На  конференции,  посвященной  интеграционным  процессам  в

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Филология» сериясы, №4(46), 2013 ж. 
 
 
87 
 
Особое  место  в  разделе  «Евразийство  как  актуальная  проблема 
современной науки» занимает доклад доцента кафедры философии 
и культурологи АлтГПА В.А. Вакаева, в котором рассматривается 
уникальное  геополитическое  положение  Алтая  на  стыке  четырех 
цивилизаций,  исследуются  его  позитивные  и  негативные 
последствия.  В  сборник  материалов  конференции  вошли  статьи 
российских  и  казахстанских  исследователей,  занимающихся 
проблемами  евразийства  не  только  с  позиций  философии, 
политологии  и  социологии,  но  и  с  позиций  истории  литературы, 
литературоведения  и  лингвистики.  Формы  самоидентификации 
автора  в  поэтическом  тексте  на  материале  русской  поэзии  в 
восточно-казахстанском  регионе  как  территории  с  евразийской 
ментальностью  рассматриваются  в  статье  доцента  ВКГУ  им.  С. 
Аманжолова  Л.И.  Абдуллиной  (Казахстан,  Усть-Каменогорск). 
Профессором, 
ректором 
Атырауского 
государственного 
университета 
им. 
Х.Досмухамедова 
(Казахстан, 
Атырау) 
Б.Б.Мамраевым 
евразийская 
идея 
анализируется 
как 
надэтническая  и  надполитическая  в  контексте  развития  мировой 
культуры.  
На  конференции  обсуждались  вопросы  состояния  филологической  науки,  изучения 
русского  языка  как  языка  межнационального  общения  в  России  и  Казахстане.  Были  также 
подняты проблемы интеграции образовательных систем вузов Алтайского края и Казахстана, 
академической мобильности студентов и преподавателей и намечены пути их решения. По 
результатам  работы  научно-практической  конференции  были  выработаны  конкретные 
рекомендации,  направленные  на  совершенствование  и  углубление  интеграционных 
процессов  в  области  филологического  образования  как  одного  из  важнейших  элементов 
создания  языковой  и  культурной  базы  для  интеграции  в  общественно-политических  и 
экономических сферах жизни России и Казахстана.  
 
ӘӚЖ 821.512.122.-3:39 
 
А.В. Таңжарықова – ф.ғ.д., аға оқытушы, 
Абай атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық университеті 
 
М.О. ӘУЕЗОВ ШЫҒАРМАЛАРЫНДАҒЫ ЭТНО-ФОЛЬКЛОРЛЫҚ САРЫНДАР 
 
Тҥйіндеме:  Мақалада М.Әуезов шығармаларындағы этно-фольклорлық сарындар қарастырылды. 
Жазушының табан тірер айнымас тұғыры – халықтың дәстүрлі құндылықтары екендігінтуындыларын 
талдай келе кӛз жеткіземіз. Сол кездегі заман ағымына қарамай, халқының салт-дәстүрін, архайкалық 
дүниетанымын шығармаларына арқау ете білген жазушының туындылары қазіргі ақпараттандыру мен 
жаһандану  етек  алған  дәуірімізде  әлі  күнге  дейін  ӛз  маңызын  жойған  жоқ.  Бұл  –  болашақ  ұрпақ 
алдындағы зәру мәселе болып табылады. 
Кілт сӛздер: фольклор, этнографиялық сарын, этнографиялық ұғым, археомифтік сарын. 
Аннотация:  В  статье  рассматриваются  этно-фольклорные  мотивы  в  произведениях  М.Ауэзова. 
Анализируя  его  произведения  мы  убеждаемся  в  том,  что  писатель  опирается  на  народные 
традиционные  ценности.  Отражая  тради-ции  и  обычаи,  архаическое  познание  мира  того  времени 
произведения  писателя  не  потеряли  свою  значимость  в  современном  мире  переполненном 
информации. Это насущная проблема перед будущим поколением.  
Ключевые  слова:  фольклор,  этнографический  мотив  ,  этнографическое  пониятие, 
археомифический мотив. 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Филология» сериясы, №4(46), 2013 ж. 
 
 
88 
 
Abstract:In the article it is considered ethnographic in the works of M.Auezov. By analyzing his works we 
are sure that the writer lays his ideas on traditional values. Reflecting the traditions, archaic world knowledge 
of that time the works of the writer do not lost its value in the modern world full of information. This is a big 
problem before the future generation.  
Key words: folklore, ethnographic, ethnographic conception, arheomythic  
 
Алаш  зиялылары  кейде  ашық,  болмаса  астарлы  мағынада  қалам  тербеп  кеткен  бұл 
кӛркемдік  үрдістің  әртүрлі  қоғамдық  ӛзгерістерге  сай  даму  ерекшелігін  ашу  бүгінгі 
жаһандану  кезеңіндегіәдебиеттану  үшін  ең  ӛзекті  мәселелердің  бірі  деп  қараймыз.  Кӛркем 
прозадағы  этно-фольклоржайында  ой  қозғайтын  болсақ,  Кеңес  ӛкіметі  орнағанда  ата-баба 
дәстүрінің  іргесі  қатты  шайқалып,  кӛптеген  ӛзгерістерге  ұшырады.  Халықтың  әдет-
ғұрыптары  мен  салт-дәстүрі  қоғамға  тәуелді  болды.  Ол  ұзақ  жылдар  бойына  жүргізілген 
ұлттық  сана  мен  сезімді  тұмшалауға  тырысқан  саясатпен  байланысты  болды.  Тәуелсіздік 
тұсында осы кемшін түскен, жабулы қазан күйінде қалғандай мәселені жаңаша зерделеудің 
мүмкіндігі туып отыр. Себебі, кӛркем әдебиеттің ұлттық руханияттың аса маңызды құрамдас 
бӛлігі  ретіндегі  мән-маңызын  саралау  –  заман  талабынан  туған  қажеттілік.  Әрине,  осы 
уақытқа  дейін  бүкіл  әлемдік  кӛркем  ой  дамуымен  сабақтастықта  даму  нәтижесінде  қазақ 
прозасының биік белестерге жеткені белгілі. Алайда шығармашылық заңдылықтың маңызды 
талаптарының бірі – әрбір ұлттық әдебиеттегі қайталанбайтын ерекшеліктеріне тереңдей мән 
беру екінші қатарда қалып отырды. Мұның ӛзі кӛркемдік танымның динамикасының даму 
жүйесіне нұқсан келтіретін еді. Сондықтан да ел егемендігі тұсында дәстүрлі этнография мен 
фольклорға кӛркем әдебиеттің қайта оралып, оны ӛз кӛркемдік кӛкжиегін кеңейтудің амал-
тәсілдеріне айналдырып отырғанын ашып кӛрсете саралау – заман мұраттарынан туындайды. 
Сол  арқылы  нақты  қазақ  әдебиетінің,  қазақ  прозасының  кӛне  архаикалық  ұжымдық  ойдан 
фольклорлық  поэтикалық  ойлауға,  одан  жеке  автордың  даралық  ой-сезіміне  дейінгі  даму 
сатыларын айқындауға болады. 
Мәселен,  М.Әуезовтің  «Кӛксерек»  атты  повесіндегі  түз  тағысының  табиғи  сипатын 
ашудың  ерекше  үлгісі  қазақ  прозасында  бүгінгі  күнге  дейін  образдық,  кӛркемдік  тұрғыдан 
сан түрлі тарапта жаңғыр-тылды. Мұхтар Әуезов «Кӛксерек» атты ұлттық архетип образды 
керемет тұңғиығымен, жойқын астарымен ашқан. Мазмұн байлығы мен эпикалық тұтастығы 
романға  бергісіз,  алайда  прозаның  кіші  жанры  повес  ретінде  жазылған  дүниесінде  ежелгі 
түркі бабаларымыздың тотемдік, тәңірілік символы кӛкбӛрінің далалық рухы тотолитарлық 
қоғамға  наразылық  бейнесінде  ашылады.  Жазушы  қазақтың  далалық  болмысынан 
ажырамауына дұға қылатынтәрізді. Кӛкбӛріні Мұхтар Әуезов мейлінше қастер-лейтіні соның 
айқын нышаны.  
Қаламгердің  ӛз  туындысында  жануарды  бас  кейіпкер  етуінің  сырын  іздегенде,  Кеңестік 
дәуірдегі  әдебиеттанушылар  кӛбінесе  бұл  құбылыстың  сыры  Еуропа  қаламгерлерінің 
шығармашылығы,  атап  айтқанда  Э.Сетон-Томпсонның  «Бала  мен  сілеусін»,  Джек 
Лондонның  «Ақ азуы»  т.б. туындыларға, еліктеушілікте жатқандығына тоқталғаны белгілі. 
Барлап  қарасақ,  құрғақ  еліктеудің  ізі  де  жоқ  екендігін  анықтауға  болады.  Ӛйткені, 
анималистік проза қай халықта болмасын дамыған жанр. Ол үшін Еуропалық классиктерге 
еліктеудің қажеті шамалы деп ойлаймыз. Мұхтар Әуезов кӛксерегін, ал кӛксерек деп қазақ 
жас,  азулы  еркек  қасқырды  атайды,  сүйікті  кӛкбӛрі  образын  ұлттық  фольклордың 
қоржынынан алып отырғаны аян.Классик жазушының бұл суреткерлік қадамы ең алдымен 
арысы  ежелгі  түркілердің,  берісі  қазақ  халқының  кӛне  дүниетанымын  шығармашылық 
мақсатта  қолдануға  ұмтылысқа  негізделген  еді.  Бұны  бәрінен  бұрын  жазушының  ӛзінің 
ғылыми зерттеулерінен аңғарамыз. 
Адам – қоғам – табиғат. Бұл үштік ұлы триада, қазақ әлемін суреткер осы үштік арқылы 
біртұтас  береді.  Тарихи  ұлттық  этнографиялық  ұғымдар  мен  образдар  Мұхтар  Әуезовте 
дәстүрлі қазақ ойлау жүйесінен қылдай айнымайтыны рас. М.Әуезовтің біз сӛз етіп отырған 
туындысындағы  шығармашылық  тұғырнамасын  қалыптастыруда  қазақ  фольклорындағы 
ертегілер жанрын зерттеп, зерделеуінің ролі зор болғаны айқын. Қазақ халқының әлеуметтік 
жағдайын,  ұлттық  психологиясын  және  тарихын  жетік  біліп  қана  қоймай,  кӛркем 
туындылары  арқылы  ХХ  ғасырдың  басында-ақ  кӛркемдік  биікке  кӛтерген  суреткер-дің 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Филология» сериясы, №4(46), 2013 ж. 
 
 
89 
 
«Қорғансыздың  күні»  атты  алғашқы  әңгімесінен  бастап,  «Кӛксерек»  (1929),  «Қараш-қараш 
оқиғасы» (1927), «Қилы заман» (1928) атты туындыларында қазақ халқының этнографиялық 
ерекшеліктері шынайы бейнеленсе, 30-жылдардағы «Білекке білек», «Тас түлек», «Үш күн», 
«Іздер», 
«Шатқалаң», 
«Қасеннің  құбылыстары», 
«Бүркітші», 
«Барымта»  атты 
шығармаларында дәстүрлі тұрмыс-тіршілік пен жаңа заман  ӛзгерісі сабақтастықта алынды. 
Жазушының  әрбір  әңгімесіндегі  ұлттық,  этнографиялық,  фольклорлық  ұғымдарды  асқақ 
рухта  беру  тәсілі  жеке  дәстүр  ретінде  қалыптасты.  Ұлттың  жан-жүрегіндегі  қызу  отты 
сӛндірмеудің қамы ол.  
1923  жылы  жазылған  «Қыр  суреттері»,  «Қыр  әңгімелері»  атты  жалғас,  ӛзектес  топтама 
әңгімелерінде  жазушы  күні  батып  бара  жатқан  кӛшпелі  тұрмысқа  асқан  ынтызарлығын 
танытатын  тәрізді.  Бұлар  табиғаты  тегіс  этнографиялық  әңгімелер.  Мысалы,  «Сыбанның 
моласында»  атты  әңгімеде  кейіпкері  –  Жортар  ақсақал,  ол  жас  кезін  еске  алады.  «Жортар 
...барымта,  соғыс  десе  алағызып  қолды-аяққа  тұрмай-тын  қызулы  жас  болыпты».Ол  «От 
керек  болса  –  шақпақ  қуды  тұтатып  алып,  жаға  қоятынбыз»  дейді.  Бұл  кӛшпелі  қоғамның 
отын  сӛндірмеудің  бір  аңсары.  Кісі  аттары  да  ескі  қазақ  дәстүрінде  берілген,  былайша 
айтқанда,  тұнып  тұрған  этнография:  Тӛбет,  Жортар,  Бура.  Әңгімеде  бейіттегі  жас  Жортар 
қатты  қорықса  да  үрейін  алған  пәленіңӛзіндейадам  баласы  екенін  білгенде  рухы  жасымай, 
айқаса кетеді. 
«Мен туғанда да шешем еркек бала деп қалжа жеген, құдай ақ та! – деп жағаласа кеттім». 
Қалжа – этнографиялық ұғым, жас босанған әйелге немесе науқасқа әл беру үшін берілетін 
ыстық  ас,  еттен  жасалады.  Осындағы  «Бір  бақырдан  дәм  татқан»  деген  сӛйлем  де  ескі 
тұрмысты айнадай кӛрсетеді.  
Мәселен  «Қорғансыздың  күніндегі»  атты  әңгімесінде  «әңгіме  ішіндегі  әңгіме»  –  бұл 
Күшікбай  кезеңі-нің  тарихы.  Найзаға  сүйеніп  тұрып  жан  тапсырған  батырлық  рухтың 
символы Күшікбай бейнесін дәріптейтін аңыз бен «Жетімдегі» ӛлімді қорлықпен зорлыққа 
қарсы құрал ретінде мойындаған Қасым рухы – осының дәлелі. Яғни, Әуезов – әуел бастан-
ақ  этнографиялық  фольклорлық  сарындарды  шығармашылықпен  игерудің  ӛзіндік  ӛрнегін 
салған қуаты зор қаламгер.  
Ғазизасын  жоғалтып  алғанын  анық  жүрегі  сезген  кейуана  аңырайды:  «Кемпір  күннің 
түрін  кӛріп,  назалы  дауыспен:  «Құдай,  тағы  тӛбемнен  ұрайын  деген  екенсің  ғой!  Қарағым 
адасты  ғой.  Ұшып  ӛлді  ғой.  Аруақтарым,  қолдай  ғӛр!  Ақсарбас!  –  деп  баласын  шақырып 
айқайлай  бастады»  /1,29/  Осынау  тілдік  белгілер  қазақтың  этнографиялық  болмысына 
мейлінше  тән  когнитивтік  түзілістер  категориясына  жатады.  Соны  жазушы  драмалық 
қисыны ерен әңгімесінде қанық берген.  
Ал «Ескіліктің кӛлеңкесінде» атты әңгімесінде қазақтың ескі тұрмысы мен жаңа тұрмысы 
басталған кезеңнің дилеммасы бар. Қайшылық жас қыздың бейнесі арқылы беріледі. Нағыз 
этнографиялық бояуы дәл берілген шығармаларының бірі. Ел жуаны, бай Кенжехан жас қыз 
Жәмешті  алады.Жақып  қажының  үлкен  қызы  Қадиша  болса,  кіші  қызы  –  Жәмеш.  Ол 
әмеңгерлік  салтпен  егде  тартқан  Кенжеханға  ӛз  ықтиярымен  шығады.  Оны  солай  әжесі 
Мәкен  тәрбиелеген  десе  де,  марқұм  әпкесі  Қадишаның  да  ұстаны-мы  осыған  әкеп  тірейді. 
«Ӛлерінде күйеуіне де, тӛркініне де бір тілек айтыпты. Тілегі: «Менің тӛсегімді бӛтен кісінің 
басқанына риза емеспін, артымда қалған жас балалар да бар, мен дейтін болса, менің тӛркінім 
Жәмешті  менің  орныма  берсін»,  –  деген.  «Жас  қыздың  оқып  жүрген  ағасы  Қасым  бұған 
қарсы. ...Жәмеш үшін мен жауап беремін. Кенжехан әулие болса да Жәмеш әрі қатын үстіне, 
әрі шалға бармайды деп, үй ішіне ұрыс салып, бермеу жағына ашық шығып еді». Осындағы 
әмеңгерлік  те,  жас  Жәмештің  заманынан  қырық-отыз  жыл  бұрынғы  үлгімен  киінетіні  де 
этнографиялық материалдың құнарын байытары сӛзсіз. Қыздың «кӛшкенде мінген жорғасы, 
үкі  таққан  кәмшат  бӛркі,  тірсек  жең  камзолдың  сыртынан  белін  қынай  буынып  шапан 
киетіні»  соның  заттық-тұрмыстық  айғағы.  Кәрі,  ӛктем  әжесі  Мәкеннің  немере  қызына 
әмеңгерлікке  кӛнгенін  қуаттап:  «Басыңдағы  үйің  алтын  сарай  болды»  деген  осы  дейтін»  – 
деуі  де  жазушының  этнографиялық  материалға  барынша  құнтты  қарауы.  Осы  сӛйлем 
этникалық мәнді когнитивтік түзіліс, категория. Қоғамдық қатынастардың нормасы.  
Оның «Бүркітші» атты әңгімесінде Бекбол аңшының қасиеттері мен қыран құстың қимыл-
қозғалысын, ұшу бағыты мен тілек-қалауын тәптіштей суреттеуі ежелгі аңшылық, саяткерлік 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Филология» сериясы, №4(46), 2013 ж. 
 
 
90 
 
ӛнердің  қыр-сырын  жетік  білетіндігін  аңғартады.  Әдебиеттің  алтын  арқауы  айқын.  Бұл 
Абайдың  «Қансонарда  бүркітші  шығады  аңға...»  атты  табиғат,  дүниетанымдық  ұлттық 
философияны жарқырата суреттейтін әйгілі ӛлеңіндегі бірі жер, бірі кӛк тағысының айқаста 
ӛлмей айрылмайтын құшақта қауышқан, біртұтас бейнені құрайтын кезеңін еске салмай ма! 
Ӛмір мен ӛлім философиясы осындай дилемма болмағы заңды. М.Әуезов қара сӛз үлгісіндегі 
фольклорды «ертегі, аңыз, күй аңызы» деп ғылыми тұрғыдан жіктеумен қатар осы жанрлық 
жіктердің  ерекшелігін  кӛркем  туындыларында  да  ұтымды  пайдаланғаны  белгілі.  Мәселен, 
«Қыр  әңгімелері»,  «Сыбанның  моласында»  атты  туындыларында  дәстүрлі  әңгімешінің 
тұлғасын  тірілтіп,  ауызекі  әңгіме  заңдылықтарын  прозада  пайдаланудың  тың  ізденісін 
кӛрсетеді.  Прозадағы  хикаялық  сарынды  шеберлікпен  әрбір  жанр  (әңгіме,  повесть,  роман) 
ерекшелігіне  сай  икемдеп  пайдалану  үрдісі  де  қазақ  әдебиетінде  Әуезовтен  бастау  алған. 
Қаламгердің  кез  келген  туындысында  да  қазақтың  әдет-ғұрпы,  салт-санасы,  кәсібі,  сауық 
кешін  аса  бір  ыждағаттылықпен  зерделей  отырып,  халық  тілінің  бейнелі,  әсерлі  сӛз 
келісімдерін  сақтай  білгендігін  аңғаруға  болады.  Себебі,  жазушы  ұлттық  характер,  ұлттық 
болмыстың  бір  күннің  жемісі  емес,  сан  ғасырлық  тарихтың  ізі  екендігін  жете  зерделеген. 
Уақыт ӛткен сайын, қоғам ӛзгерген сайын әдебиет фольклорлық сарынды қажет етіп, прозада 
ауыз  әдебиеті  үлгілерінің  кӛрініс  табуын  талап  етті.  Алаш  зиялыларынан  нәр  алған  осы 
дәстүр  жалғас-тығы  кеңес  кезеңінде  кӛмескіленгенімен  бір  жола  үзілмеген.  Бұл  орайда 
этнографиялық  дәстүрді  пайдаланудың  ғажап  үлгісін  кӛрсеткен  кӛркемсӛздің  хас  шебері 
қайталанбас творчестволық даралық.  
 
1 Әуезов М. Әңгімелер. – Алматы: Жалын, 1987. – 176 б. 
 
УДК 82:801.6;82-1/-9 
 
Б.К. Базылова – 
к.филол.н., доцент Казахского государственного женского педагогического университета 
 
МЕХАНИЗМ ПОРТРЕТИРОВАНИЯ В СТРУКТУРЕ РОМАНА 
 
Аннотация: Портрет как функция повествования в структуре художественного целого связана со 
способом  создания  характера  героя,  с  типом  сюжетной  организации  материала,  с  особенностями 
повествования.  В  классичес-ком  русском  романе  второй  половины  XIX  века  портреты  героев 
представлены  в  трех  основных  разновидностях  -  портрет  как  изображение  внешности  персонажа  с 
точки  зрения  повествователя,  визуальный  образ,  передающий  точку  зрения  «другого»,  а  также 
портретная характеристика, в которых раскрывается нравственный мир героя и содержится авторская 
оценка  персонажа.  Портретные  изображения  тесно  связаны  с  романным  повествованием:  из  них 
складываются узловые сцены и эпизоды. 
Ключевые  слова:  Портретная  характеристика,  визуальный  образ,  структура  образа,  портреты 
персонажей, сюжетная организация 
Тҥйіндеме:  Портрет кӛркемдік  тұтастықтағы әңгімелеу  қызметін орындайтындықтан кейіпкердің 
мінез-құлқын қалыптастыру жолдары менматериалдың сюжеттік ұйымдастырылуының, әңгімелеудің 
түрінебайланысты.  XIX  ғасырдың  екінші  жартысындағы  классикалық  орыс  романында  кейіпкерлер 
портреттері басты үш негізде қалыпта-сады – әңгімелеуші кӛзқарасымен берілген кейіпкердің сыртқы 
бейнесі, «басқаның» кӛзқарасын білдіретін сырт кейпі, сонымен қатар кейіпкердің адамгершілік аясын 
білдіретін, әрі автор бағасын кӛрсететін портреттік міне-құлқыболып табылады. Портреттік бейнелеу 
романдық  әңгімелеумен  тығыз  байланысты:  басты  мағыналық  кӛрініс-тер  мен  эпизодтар  осылардан 
қалыптасады. 
Кілт  сӛздер:  Портреттік  бейнелеу,  сыртқы  бейнесі,  кейіпкерлер  портреттері,  сюжеттік 
ұйымдастырылу 
Abstract: Portrait of a feature story in the structure of the artistic whole is related to the process of creating 
the character of the hero, the type of narrative organization of the material, with the features of the narrative. In 
the classic Russian novel of the second half of the XIX century portraits of heroes come in three basic varieties 
- portrait image looks like a character from the point of view of the narrator, a visual image, transmitting the 
views of "the other", as well as portrait characteristic, which reveals the inner world of the hero and the author 
found assessment of the character. The portraits are closely associated with a novel narrative: they consist of 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Филология» сериясы, №4(46), 2013 ж. 
 
 
91 
 
nodes semantically scenes and episodes. 
Key  words:  Portrait  characteristic,  visual  image,  the  structure  of  the  image,  character  portraits, 
storyorganization 
 
Портрет  как  функция  повествования  в  структуре  художественного  целого  связана  с 
такими  парамет-рами  жанра,  как  способ  создания  характера  героя,  тип  сюжетной 
организации  материала,  особенности  повествования. 
В  классическом  русском  романе  второй  половины  XIX  века  портреты 
героев представ-лены в трех основных разновидностях 
–
 портрет как изображение внешности персонажа с точки зрения повествователя, визуальный образ, передающий точку 
зрения «другого», а также портретная характерис-тика, в которых раскрывается нравственный мир героя и содержится авторская оценка персонажа.  
Исследователи  русского романа  отмечали связь портрета с биографией героя, а также с 
жанром и творческим методом художника. Здесь следует учитывать, что каждый из ученых 
вкладывал  свой  смысл  в  понятие  «портрет».  С.Шаталов  считает,  что  все  виды  портрета 
отличаются  равными  возможностями  в  расширении  сферы  психологического  анализа. 
Портрет обладает чертами структуры, передающей «связь между социально-историческими 
условиями  бытия  человека  и  его  внутренним  миром,  который  находит  проявление  в  его 
внешности»  [1,  с.  69].  Судьба  героя  в  еѐ  частных  и  социальных  аспектах  представляет 
писательское понимание об историческом движении времени.  
В.М.  Маркович  портрет  относит  к  функции  описательных  элементов  или  статических 
описаний  и  рассматривает  их  в  соотнесенности  со  статусом  повествователя  и  его 
объективным  характером  его  позиции.  М.Б.  Храпченко  советует  обратить  внимание  на 
исследование функции портрета в раскрытии психологии героя в тот или иной момент его 
жизненных  испытаний,  «изображение  целостных  портретов  действующих  лиц  мало 
характерно длятворческого метода Толстого» [2]. И.В. Страхов определяет разли-чие между 
статичными и динамичными портретами Л.Толстого, отмечая «генетическую характеристику 
персонажа  в  форме  биографического  экскурса  о  его  предшествующей  данному  времени 
жизни  и  деятельности»  в  составединамического  портрета  [3,  с.35].  Э.Г.  Бабаев  видит  в 
портрете  важную  функцию  для  организации  сюжета  романа  и  мотивации  дальнейшей 
«биографии» – судьбы главных героев произведения [4, с.186]. 
А.П.  Чудаков  пишет  о  различных  принципах  портретирования,  которые  становятся 
формой  знания  о  судьбе  героя  [5].  Исследователь  отмечает,  что  у  разных  художников 
«степень  подчиненности  этим  формам  времени  различна».  Л.Толстой  остро  реагируют  на 
формы предметно-временные (вещные), в которых получает воплощение их знание о вечных 
проблемах  бытия,  обозначенное  в  судьбах  созданных  персонажей.  Итак,  из  приведенных 
выше  точек  зрения  следует,  что  существующее  деление  видов  портрета  на  статичный  и 
динамический продиктовано стремлением исследователей определить его функциональную 
роль в общей композиции произведения, либо в композиции отдельного образа, связав еѐ с 
наблюдениями  над  особенностями  метода  и  жанра.  Многие  писатели  считали  Л.Толстого 
своим духовным наставником [6]. 
Искусство  портрета  отражает  его  функциональное  своеобразие  в  особенностях 
построения сюжета произведения. 
Механизм  портретирования  мы  рассмотрим  в  структуре  романа  «Анна  Каренина» 
Л.Толстого.  Здесь  портрет  выполняет  функцию  эскиза  характера,  приобретая  в  ходе 
повествования  новые  черты.  В  «Анне  Карениной»  психология  персонажа  проявляется  не 
столько  во  внутренних  монологах,  сколько  в  поступ-ке,  действии  [7].  В  свою  очередь 
поступок  часто  мотивирован  умением  героя  проникать  во  внутренний  смысл  зрительного 
образа. 
Портретная характеристика Анны складывается из многочисленных деталей, собранных 
автором  вокруг  трех  живописных  изображений  героини  –  еѐ  портрета  в  итальянском 
костюме,  начатого  и  незавер-шенного  Вронским  в  Италии,  портрета  кисти  известного 
художника и портрета, созданного Михайловым.  
В  «Анне  Карениной»  Толстой  пересматривает  возможности  и  такого  приема,  как 
физиогномическая  характеристика,  которой  уделял  особое  внимание  в  пору  работы  над 
неоконченным  романом  «Четыре  эпохи  развития».  Писатель  впоследствии  отказался  от 
прямолинейной характеристики внутреннего облика человека и стал работать над созданием 
визуальной  поэтики:  лицо  персонажа,  его  мимика  и  жест,  увиденные  повествователем  и 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Филология» сериясы, №4(46), 2013 ж. 
 
 
92 
 
другими  персонажами,  читаются  как  своеобразный  текст,  интерпретация  которого  служит 
характеристикой персонажа. В основу визуальной поэтики романа положено закрепле-ние в 
слове особенностей зрительного восприятия. 
В романе «Анна Каренина» умение «читать» чужое лицо, видеть в поступках персонажа 
скрытую  за  ними  психическую  реальность  сочетается  с  размышлениями  о  тайне 
живописного  образа,  что  замедляет  динамику  внешней  и  внутренней  жизни,  не  мешая 
свободно интерпретировать художественный текст. 
Герои романа оцениваются Толстым по их способности видеть скрытый смысл явленного. 
В романе словесный и живописный образы по-своему передают зрительные впечатления.  
Визуальная  поэтика  используется  писателем  и  в  построении  романного  повествования, 
основанного на трех узлах, вокруг которых группируются события, определяющие характер 
поведения действующих лиц. Символическими узлами являются три портрета Анны, в связи 
которыми  Толстой  реализует  прин-цип  субъектной  многоплановости  повествовательной 
речи.  Изображение  внешности  Анны  становится  одним  из  важных  элементов  романа. 
Поступки  других  персонажей  по  отношению  к  главной  героине  мотивированы  и  так  или 
иначе связаны с голосом  повествователя: они или  вторят ему,  или вступают  с ним  в спор. 
Ремарки  здесь  играют  важную  роль.  Ими  сопровождается  диалог  –  обсуждение  или 

жүктеу/скачать 2,43 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: