Эволюция ілімі табиғаттың тарихи дамуының жалпы заңдылықтары және қозғаушы күштері жайлы ілім. Эволюцияның негізгі дәуірлері. Органикалық эволюцияның негіягі еркшеліктері

I- қарапайым (бейiмделгiш )  қорғаныштық бейiмделгiштiк  белгiлерi.

II- күрделi бейiмделгiштiк белгiлерi.

I. Қарапайым қорғаныштық белгiлерi түрлердiң тiршiлiк үшiн күресте өз тiршiлiгiн сақтап қалу барысында (құрылысы) сыртқы дене  құрылысындағы белгiлердiң көзге көрiнетiндей өзгеру белгiлерiн қамтиды.  Жануарларда  жиi өзгерiп дамып отыратын  - қатқыл  жабындарын  жатқызуға болады. Бунақденелiлердiң хитиндi жабыны,  тасбақалардың панцирi, шаянтәрiздiлердiң жабыны,  молюскалардың бақалшықтары, жорғалаушылардың сүйектi  қабыршақты мысал бола алады. Өсiмдiктер жасушасының қымыздық қышқылына және кальцийге және сыртқы қабаттарында кремнеземге бай болуы сыртқы ортаның қолайсыз  жағдайынан  қорғауда үлкен рөл атқарады. Қорғаныштық белгiлер  көптеген өсiмдiктер мен  жануарларда  кездеседі. Мысалы, инелер мен  тiкендер  (кактус, итмұрын, долана т.б. кiрпiлер)  Ағзалар денесiндегi  түктерінен қорғаныштық белгi түрiндегi қышқылды  заттарды бөлуi, мысалы, қалақай, ара шаншарлары т.б. Қарапайым (пассивтi) қорғаныштық белгiлерi ағзалардың тiршiлiк әрекетiне  арай әр түрлi болып келедi.

Орманды, далалы жерлерде тiршiлiк ететiн жануарлар әр түрлi жолақты, теңбелдi белгiлерiмен ерекшеленедi. Мысалы, зебр, жираф, жолбарыс, жылан т.б. түстерi мекен ортасындағы жарық пен көлеңке дақтарының тез алмасып отыруына сәйкес келедi. Бұндай бүркенiш реңнiң қалыптасуы  - эволюциялық элеметарлық  жағдайлар әрекетiнiң нәтижесiнде деп қарау керек. Оған мысал ретiнде кәдiмгi дәуiттi алайық. Оның алғашқы ата тегi кепкен жапыраққа ұқсамаған болуы мүмкiн. Қандайда бiр  жағдайдың әсерiнен олардың тiршiлiк ортасы өзгередi делiк, тіршілік үшін күрестің нәтижесі –бейімделушілікке ие болған даралардың пішіндері мен түстері өзгере отырып, тірі қалады.Табиғатта үнемi болып тұратын мутациялық өзгергiштiктiң нәтижесiнде  бiр дараның денесiнде қоңыр дақ немесе қанаттарында  жапырақ жүйкелерiне ұсас иректелген  сызықтар пайда болады. Құстар дәуiттi кепкен жапырақ арасынан байқауы қиынға түседi. Популяциядағы көптеген даралардың iшiнен тiршiлiк үшiн күрес пен табиғи сұрыпталудың нәтижесiнде құрғақ жапыраққа көбiрек ұқсағандары тiрi қалады, қалғандарын жаулары жеп қояды. Бұл пайдалы белгi ұзақ уақыт ұрпақтан –ұрпаққа берiле отырып, ең соңында айналадағы ортаның реңiне толық ұқсаған даралар түзiледi.

Мүр  көбелегiнiң  жұлдызқұрты бұтаққа ұқсайды. Бразилияда тiршiлiк ететiн жапырақ – балық -өлi жапыраққа ұқсас, тек айырмасы реңiн өзгерте алады. Оқпақ (выпь) (Botaurus st ellaris) құсы  өз ұясын қамыс арасында салады, қауiп төнгенде мойын созып, қамыс арасынан байқалмай қалады.

Мысалы,  сары  ала жолақты аралар, қызыл жолақты тропикалық улы жылан, қараұрт. Сақтандырушы рең – эволюцияның элементарлы факторы,  өзiнiң де, басқа түрдiң де тiршiлiгiн сақтап қалуда маңызды роль атқарады. Қара қоңыз, кобра жыланы,  түктi бүйi, шамшат айырқұйрығының жұлдызқұрты, палщты кесiртке т.б.

Мимикрия (ат греч  mimikos -елiктеушi)  мағынаны бiлдiредi.

Мимикрияның екi жағы болады.  Модель (объект елiктеушi  объект) және имитатор (елiктеушi).

 II. Күрделi бейiмделушiлiк  белгiлерi. Түрлердiң (тiршiлiк белгiлерi)  тұқым қуалаушылық белгiлерi тiршiлiк барысында бiртiндеп жинақтала отырып күрделi әрекеттi бейiмделу белгiлерiн құрайды. Мысалы, бунақдене қоректi – шыбын жегi өсiмдiгiндегi елiктiргiш көзшелер тәрiздi мүшелерi, ол мүшелердiң қозғалғыштық қабiлетi, автотрофты ағзалардың жыртқыштық және оны қорыту қабiлетi. Росинка (Dzosera rotundifolia). Жапырақтарының ұшында  өте сезгiш талшықтарының және ондағы  хош иiстi  жабыстырғыш сұйықтық бөлуi, келiп қонған шыбынның ары – берi  қозғалуынан  тiтiркендiргiш  қабiлетiн күшейте отырып, дене бөлiгiнiң жиырылуын тездетедi. Талшық ұшындағы көзше денелер қозу нәтижесiнде өзiнен пепсиндi ферменттерге бай сұйықтық бөледi. Жалпақ дене бөлiгiнде қоректi қорыту әрекетi жалғасады. Сұйықтық сөлдiң нәтижесiнде бунақдененiң дене құрылысын түзушi ақуызды заттар ери бастайды, сол пластинкалы денеде сiңiрiледi. Осы ас қорыту әрекетi аяқталысымен өсiмдiк бастапқы күйге қайта келедi.

Кейбiр өсiмдiктердiң асқорыту мүшелерi  басқа түрде де болады. Мысалы, “құмыра” және “қақпан” тәрiздi түр өзгерген түрлерi кездеседi. Мысалы, венерина шыбын жегi (Dionaea muscipule)

Физиологиялық бейiмделушiлiк - бұл өсiмдiктердегі  физиологиялық – биохимиялық  мутацияның  пайда болуы. Гетеротрофты  ағзалардың  қоректену тәсiлi.  Сыртқы ортаның абиотикалық  факторларынан қорғану белгiлерi. Жыл құстарының қоныс аударуы, өсiмдiктердiң қысқы тыныштық күйi, күн жылуына орай көбею әрекетiнiң жүруi.