылған мақсатты жылдам орындауға итермелейді.  
Басқару  қабілеттерін  оқыту  саласындағы  іскерлік  ойындар,  оқу  зертханаларында 
шешім қабылдауда біршама тереңірек тәжірибе алуға бағытталған.  
Іскерлік  ойындарға  жататын  қауіпті  элементтер,  жеткіліксіз  ақпарат  пен  өндірістік 
ерекше  жағдайларда  шешім  қабылдауға  мүмкіндік  береді,  бұл  болашақ  кәсіби  маман 
болатын студентке өндірістік жағдайларда үлгі болатын басқару шешімдерін (жиі қауіпті) 
қабылдауға  жол  ашып,  келешекте  жұмыс  істеген  кезде,  басқару  бастамаларына  зиян 
келтірмеуге  тырысады.  Мұндай  тәжірибе,  болашақ  маманға,  шынайы  жағдайда,  қажет 
кезінде, ең аз шығынды тиімді шешім қабылдауға мүмкіндік береді.  
Іскерлік  ойындардың  тағы  бір  жолы  ғылыми  зерттеулер.  Егер  ойын  негізінде 
өндірістік  жағдайларға  еліктеу  болса,  онда  шынайы  өмірде  тиісті  әдістер,  ыңғайлы 
ғылыми құралға айналады.  
Ең алдымен іскерлік ойындарға еліктеу арқылы ізденіс тәжірибелерін, яғни зерттеу 
саласына қатысты ауыспалы еліктеу үлгісін түрлендіру жолымен, өндірістік өзара қарым-
қатынастарды зерттеуді жүзеге асыруға болады.  
Өндірісті  басқаруда  көптеген  үрдістердің  сапалы  сипаты  бар,  сондықтан 
статистикалық  деректерде  көрсетілмейді.  Бұл  жетіспеушіліктердің  орнын  іскерлік 
ойындар толтырады. Зерттеу бағыттары, мысалы, басшылар мен қызметкерлердің қарым-
қатынасы, басқару жүйесіндегі ынта, мүдде-мақсаттарына қатысты топтар мен өндірістік 
бөлімшелер болуы мүмкін.  
Ойынға  еліктеу  арқылы,  өндірісте  экономикалық  және  материалдық  ынталандыру 
жүйесі қалыптасады.  
Болашақ  маман  иесі,  бұл  үрдістің  ұжымдық  немесе  жеке  жүргізілуіне  байланысты, 
шешім  қабылдаушы  тұлғалардың  психологиялық  ерекшеліктерін  бақылай  алады.  Осы 
зертханалық жағдайда, басқару стилімен танысуға, оның нәтижесінің ықпалын анықтауға 
болады.  Ойынға  еліктеу  негізінде  іскерлік  қасиеттерге  тәрбиелеуді  келешек  мамандарды 
даярлау кезінде пайдалану өте маңызды. Іскерлік ойын кезіндегі жағдайлар, студенттерде 
басшылардың  немесе  қатысушылар  рөлінің  дамуын  қалыптастырып,  олардың  дұрыс  та, 
тиімді  шешім  қабылдауына  әсер  етеді.  Осы  қасиеттер,  бүгінгі  күні  менеджерді  даярлау 
мен оқыту талаптары жиынтығының бір тәсілі [6, 27].  

 
163 
Тренинг  барысын  нәтижелі  ұйымдастыру  үшін  мынадай  шарттарды  ескерген  жөн. 
Тренингтің  басты  мақсаты  адамдардың  күнделікті  өмірімен  үйлесетіндей  практикалық 
дағдыларды қалыптастыруы қажет.  

 
біріншіден,  тренинг  бағдарламасы  тренингке  қатысуға  келген  адамдардың 
мәселесі төңірегінде құралады; 

 
екіншіден,  тренингті  ұйымдастырушы  тренердің  қамқорлығы  қатысушылардың 
өзара әрекеттестігінің бәсекелестігін минималды дәрежеде ендіреді (әрбір қатысушы өтіп 
жатқан процестен өзіне керегін алады); 

 
үшіншіден, процесс нақты әлеуметтік жағдайларды қайталайды, сондықтан ойын 
барысында психологиялық қорғаныстарды қолдануды азайтады; 

 
төртіншіден, тренинг барысында қатаң рейтингтік процедуралар рұқсат етіледі.  
Сонымен  қатысушыларға  ықпал  ете  алатын  шараларды  қолдануға  болады.  Алайда, 
қатаң  процесс  қатысушыларға  психологиялық  жарақат  тудыруы  мүмкін,  сондықтан 
оларды қолдану үшін тренердің үлкен тәжірибиелік қоры болу қажет. 
Адамдардың бірін-бірі  таңдауда белгілі  бір критерийлері  болады. Осы критерийлер 
адамдардың өзара бірін-бірі бағалау негізінде үйлесудің маңызы зор, себебі кей жағдайда 
кедергі өздігінен шешіліп, өзара әрекеттестік үшін өнімді жағдай қалыптасады. Әрине бұл 
процесс тез арада шұғыл шешіліп стихиялы бола қоймайды. Ол сатылап дамиды.  
Қатынастың үш кедергісін немесе фильтрін көрсетуге болады. 
1 фильтр. Әр адамды алдында тұрған таныс және бейтаныс адамдардың барлығымен 
жақын  қатынасқа  түскісі  келеді  деуге  болмайды.  Бірінші  кезекте  біз  серіктесімізді 
визуалды  түрде  таңдаймыз.  Ол  үшін  вербалды  емес  стильді  қолданамыз,  әрі  оны  оқып 
қана қоймаймыз, өзіміз туралы ақпарат береміз. 
2  фильтр.  Бірінші  кедергіні  жеңген  адамдар  біршама  өзара  жақындасып,  тығыз 
қатынасқа  түсе  бастайды.  Демек  өзге  адамды  жан-жақты  тану  процесі  өтеді.  Осының 
негізінде адамдар басқа адамды жақынырақ деңгейде қабылдайды немесе қабылдамайды. 
3 фильтрге бірен-саран адам ғана жетеді. Оларға аса қымбатты, біз үшін ұмытылмас, 
қайталанбас  жақын  адамдар  кіреді.  Бұл  адамдармен  көбірек  кездесуді  қалап  тұрамыз. 
Дегенмен, алдымызда тағы бір кедергі тұрады. Өйткені бұл кезеңде адамның шын келбеті 
нақты іс-әрекеттер барысында көріне бастайды. Ал оны қабылдау не қабылдамау үшінші 
фильтрдің көрінісі. 
Қорыта  келгенде,  тренингті  ұйымдастыру  барысында,  ең  бастысы,  қарым-қатынас 
кедергілерін  қарым-қатынас  фильтрлерін  жою  жаттығулары  арқылы  ашық  қарым-
қатынасқа өтуге қолайлы атмосфераны қалыптастыру қажет. 
 
 

жүктеу/скачать 2,87 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: