Ф а рғо н а давлат у н и в е рс и те т и ҳузуридаги
жүктеу/скачать 1,17 Mb. Pdf көрінісі
|
| тенсификация категориясининг назарий масалалари ва долзарб муаммолари”
деб номланиб, унда интенсификация/деинтенсификация категориясининг семантикаси ва структураси ҳақидаги қарашлар, мазкур категориянинг лингвоцентрик ва антропоцентрик муаммолари ҳамда унинг ёндош
ҳодисаларга муносабати масалаларига эътибор қаратилган, унга оид назарий қарашларга танқидий ёндашилиб, уларнинг ютуқ-камчиликлари кўрсатилган. Тилшуносликда интенсификация/деинтенсификация категориясининг семантикаси ҳақида ҳар хил қарашлар мавжуд. Хусусан, И.А. Бодуэн де Куртенэ лисоний интенсивлик категориясининг математик миқдор ҳодисасига алоқадорлиги ва унинг физик (моддий) дунёнинг бир қисми (хусусияти) эканлигини эътироф этади9, лекин у ўзининг логик-семантик қарашини лингвистик аспектда давом эттирмайди. Е.И.Шейгалнинг фикрича, интенсивлик миқдор категорияси намоён бўлишининг хусусий ҳолатидир10. Бу ўринда шуни айтишимиз керакки, миқдор категорияси ўзининг асосий ёки соф ифодасини сон сўз туркумида топган бўлиб, унинг (миқдор категориясининг) хусусий ҳолатлари тилда просодикадан матнга қадар бўлган бирликларда бошқа
белги (хусусият) лар билан
қоришиқ (синкрет) ифодаланишга эгалиги, интенсификация/деинтенсификация категориясини ана шу микротизимнинг бир қисмини ташкил этади. С.Е.Родионова ва И.А.Кокинанинг фикрларича, интенсивлик категорияси сифат ва миқдор орасидаги ҳодиса бўлиб, барча ўзгаришлар бир сифат 9 Бодуэн де Куртенэ И.А. Количественность в языковом мышлении // Бодуэн де Куртенэ И.А. Избранные труды по общему языкознанию.- М, 2003.- Т.2. - С. 86-89. 10 Шейгал Е.И. Интенсивность как компонент семантики слова в современном английском языке: Автореф. дис. .канд. филол. наук. - М.: 1981. - С. 4 - 16.
доирасида содир бўлади. Иккинчи томондан, бир ҳодиса (сифат) асосидаги ўзгариш иккинчи ҳодиса (сифат) ни келтириб чиқариши мумкин11. Бизнингча, интенсификация/деинтенсификация категориясига сифат ва миқдор орасидаги оралиқ ёки сифатга миқдорий баҳо берувчи ҳодиса эмас, балки бир сифат таркибида турли миқдорий шаклларни юзага келтирувчи ва эски сифатдан янги сифатни шакллантирувчи категория деб баҳо бериш тўғрироқдир. Ш. Балли интенсивликни ўлчов, миқдор, куч, қадр-қиммат кабилар билан боғлиқ ҳодиса эканлиги таъкидлайди12. Кўриниб турибдики, Ш.Балли бу ўринда интенсификация/деинтенсификация категориясининг аниқланиш воситаси (ўлчов) ва бу ҳодиса воқеланадиган айрим объект (куч, қадр-қиммат) ни қайд этмоқда, холос. А.Н.Полянский “Интенсивлик категорияси ўз мазмуний тузилишини белги, сифат, миқдор ва даража каби категориялар мазмунларининг ўзаро боғланишидан ташкил топишини эътироф этади13. Бу фикрга қўшилган ҳолда айтиш мумкинки, интенсификация/деинтенсификация ҳодисасининг асосини белги (хусусият) ташкил этади: белги ўзининг муайян миқдорига эга бўлади, миқдор ўзгаради, ўзгариш тил эгаси томонидан ўлчанади, меъёрдан ўтиб кетган ўзгариш янги сифат (янги нарса, ҳодисани) ҳосил қилади. Кўп тилшунослар интенсификация/деинтенсификация категорияси семантикаси табиатига эътибор беришиб, уни ономасиологик категория ҳисоблайдилар. Хусусан, А.Абдуллаевнинг эътироф этишича, “Маънони кучайтириш табиат, жамият тафаккуридаги ўзгаришлар билан боғлиқ. Ана шу ўзгаришлар, яъни хусусиятлар, ҳаракатларнинг бир ҳолатдан иккинчисига ўтиши, белгиларнинг меъёрдан ортиқ/камлик томон бориши, бир турнинг иккинчи турга айланиши каби объектив ва субъектив жараёнлар билан боғлиқки, одам бу ўзгариш (ортиш, камайиш, тезлаш, секинлаш) ларга дуч 14 келади ва уларни ўз онгида ҳамда тилида акс эттиради . И.И.Туранский ҳам интенсификация/деинтенсификация категорияси семантикасининг объектив борлиқ билан боғлиқлигини эътироф этади15. Тилшуносликда интенсификация/деинтенсификация категориясининг ономасиологик табиати ҳақида умумий тасаввур мавжуд бўлса ҳам, ҳозирга 11 Родионова С.Е. Интенсивность и её место в ряду других семантических категорий/ С.Е. Родионова// Славянский вестник. Вып. 2. - М.: МАКС-Пресс, 2004. - С. 301 - 311; Кокина И. А. Языковые средства выражения семантики интенсивности в произведениях А.П. Чехова о детях и для детей. Автореф. дисс. ... канд. филол. наук. - Ростов- на-Дону: 2001. - С. 11 - 16. 12 Балли Ш. Французская стилистика//Ш. Балли. -М., 1961. с. 132-138. 13 Полянский А.Н. Категория интенсивности признака в русском языке. Автореф. дисс. ... канд. филол. наук. - Л.: 1978. - С. 5 - 12. 14 Абдуллаев А. Ўзбек тилида сўз маъносини кучайтиришнинг фонетик ва морфологик усуллари.: Номз. дисс. - Тошкент, 1970. - Б. 16. 15 Туранский И.И. Семантическая категория интенсивности в английском языке. - М.: Высшая школа, 1990. - С. 3 - 7.
қадар мазкур категориянинг ономасиологик тадқиқи амалга оширилмаган. Бу турдаги тадқиқот объектив борлиқ предмети ^ образ ^ тушунча ^ маъно йўналишида олиб борилиши лозим. З.Раимжонов ўз ишида интенсивлик семантикасига объективлик (нейтрал) ва аффективликнинг (нейтрал+эмоция) хослиги ҳақида фикр билдиради16. Бунда шуни унутмаслик керакки, ҳис-туйғу нафақат коннотатив маъно, балки мустақил ҳодиса (ундов сўзларда) интенсификация/деинтенсификациясида учраши мумкин. Хуллас, интенсификация/деинтенсификация категориясининг мазмун- мундарижасини тил бирликларига хос бўлган белги (хусусият), унинг меъёр, меъёрдан ортиқ ва кам даражалари, муайян сифат кабилар ташкил этади. Интенсификация/деинтенсификация категорияси ўз
структура (тузилиши) га эга бўлиб, бу ҳақда ҳар хил фикрлар баён қилинган. Хусусан, И.И.Туранский интенсификация/деинтенсификация категориясининг струк- турасини белгининг энг паст даражасидан энг юқори даражаси томон йўналган ўқ (шкала) сифатида тасаввур этади17. Кузатишларимиз шуни кўрсатдики, бизнингча, интенсификация/деин тенсификация категориясининг шкала асосидаги йўналиши тўрт кўринишга эга: а) белгининг энг паст даражасидан энг юқори даражаси томон йўналиш: (елвизак ^ шабада ^ шамол ^ бўрон); б) белгининг энг юқори даражасидан энг паст даражасигача бўлган йўналиш: (бўрон ^ шамол ^ шабада ^ елвизак); в) меъёрдан ортиқ ва камлик томон бўлган йўналишлар: (қизғиш ^ қизил ^ тўқ қизил); г) айланувчан (циркуляр) йўналиш: (баҳор ^ ёз ^ куз ^ қиш ^ баҳор ^ ...), яъни баҳорнинг ёзга, ёзнинг кузга, кузнинг қишга, қишнинг баҳорга, ва яна баҳорнинг ёзга айланиб бориши каби. И.И.Туранский бу ўринда турли тадқиқотчилар томонидан интенсифика ция/деинтенсификация шкаласининг ўлчовлари учун қўллаган ординар, жүктеу/скачать 1,17 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|