Еуразия гуманитарлық институтының хабаршысы

 
192 
http://www.eidos.ru/journal/2002/0423.htm.  -  В  надзаг:  Центр  дистанционного 
образования «Эйдос»
.
 
2.
 
Краевский  В.В.  О  культурологическом  и  компетентностном  подходах  к 
формированию  содержания  образования  //  Доклады  4-й  Всероссийской 
дистанционной  августовской  педагогической  конференции  «Обновление 
российской школы» (26 августа - 10 сентября 2002 г.).  
3.
 
Пиявский С.А. Научно-ориентированное обучение / Доклады 4-й Всероссийской 
дистанционной  августовской  педагогической  конференции  «Обновление 
российской школы» (26 августа - 10 сентября 2002 г.).  
4.
 
Болонский  процесс:  европейские  и  национальные  структуры  квалификаций  // 
Ред. В.И. Байденко. Астана, 2010. 218 с. 
 
 
 
ТҮЙІН  
Мақалада  қазақстандық  жоғары  мектепте  маман  даярлаудың  құзыретті  үлгісін 
қалыптастырудың ғылыми-теориялық негіздері бойынша талдау материалы берілген. 
 
RESUME 
In the article the authors represent the generalized material on the scientific and theoretical basis of 
the formation of the competent model of the training of a specialist in the Kazakhstani higher school.  
 

 
193 
 
А.В. Чернышева 
Школьные 
трудности 
учащихся 
начальных классов 
Трудности  в  учебном  процессе,  особенно 
если  они  проявляются  еще  в  начальных  классах, 
существенно 
мешают 
овладению 
ребенком 
школьной  программой.  Именно  в  начальный 
период обучения у детей закладывается фундамент 
системы 
знаний, 
которые 
пополняются 
в 
дальнейшие  годы,  в  это  же  время  формируются 
умственные  и  практические  операции,  действия  и 
навыки,  без  которых  невозможны  последующие 
учение  и  практическая  деятельность.  Отсутствие 
этого 
фундамента, 
невладение 
начальными 
знаниями  и  умениями  приводит  к  чрезмерным 
трудностям  в  овладении  программой  средних  и 
старших классов, в результате такие дети нередко 
выпадают  из  обучения.  Помощь  таким  детям 
начинается с диагностики. 
Для 
выявления 
детей, 
испытывающих 
трудности  в  обучении,  учителям  был  предложен 
опросник  «Оценка  адаптированности  ребенка  к 
школе»  [1],  где  необходимо  по  5-бальной  шкале 
оценить  каждого  учащегося  по  4  критериям: 
«Эффективность 
учебной 
деятельности», 
«Успешность  социальных  контактов»,  «Усвоение 
школьных  норм  поведения»,  «Эмоциональное 
благополучие». 
В таблице 1 представлены результаты опроса 
учителей начальных классов МКНО, г. Астана. 
 
Таблица 1  Результаты опросника «Оценка адаптированности ребенка к школе», (%) 
 
Критерии 
I класс 
II класс 
III класс 
IV класс 
В 
С 
Н 
В 
С 
Н 
В 
С 
Н 
В 
С 
Н 
Эффектив. 
учеб. деят. 
63,5  23,5  12,9  80 
14,3  11,3  60 
30,8  9,1 
61,5  34 
4,5 
Успешность
соц. конт. 
61 
25 
14 
95 
4,7 
0 
83 
13,4  4,3 
76 
11,3  4,5 
Усвоение 
шк. 
норм 
поведения 
57 
22 
21 
85 
12,2  3,1 
69 
59 
14 
73,9  24 
4,5 
Эмоц. благ. 
64,8  14,5  20,7  90,6  9,4 
0 
82,2  13,5  4,3 
82,9  17,1  0 
Буквами обозначены уровни: В – высокий, С – средний, Н – низкий 
 
По  1  критерию  –  эффективность  учебной  деятельности  –  преобладает  высокий 
уровень  (63,6%;  80%;  60%;  61,4%).  Учащиеся  активно  работают  на  уроке,  часто 
поднимают руку и дают правильные ответы. Безошибочно, или допуская незначительные 
единичные  ошибки,  выполняют  школьные  задания.  Средний  балл  школьной  оценки 
составляет 5,0-4,0. 
 

 
194 
 
Показатели низкого уровня по 1 критерию составляют 12,8% и 9,1% в 1 и 3 классе. У 
первоклассников  это  может  быть  связано  с  несформированностью  психических 
процессов.  Развитие  крупных  мышц  опережает  развитие  мелких,  и  поэтому  дети  лучше 
выполняют  сравнительно  сильные  и  размашистые  движения,  чем  те,  которые  требуют 
точности,  что  необходимо  учитывать  при  обучении  детей  письму.  У  учащихся  3  класса 
это может быть связано с усложнением учебного материала (например, по русскому языку 
резко возрастает нагрузка по скорости и объему подаваемого материала, и если ученики 
не  имеют  сформированного  фонематического  слуха,  то  они  просто  не  успевают 
проанализировать  то,  что  необходимо  писать  (даже  зная  правило,  они  не  успевают  его 
применить). 
2 
критерий 
– 
успешность 
социальных 
контактов 
(взаимодействие 
с 
одноклассниками,  отношение  к  учителю),  также  преобладает  высокий  уровень  (64,8%; 
93,7%;  80%;  77,3%).  Учащиеся  проявляют  дружелюбие,  дорожат  хорошим  мнением 
учителя  о  себе,  стремятся  выполнять  все  его  требования,  после  урока  подходят  к  нему, 
общаются.  Лишь  8,8%  учащихся  1  классов,  2,1%  -3  классов,  4,5%  -  4  классов  избегают 
контакта  с  учителем  или  общение  с  ним  приводит  к  отрицательным  эмоциям  (дети 
обижаются, плачут при малейшем замечании).  
При  взаимодействии  с  одноклассниками  57,1%  первоклассников,  96,9% 
второклассников,  84,5%  третьеклассников,  91%  четвероклассников  общительны,  легко 
контактируют с детьми. 
19,4% первоклассников, 6,6% третьеклассников, 4,5% четвероклассников замкнуты, 
изолированы от других детей (предпочитают находиться одни) или проявляют негативизм 
по отношению к одноклассникам (другие дети их не любят).  
3  критерий  –  усвоение  школьных  норм  поведения  (на  уроке  и  перемене).  Усвоили 
нормы поведения на уроке и перемене в 1 классе 57% и во 2 - 85%; в 3 -69%; в 4 -73,9% 
(дети на уроке ведут себя спокойно, выполняют требования учителя, а на перемене охотно 
участвуют в подвижных, коллективных играх).  
21,5%-1  кл.;  8%  -  2кл.;  14%-3кл.  и  14%  -  4кл.  учащихся,  не  усвоивших  нормы 
поведения  на  уроке  и  перемене.  На  уроках  они  отвлекаются  на  посторонние  занятия, 
вертятся, требования учителя выполняют частично или не выполняют совсем, на перемене 
часто  нарушают  нормы  поведения:  мешают  другим  детям  играть,  кричат,  бегают,  не 
меняют  своего  поведения  после  замечания.  Такое  поведение  может  быть  связано  с 
нарушением  равновесия  процессов  возбуждения  и  торможения.  Возросшая  физическая 
выносливость,  повышение  работоспособности  носят  относительный  характер,  и  в  целом 
для  детей  остается  характерной  высокая  утомляемость.  Их  работоспособность  обычно 
резко  падает  через  25–30  минут.  Дети  сильно  утомляются  при  повышенной 
эмоциональной нагрузке. 
4 критерий – эмоциональное благополучие младших школьников. 
У большинства учащихся преобладает благоприятный эмоциональный фон: у детей 
хорошее  настроение,  они  часто  улыбаются,  смеются.  У  20,7%  первоклассников,  4,3% 
третьеклассников  эмоциональный  фон  неблагоприятный.  Проявляется  «детское» 
поведение:  плач,  капризы,  агрессивные  реакции  (вспышки  гнева,  злости,  может  что-то 
сломать,  затеять  драку).  Эти  реакции  могут  проявляться  вследствие  эмоциональной 
усталости.  
Итак,  анализ  полученных  результатов  адаптированности  ребенка  к  школе  по  4 
критериям:  эффективность  учебной  деятельности,  усвоение  школьных  норм  поведения, 
успешность  социальных  контактов,  эмоциональное  благополучие  показал,  что  есть  дети 
плохо адаптированные к школе и нуждающиеся в коррекционно-развивающей работе.  
Для объективизации полученных результатов мы провели экспресс-опрос родителей 
младших школьников (таблица 2). 

 
195 
Таблица 2  Результаты экспресс-опроса родителей, (%) 
Обращается ли ребенок за помощью? 
Варианты ответов 
Классы 
I (31) 
II (25) 
III (20) 
IV(29) 
Да 
75,3% 
65,4 % 
47,8 
30,4 
Нет 
2,3% 
5,4 
8,3 
8,6 
Иногда 
17,3 
18,6 
36,4 
47,6 
Редко 
5,1% 
10,6 
7,5 
13,4 
К кому обращается за помощью? 
Мама  
53,4 
51,4 
48,3 
44,6 
Папа  
12,6 
10,6 
11,6 
8,3 
Брат\сестра 
8,3 
13,8 
15,9 
20,6 
Др. (репетитор) 
25,7 
24,2 
24,2 
26,5 
Какого рода помощь оказывается? 
Домашнее задание 
79,4 
75,3 
76,4 
73,6 
Объяснение 
пройденных тем 
12,9 
14,6 
15,3 
15,9 
Самостоятельно 
не выполняет д/з 
7,7 
10,1 
8,3 
10,5 
 
По результатам экспресс-опроса родителей нами было выявлено, что: 
-  75,3%  учащихся  1  класса,  65,4%  -2  класса,  47,8%  -3  класса,  30,4%  -4  класса 
обращаются за помощью к родителям; 
-  дополнительно  занимаются  с  репетиторами  25,7%  первоклассников,  24,2% 
второклассников, 24,2% третьеклассников и 26,5 четвероклассников; 
-  в  основном  возникают  трудности  в  выполнении  домашнего  задания  по  основным 
предметам:  математике,  русскому,  а  так  же  казахскому  и  английскому  языкам  (79,4% 
первоклассников, 
75,3% 
второклассников, 
76,4 
третьеклассников, 
73,6 
четвероклассников); 
-  объяснение  пройденных  тем  необходимо  лишь  12,9%  учащимся  1  класса,  14,6%- 
учащимся 2 класса;15,3% - 3 класса и 15,9% - 4 класса.  
-  7,7%  -  1  кл.;  10,1%-2  кл.;  8,3%-3  кл.;  10,5%  -  4  кл.  выполняют  домашнее  задание 
только с помощью родителей или репетитора. 
Итак,  проведенное  нами  исследование  с  учителями  и  родителями  детей  младшего 
школьного возраста позволило выявить ряд трудностей, с которыми дети сталкиваются при 
обучении  в  школе  и  при  выполнении  домашнего  задания.  Кроме  того  проведенное 
исследование позволило разработать и апробировать коррекционно-развивающую программу 
«Я,  успешный!»  в  начальной  школе  Международного  колледжа  непрерывного  образования 
(МКНО) г. Астаны. 
 
 
СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ: 
1.
 
Безруких М., Ефимова С., Круглов Б. Почему учиться трудно? М., 1995. 205 с. 
 
 
ТҮЙІН  
Мақалада  кіші  жастағы  мектеп  оқушыларын  оқытудағы  қиыншылықтарды  анықтау 
бойынша мұғалімдер ата-аналар диагностикасының нәтижелері келтіріледі. 
 
RESUME 
In  the  article  the  author  gives  the  results  of  diagnosing  the  teachers  and  parents  on  revealing  the 
difficulties in teaching junior schoolchildren. . 

 
196 
 
 
 
 
Филология
 

 
197 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
А.А. Мұсабекова 
Тілші  –  ғалым  Х.Кәрімов  жазушылар 
тілінің  өнер  тілі  ретінде  қарастырыла 
бермейтінін  айта  келіп:  «Әдеби  көркем 
туындының  табиғаты  соншалықты  күрделі. 
Ол  екі  түрлі  құбылыстың  –  тілдік 
материалдың  және  сол  арқылы  көрінетін 
идеяның  біртұтас  диалектикалық  бірлігі»-
дейді  [1,  5].  Көркем  шығармаға  көркемдік 
әр  беретін,  ойды,  жазушы  эмоциясын 
жарыққа  шығаратын  –  тілдік  құрал. 
Жазушы  көркем  мәтін  арқылы  кейіпкердің 
көңіл  күйін,  оған  өзінің  қатысын  білдіріп 
отырады Бұл жерде сол сөздің өзі автордың 
қолданысында  қандай  мағынаға  ие  болып 
тұрғанын  ажырату  –  ең  басты  шарт. 
Ғалымдар  мұны  «тілдік  түсініктеме  беру» 
деп те атайды [2, 6].  
Сәбит  Мұқанов  өзінің  драмалық 
шығармаларында  төңкеріс  қарсаңындағы 
өмір мен одан кейінгі жаңа өмірдің кірпішін 
қалап  жатқан  жаңа  адамның  бейнесін 
жасады. Оның «Күрес күндерінде», «Шоқан 
Уәлиханов»,  «Сәкен  Сейфуллин»,  «Қашқар 
қызы»  атты  пьесаларында  қоғамдық-
әлеуметтік,  тарихи-саяси  маңызы  терең тап 
тартысы,  оның  кезеңдік  мәні  терең 
экспрессивтік бояумен суреттелген.  
С.Мұқанов қазақ халқының аяулы ұлы 
Сәкен  Сейфуллин  өмірінің  бір  кезеңін 
шығармасына  арқау  етті.  С.Мұқанов  өзінің 
жан  толқынысын  былай  жеткізеді:  «Аса 
сүйікті Сәкен аға! Өзің ірге тасын қаласқан 
социалистік  совет  үкіметі  елу  жасқа 
толды...  Осы  жетістіктердің  50  жылдық 
ұлан-асыр  тойы  жасалып  жатқанда,  сен  ақ 
сақалыңмен,  ақ  шашыңмен  мәжілістің 
төрінде  отырсаң,  қандай  жарасымды  болар 
еді,  халқыңа  қандай  қуаныш  болар  еді!.. 
Ардақты 
аруағыңның 
алдында 
зор 
құрметпен  бас  ием.  Пьесаның  авторы»  [3, 
326].  
Сәбит  Мұқанов  -  өзінің  драмалық 
шығармаларында  әр  кейіпкерін  өзіне 
лайықты  сөйлетіп,  олардың  характерлерін 
орынды  ашады,  олардың  өмір  сүрген 
ортасына,  психологиясына  лайықты  тілдік 
құралдарды 
орынды 
пайдаланады. 
Жазушыны,  бұл  тұрғыдан  алғанда,  тіл 
өнерінің шебері деп айта аламыз.  
 
Кейіпкер тілінің 
көркемдігі  
(С. Мұқанов 
пьесаларының негізінде) 

 
198 
Қазақ  тіл  біліміндегі  тілдің  экспрессивтілігі  жайлы  алғаш  қалам  тартқан 
ғалымдар  І.Кеңесбаев  пен  Ғ.Мұсабаев  бұл  категориядағы  сөздердің  сөйлеушінің 
жақсы немесе жаман көзқарасын анықтайтынын айтады. Ал, К.Аханов: «Эмоцияны 
білдіру тілдегі сөздерге де, сөйлемдерге де тән. Мысалы, жаман, жексұрын, сұмпайы, 
сұмырай  немесе  құмар,  іңкәр,  ынтызар  тәрізді  синонимдік  қатарлардың 
құрамындағы  мағыналас  сөздер  бір-бірімен  эмоциялық  бояуы  жағынан 
ажыратылады», - дейді [4, 17].  
Шығарманың  көркемдігі  мен  эмоционалдық  әсерлілігі,  жалпы  тілдік  фактілермен 
қатар,  авторлық  даралық  құбылысқа  да  байланысты.  Ғалымдарымыз  атап  көрсететін 
«автор  бейнесi»  мен  «даралық  стиль»  дегеніміз  –  осы.  Осы  авторлық  даралық  стиль 
немесе  басқаша  айтқанда  «автор  бейнесі»  С.Мұқановтың  драмалық  шығармаларында 
кейіпкер тілі арқылы беріледі.  
Қыстаубай. Шырағым Әбу-ау, о не дегенің: Малымды әпер деймін. Мырза, көрдің бе 
мына зорлықты? Құлдығың кетейін! Қойымды әпер [5, 9]. 
Келтірілген  үзіндіде  барынан  айырылған  тақыр  кедейдің  жанайғайы  мен  ішкі 
күйзелісі,  мырзаға  жалынышты  келбеті  айқын  көрінеді.  Бұл,  сөз  жоқ,  автордың 
әділетсіздікке  деген  наразылығы.  Драматург  кейіпкердің  сөзін  образдың  мазмұнына, 
характердің ішкі сипатына сай етіп құрған («Құлдығың кетейін»).  
Жазушының кейде кейіпкерін батылдыққа жетелейтін тұстары да бар.  
Сергей. Өз қара басым болса, оқасы жоқ, өлім біреу; менің қорыққаным - бойымда 
көп қымбат нәрселер бар, егер онымен қолға түссем, партияға, революцияға үлкен залал 
істеген болар ем [5, 13]. 
Мұндағы  «өз  қара  басым  болса»,  «өлім  біреу»  деген  сөздер  кейіпкер  бойына 
ширақтық беріп, оның характерін шыңдай түседі. С.Мұқанов кейіпкерлері  - өз идеясына 
адал,  бет  алған  бағытынан  таймайтын қайсар  жандар.  Жазушының  аса  үлкен  ілтипатпен 
тоқталатын  мәселелерінің  бірі,  позициясы  да  осы.  Бұл  жайт  кейіпкерлердің  өзара 
әңгімесінен айқын көрініп тұрады.  
Сергей.  Баса  қимылдайтын  кез  келді.  (Қайықтан  жөкеге  ораған  қағаздарды  әкеліп) 
Мыналарды тез тарат. 
Жақып.  (ақтарып  қарап)  Қазақшасы  да  бар  ғой.  (Сергейге)  Бұл  қағаздарың  не 
бітіреді? 
Сергей. Көп жұмыс бітіреді. Мұның атын большевиктік баспасөз дейді. 
Жақып.  Қазақша  «таяқ  еттен,  сөз  сүйектен  өтеді»  деген  мақал  бар  еді,  оның  да 
жөн [5, 13].  
Автор  кейіпкер  арқылы  олардың  әрекетіндегі  тың  жаңалықтарды  көрсете  отырып 
(большевиктік  газеттер),  екі  бірдей  төңкерісшіл  азаматтардың  өсу,  ширау  жолдарын 
нанымды  суреттейді.  Екі  ұлт  өкілдерінің  де  ой-түйіні  бір  жерден  шығып  тұр,  осы 
диалогтан  автордың  күрескерлік  позициясы  айқын  аңғарылады.  Жоғарыда  келтірілген 
Сергей  мен  Жақыптың  диалогындағы  «баса  қимылдайтын  кез»  деген  тіркес  күнделікті 
қолданыста  көп  кездесе  бермейтін,  тек  батылдықты,  шұғыл  шешімге  келуді  білдіретін 
тіркес болса, «да» шылауы өктемдікті білдіреді. Ал, «таяқ еттен, сөз сүйектен өтеді» деген 
мақалдың  қолданылуы  да  орынды,  автор  баян  етіп  отырған  уақыттың  аса  қауіпті  әрі 
маңызды екендігін айғақтайды.  
Ахмет Байтұрсынов:  «Қара сөз бен дарынды сөздің арасындағы парық  жұмсалатын 
орнына,  қызметіне  қарай  былайша  айрылады:  дарынды  сөз  адамның  ойына  өң  береді, 
көңіліне күй түсіреді, қара сөзден адам тек ұғым алады» деп жазған еді [6, 50].  
Төменде  келтірілген  үзінділерден  жазушының  шеберлігін  ғана  емес,  қара  сөзге  өң, 
реңк, эмоционалдық қалып берген дарынды сөздің иесі екенін аңғару қиын емес.  
Жақып.  Зүбайла,  сенің  сөзіңді  түсінемін.,  ұғам.  Бірақ  сен  буынсыз  жерге  пышақ 
жұмсайсың.  Мен  сені  жақсы  көремін.  Жақсы  көру  ғана  емес,  сүйемін.  Бірақ  мен 
партияны да сүйемін.  

 
199 
Зүбайла. Қайсымызды артық сүйесің? 
Жақып. Ол сөзді маған айттырып қайтесің. Бұл бұйрық маған салмақты екені рас. 
Бірақ одан да салмақты бұйрық бар, мен ең алдымен соны орындауға тиіспін.  
Зүбайла. Ол қандай бұйрық? 
Жақып.  180  миллион  халқы  бар,  60  ұлты  барсоветтік  Россия  түгел  орындайтын 
бұйрық [7, 64].  
Бұл  –  нанымды  да.  Кеңес  кезінде  партбилеттің,  кеңестік  саясаттың  рөлі  тым  асқақ 
болғаны  белгілі.  Ол  коммунист-жазушының  партия  ісі  мен  беделін  асқақтата  жоғары 
қойғаны,  оның  өзі  бет  алған  рухани  бағытына  беріктігі.  Жазушы  автор  бейнесін 
кейіпкерлердің  экспрессивті  сөздері  арқылы  айқын  аңғартады.  Жақыптың  өзінің  ішкі 
сезімін  сүйген  қызы  мен  партияның  арасында  нақтылай  алмай  кібіртіктеуі  –  сол  кездегі 
саясаттың  күштілігі,  адамның  барлық  сана-сезімін  баурап  алғандығы.  Бұл  –  автордың, 
автор ғана емес, сол кездегі коммунистердің барлығының басында болған жай. Бұл – дәуір 
шындығы. 
Ал, автордың кеңестің жауларына деген наразылығы драманың соңына таман шіркеу 
қорасында  кездескен  бандылардың  -  елден  ат,  қару  жинауға  шыққан  Әбу  мен  ақтың 
офицері Василийдің әңгімесінен айқын көрінеді.  
Василий. Господин подпоручик, хал қалай? 
Әбу. Жаман.  
Василий. Неге? 
Әбу. Ат аз. 
Василий. Қанша жинап келдіңіз? 
Әбу.  Жиырма  бес.  Одан  көп  жинауға  ар  жақтан  қызылдар  жақындап  қалып, 
амалсыз бері қаштық.  
Василий. Одан да жоқ десеңізші, қорқақ!.. Шляпа!.. [5, 51].  
Кеше  ғана  тілегі,  мақсаты  бір  болып  келген  кейіпкерлер  бүгін  ит  пен  мысықтай 
болып  ырылдасуда,  арбасуда.  Автордың  халыққа  жат  қылық  жасаушыларға  деген 
жиіркенішті  көзқарасы  осыдан  байқалады.  Расында  да  бандылардың  қуанышы  көпке 
бармайды,  Шіркеуде  жасырынған  ақгвардияшылар  түгел  қолға  түсіп,  Жақып,  Сергей 
бастаған  коммунистер  жеңіске  жетеді.  Осылайша  пьесаның  аяғы  көпшіліктің 
қуанышымен бітеді. Автордың мақсаты да осы болған.  
Эмоция - тым күрделі психологиялық құбылыс. Автордың эмоциясы оның өмірдегі 
сан  түрлі  құбылыстарға,  олардың  мазмұнына  жеке  өз  басының  қатысын  білдіреді. 
“Чувства  и  эмоции  способствуют  более  глубокому  познанию  человеком  самого  себя. 
Благодаря переживаниям человек познает свои возможности, способности, достоинства и 
недостатки. Переживания человека в новой обстановке нередко раскрывают что-то новое 
в самом себе, в людях, в мире окружающих предметов и явлений,”- дейді психологтар [8, 
300].  Cәбит  те  аталмыш  пьеса  кейіпкері  жастайынан  жетім  қалған,  тұрмыстың  ащы-
тұщысын татқан Жақыптың жағында бола отырып, оның кедейлердің ұйымдастырушысы 
болғанын  нанымды  көрсетеді.  Дегенмен  кейіпкердің  алғашқы  кездерде  кемеліне  келе 
қоймағанын,  байлардан  алым-салық  жинау  кезінде  босаңдық  көрсеткенін  де  автор 
шынайы  суреттейді.  Кедейдің  ұлы,  жастайынан  қиыншылықты  көп  көрген  жігіт  әділет, 
теңдік  жолын  іздеп,  большевиктердің  қатарына  келеді.  Саяси  сауатсыз,  білімі  жоқ  ауыл 
баласының білімді Сергейге жалтақтауы да заңды.  
Жақып. Қызыләскерді Лениннің өзі бастап келе жатқаны рас па? 
Сергей. (жымиып) Рас. 
Жақып. Сен мені сыртымнан таныстыр, жарай ма? 
Сергей. Әрине. 
Жақып. Мәселен, сен басқа жолмен кетіп, Ленин осы арадан өтсе, мен онымен 
қалай сөйлесіп танысам? 
Сергей. Партбилетің қайда? 

 
200 
Жақып. Мұнда. Егер Ленинді көретін күн болса, соңынан бірге аттанар едім.  
Сергей. Көрмесең ше? 
Жақып.  Бәрібір  қызыләскердің  алды  осы  арадан  өткенде,  тобына  қосылып,  бірге 
кетем. Мылтық ұстап, майданға шықпай, құмарым тарқар емес [13, 14].  
Автор  кейіпкердің  Ленинді  көргісі  келуі,  онымен  таныстыр  деуі  арқылы  оның  ой-
санасының  қарапайымдылығын  көрсетеді.  Бас  кейіпкердің  қаһарман  дәрежесіне 
көтерілуінің  себеп-салдарлық  негізін  нанымды  суреттейді.  Жақып  өзінің  жеке  басының 
тілектерінен  еңбекші  таптың  тілегі  мен  мүддесін  жоғары  бағалайды.  Бұған  Жақыптың 
өзінің сүйген қызы Зүбайлаға айтқан сөзі толық дәлел. 
Жақып.  Зүбайла,  тағы  да  айтайын,  сені  сүйем.  Сен  жеке  өмірімдегі  ең  қымбат 
адамымсың.  Сенің  әрбір  сөзің  маған  салмақты,  сенің  шаттығың  маған  қымбат.  Солай 
бола тұрса да, сенің бұл бұйрығыңды орындай алмаймын. Себебі одан да зор бұйрық бар, 
мен ең алдымен соны орындаймын [13, 21].  
Кейіпкер  сөзінің  экспрессивтігін  білдіріп  тұрған  тілдік  фактілер  –  «ең»  үстеуінің, 
«маған»  есімдігінің  бірнеше  рет  қайталанып  тұрғаны.  Бұлар  Жақыптың  жан  қиналысын, 
тіпті ішкі арпалысын білдіріп тұр.  
Автор  осылай,  қаһармандық  сапаларды  жинақтап  беру  арқылы  Жақыптың  образын 
типтік бейне дәрежесіне көтерген. Сол кезеңге тән қоғамдық мәселелерді шешуге белсене 
араласады, өз позициясын айқын көрсетіп, «авторлық бейне» жасайды.  
Драматургтің  негізгі  кейіпкерлері  тек  ұраншыл,  жаттанды  үгіттің  иесі  емес,  көп 
мәселеге  ойлана  қарайтын,  тіпті  мәселенің  көлеңке  тұстарына  да  үңіле  алатын  адамдар. 
Күрес  барысында  кейіпкерлердің  патриоттық,  адамгершілік  сезімдері  де  талай  сыннан 
өтеді. Автор бір характерді күшейту үшін екіншісін әлсіретпейді, қайта қым-қиғаш әрекет 
үстінде әрқайсысының бейнесін кеңірек ашып көрсетуді мақсат етеді. 
Кейіпкер  образын  сомдауда  шешендік  сөз  қолданыстың  да  рөлі  жоғары.  «Шын 
мәнісінде,  шешеннің  сөйлеу  процесіндегі  лингвистикалық,  интонациялық  және 
кинетикалық  құралдар  бір-бірін  нығайтып,  толықтырады.  Аудиторияның  түсінуі  мен 
қабылдауын  жеңілдетеді,  оған  тегеурінді  ықпалын  тигізеді»  [9,93].  Кез  келген  көркем 
шығарма  жазушының  идеологиялық  келбетiн,  дүниетанымын  көрсетеді,  сондықтан  оны 
лингвистикалық-стильдiк  талдау  үстiнде  аттап  кете  алмаймыз.  «Шоқан  Уәлиханов» 
пьесасында  Шоқан  тартысқа  бірден  араласпайды,  автор  әлеуметтік  тартысқа  алғышарт 
болатын  оқиғаларды  суреттеп  отырады.  Тартыстың  бастау  алған  тұсы  –  Шоқан  мен 
генерал  Гасфорттың  кездесуі.  Гасфорт  алыстан  орағытқан  сұрақтар  қойып,  болашақтан 
үміт күттірген Шоқанды сынамақ болады.  
Шоқан.  …  Орыстың  жаманы  аз  жақсысы  көп  екенін  айыруға  менің  халқымның 
сана-сезімі әлі жеткен жоқ. 
Гасфорт. Сізше, орыстың жақсысы кім, жаманы кім? 
Шоқан.  Мені  мұнша  неге  сынап  кеттіңіз,  Густав  Христианович?  Ломоносов, 
Державин,  Кулибин,  Пушкин,  Гоголь,  Белинский,  Грибоедов  сияқты  орыс  ұлдарын 
қайсымыз білмейміз? 
Гасфорт. Мүмкін, бұл тізімге Разин мен Пугачевті де қосарсыз? 
Шоқан.  Халықтың  ұлы  адамдарының  тізімін  жасау,  сіз  бен  менің  қолымдағы  іс 
емес, Густав Христианович, ол халықтың өзінің және тарихтың ғана ісі (5, 230). 
Шоқан  ойының  тереңдігі  мен  дәлдігі,  көзқарасының  нақтылығы  мен  бағытының 
айқындығы  осы  диалогтан  анық  көрінеді.  «Менің  халқым»  деуі  –  ұлтына  деген 
сүйіспеншілігі  болса,  «Ломоносов,  Державин,  Кулибин,  Пушкин,  Гоголь,  Белинский, 
Грибоедов  сияқты  орыс  ұлдарын  қайсымыз  білмейміз?»  деуі  -  біліктілігін,  ал,  «ұлы 
адамдардың тізімін жасау – халықтың өзінің және тарихтың ісі» деуі – парасаттылығының 
белгісі.  

 
201 
Сәбит пьесаларына полилог, яғни көп дауысты монолог арқылы эмоционалдық реңк 
беретін  тұстар  көп  кездеседі.  «Қашқар  қызы»  пьесасындағы  осындай  полилогтың  бірін 
мысалға келтірейік.  
Мойындарына  жазалау  тақтайларын  киіп,  шынжырынан  қазыққа  арқандалған, 
үстіне  қара  жамылған  қылмыстылар.  Ішінде  Дамолла.  Айыптылар  өзара  күңкілдесіп 
сөйлесуде. 
І (ішін сипап). Аштан өліп барам. Алатын басы болса, неге тез шаппайды? 
ІІ  Ашықпағанда  ше?  Саз...  суық...  сасық  зынданда  екі  күнге  бір  жүгеріні  азық  қып 
жату оңай боп па?! Кейде ол да жоқ!..  
І Сондағы сенің жазығың не? 
ІІ Айтқан ем ғой, ұмытып қалғаның ба? 
І Қараңғы зындан нені ұмыттырмайды дейсің? 
ІІ Қайталайын онда: атамнан мұраға қалған азғана жерді мешітке, уақыфқа беруге 
қарсыласқаным үшін... 
ІІІ Ал, мені – алпауыттың баласымен арықтағы суға таласқаным үшін. 
ІV  Мені,  тоғыз  жасар  қызымды  шәукендікке  қимай,  тұншықтырып  өлтіргенім 
үшін. 
І Мені зекет-ғұрышыңды толық төлемедің деп... 
Дамолла (ақырып). Басты қатырмаңдар, дабырлап!.. 
Өзгелері (бір-біріне). Бұл кім еді?.. 
І Насарани дінінің алдаушысы осы деген. 
Бәрі  (шулап).  Осы  ма?!  Дәл  өзі!  (Өтіп  бара  жатқан  жұрт  та,  айыптылар  да: 
«Лағынет!», «Мүртет!», «кафыр!», «малғұн» сияқты қарғаулар айтады) [13, 235].. 
Мұнараға  бас  сүйегі  ілінетін  сағат  таянар  алдында  бәрінің  де  дегбірі  кетіп, 
мазасыздануда.  Олардың  айтқан  сөздерінен  Қашқар  елінің  ішкі  саясатын,  соған 
байланысты  жазықсыз  айыпталғандардың  мұң-зарын  автор  осы  полилог  арқылы  анық 
ашып көрсеткен. 
Жазушы-драматургтің  шеберлігі  кейіпкер  сөзі  арқылы  басқа  кейіпкерге  мінездеме 
беруінен  де  байқалады.  Бұл  жайды  «Қашқар  қызы»  пьесасындағы  Шынаргүлдің 
монологінен аңғарамыз.  
Шынаргүл.  Тағдырдың  күшті  екеніне  енді  ғана  иландым.  Естіген  ғашықтарым 
қосыла  алмай  азап  шексе,  қосылып  айырылу  деген  осы  екен.  Аспанымды  тағы  да  қою 
қараңғылық  қоршады.  Ендігі  тіршілігімде  не  мағына  қалды?  Тірідей  қолға  түссем, 
азапшыл өкімет қыстау арқылы маған да шынымды айтқызады... Жо-жоқ, ол өлгенше, 
мен  өлейін:  енді  маған  Шоқанның  жолында  құрбан  болудан  артық  бақыт  жоқ!  Маған 
енді өз жаным аяусыз! 
Шынаргүлдің монологы арқылы қиянатшыл өкіметтің сыры ашылып, Шынаргүл тірі 
қалған  жағдайда  оның  өзінің  де,  баласының  да  тағдыры  шешіліп  қойғанын  түсінеді. 
Сөйтіп, ол өзін де, перзентін де өлімге қияды. Қашқар қызының уағдаға беріктігін, жарына 
адалдығын, сезімге тұрақтылығын осы экспрессивтілігі жоғары монологтан көреміз.  
Адам  эмоциясы  –  шындықтың  көрінісі,  сондықтан  да  оны  бейнелеген  сөздің  (газет 
тілінде де) интеллектуалдық қана емес, эмоционалдық мағынасы да болады. Жазушының 
стильдік  шеберлігіне  орай  пайда  болып,  тілдік  құрылымдардың  экспрессивтік-
эмоционалдық  мағынасын  қоюлатып  отыратын  әр  түрлі  авторлық  қолданыстар 
публицистикалық шығармалардың әрін келтіреді, мазмұнын байытады.  
А.Байтұрсынов мақал  – мәтелдерді  «келтірінді  сөйлем» деп атаған және  «тілдің әрі 
ұтымды,  әрі  сымбатты  байлықтарының»  бірі  ретінде  атай  келіп,  оларды  «халық 
данышпандығының  айнасы,  оларды  тудырған  халықтың  тіл  байлығының  алтын 
қазынасы», - деген [10, 119]. Сәбит Мұқанов пьесаларында да осы көркем сөз оралымдары 
жиі  қолданылады,  олар  автор  ойымен  органикалық  байланысқа  түсіп,  әдемі  үйлемеді, 
автор ойының экспресивтілігін арттыра түседі. 

 
202 
«Күрес күндерінде» пьесасынан мына үзіндіні алайық. 
Садри.  Ұзақ  сонарды  қоя  тұрып,  осы  Жақыптың  көзін  жоюды  ақылдасайықшы? 
Бізге деген пәле сол арқылы келеді. 
Қозке. Рас, Әбу мырза сенен басқа ақылдасар адамымыз жоқ.  
Нұрмағамбет.  «Тұлпардың  өз  тұяғы  өзіне  дәрі»  деген,  жатың  емес,  жақының... 
саған оқасы жоқ, міне біз болмасақ. 
Қозке. Ей, Нұрмағамбет, сен бір емес, екі емес, неге маған тіліңді түйрей бересің. 
«Ұлым  үйде,  ұлығы  түзде,  қызым  үйде,  қылығы  түзде».  Мен  құда  болып  ешкімге  қыз 
бергенім жоқ. Не, өз бетіңмен сандаласың. 
Игнат.  Бұларың  не,  өзара  керкілдескендерің,  «екі  қарға  таласса,  бір  құзғынға  жем 
болады» деген.  
Нұрмағамбет.  «Мал  жанымның  садағасы,  жан  арымның  садағасы».  Маған  мал 
қымбат боп отырған жоқ, намыс қымбат боп отыр. Ағайын мені мазақ қып қоясың ба 
немесе Қозкеге есігін жаптырасың ба? 
Келтірілген шағын үзіндіде төрт бірдей мақал қолданылған. Автордың мақсаты - әр 
кейіпкердің  айтар  ойының  экпрессивтілігін  арттыру.  «Тұлпардың  өз  тұяғы  өзіне  дәрі» 
деген  мақал  адамдар  арасындағы  туыстықтың  түбегейлі  екенін  нақтыласа,  «Ұлым  үйде, 
ұлығы  түзде,  қызым  үйде,  қылығы  түзде»  деген  мақал  ер  жеткен  баланың  өзіне  ғана 
белгілі  әдет-қылықтары  болатынын  білдіреді.  Ал,  «Екі  қарға  таласса,  бір  құзғынға  жем 
болады»  деген  мақал  ағайын  арасы  алауыз  болса,  жатқа  жем  болатынын  айғақтайды  да, 
«Малым  -  жанымның  садағасы,  жаным  -  арымның  садағасы»  деген  мақал  қазақтың 
намысшылдығы  жайлы  нақты  мағлұмат  береді.  Бұдан  байқағанымыз,  драматург-
жазушының әр кейіпкердің ұтымды да шешен ойластырылған сөздері арқылы олардың ой 
тереңдігін, жазушының ұлтымыздың тілдік мәдениетін жақсы меңгергенін дәлелдейді. 
Заманға  лайықты  характер  жасауда  драматург-жазушы  тілдік  құралдарды  ұтымды 
пайдаланып  отырған.  Мәселен,  «Күрес  күндерінде»  пьесасында  момын  кедей 
Қыстаубайды, Жақыптың әкесі болғаны үшін, бай-кулактар жек көреді. Бірақ ол оған еш 
ренжімейді  де,  өзін  олардан  жоғары  көреді,  өйткені  ол  көп  жыл  орыс  есігінде 
жүргендіктен,  «орысша  біледі»,  сонысымен  өзін  байлардан  артықпын  деп  санайды. 
Қыстаубайдың осы қасиетін аша түсу үшін автор оның аузына «құнын платить қылдыр», 
«пропал баран», «әзір ножда көргенім жоқ» сияқты орыс сөздерін салып отырады.  
Пьесадан мысал келтірейік. 
Қозке. Ат-көлігің аман ба, Қыстаубай? Жоғары шық дегенім ғой. 
Қыстаубай. Осы арада нешево. Қала жаққа барып ұн молойттатып әкеле жатыр 
ем. Тоңған соң жылынайын деп және амандық біле кетейін деп түсіп ем.. 
Қозке.  (мұртынан  күліп)  Қолы  жеткендікі  осы!  Біз  диірменге  ұн  үктірмек  түгілі 
бидаймен көзге түсіп  жүруге де қорқамыз. Бидайды Жақыптан алған шығарсың? Неше 
қапшық берді? 
Қозке. Жоқ, тәйірі! Қали бір орыстың егінін соғысып, ақысына он пұт бидай алып 
еді, үктіргенім сол. Біздің Жақыпжанда ондай привишка сәпсім жоқ қой.  
Қозке.  «Алтын  көрсе,  періште  жолдан  таяды».  Бергенді  алмайтын  кісі  бола  ма? 
Осы күні саған беретін кісі көп..  
Қыстаубай.  Міне,  тілеулі  үйіңде  отырмын,  Қозке.  Не  деп  қарған  дейсің?  Бір  сабақ 
жіп  бізатка  алғанын  көрсем,  көзім  шықсын.  Құдай  маңдайыма  берсін,  адал  еңбегіммен 
жарылқасын. Жұртты жегеннен мүйіз шыққан кісіні сәпсім көргенім жоқ... 
Зағипа. (қозғалып) Бұл кісіге шай қойып жіберейін 
Қозке.  (етегінен  тартып)  Қыстаубай  аш  деймісің?  Май  да,  нан  да  осы  күні 
Қыстаубайда. Біздің қара шайды менсінеді деймісің? 
Қыстаубай. Тоқ  екенім рас,  пастук болып,  дойнай  болып күн кешірсем  де, құдайға 
шүкір,  әзір  ножда  көргенім  жоқ.  Өзгеден  тарықсам  да  балалардың  арқасында  аштан 
тарыққан жоқпын. 

 
203 
Диалогтан  Қыстаубайдың  қарапайым  еңбеккер  екендігін  көреміз,  бірақ  оның  бір 
кемшілігі - орыстардың босағасында жалданып көп жүргендіктен, «ұн тартқызу», «әдет», 
«мүлдем»,  «пәре»,  «қойшы»,  «сауыншы»,  «кедейлік»  сөздерін  орысша  айтатыны.  Бұл 
лексикалық  тәсіл  қарапайым кедейдің мінездемесін аша түскен. Р.Нұрғали:  «Кейін қазақ 
драматургтарының  бір  тобы  ана  тілін  білмейтіндерді  күлкі  ету  үшін  тілді  шұбарлап 
сөйлеуді  сахналық  бір  тәсіл  ретінде  қолданған  болса,  С.Мұқанов  тіл  шұбарлығын 
реалистік  образ  жасауға  сәтті  қолданған»,-деп  шынайы  баға  береді  [11,  30].  Кейіпкерді 
осылайша сөйлете отырып, жазушы драманың қоғамдық-әлеуметтік мәні үлкен шығарма 
екендігін нақтылай түседі.  
Көркем  сөздің  шебері  академик-жазушы  Сәбит  Мұқанов  шығармаларындағы 
экспрессивті  тілдік  құралдардың  эстетикалық  қана  емес,  философиялық,  психологиялық 
және әлеуметтік те маңызы жоғары екендігін айқын аңғарамыз.  
 
 

жүктеу/скачать 2,32 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: