внутренний монолог героя; в этом случае речь персонажа тоже становится зрелищной

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Филология» сериясы, №4(46), 2013 ж. 
 
 
93 
 
Нравственная  «болезнь»  Карениной  противопоставляется  Толстым  нравственному 
«выздоровлению»  Кити.  Описания  портрета Кити  автор не дает: представление  читателя о 
внешнем  облике  героини,  запечатленном  художником  Петровым,  формируется  у  читателя 
под  воздействием  слов  писателя  о  том,  что  ей  «...открылось  то,  что,  кроме  жизни 
инстинктивной, которой до сих пор отдавалась Кити, была жизнь духовная» (8, т.7, 249). 
Яркая  «физиологичность»  выразительных  деталей  внешности  Анны,  разрушающая 
гармонию  красоты  в  еѐ  портрете,  противопоставлена  «бестелесному»  очарованию  Кити, 
возрождающейся  для  новой  жизни.  Возможность  для  неѐ  новой  жизни  понял  и  Левин, 
находившийся от неѐ в этот момент так далеко. 
Изображение  Анны  на  первом  портрете  символически  связано  и  с  гибелью  Фру-Фру: 
описание состояния тревоги и страха Анны перед скачками невольно ассоциируется с тем, 
как ведет себя лошадь Вронского. Вот так передается состояние Фру-Фру перед скачками: 
«...продолжала  дрожать  как  в  лихорадке.  Полный  огня  глаз  косился  на  подходившего 
Вронского» (8, т.7, 218). Анна испытывает похожее состояние: она «...говорила очень просто 
и  естественно,  но  слишком  много  и  слишком  скоро...  Она  говорила  весело,  быстро  и  с 
особенным  блеском  в  глазах...»  (8,  т.7,229).  Невольный  страх  Фру-Фру  перед  Вронским 
предваряет  появление  темы  страха  Анны  перед  предстоящим  признанием  Алексею 
Александровичу: еѐ решительный вид, говорит Толстой, «с трудом скрывал испытываемый 
страх»  (8,  т.7,  236).  Эта  связь  отмечена  тоном  рассказа,  интонациями  повествователя,  что 
позволяет читателю обратить внимание на близость состояния тревоги и волнения, которые 
испытывают обе перед скачками. 
Толстой  отсылает  читателя  к  зрительному  впечатлению  от  первого  портрета  Анны, 
рассказывая  о  трех  важнейших  событиях  в  пятой  и  седьмой  частях  романа:  посещение 
Вронским  и  Анной  мастерской  художника  Михайлова,  разговор  Левина  и  Песцова  после 
концерта и знакомство Левина с Анной в тот вечер, когда он видит еѐ итальянский портрет. В 
первых  двух  сценах  Толстойраскрывает  свою  мысль  о  том,  что  «ошибается  поэзия,  когда 
описывает черты лиц» и что это « должна делать живопись». 
Тема  страха  дальнейшее  своѐ  развитие  получает  в  сюжетной  ситуации  посещения 
Вронским,  Анной  и  Голенищевым  мастерской  художника  Михайлова.  Упоминая  о  его 
картине, автор не знакомит читателя с еѐ содержанием, но передает визуальный образ через 
зрительскоевпечатление от фигур Христа и Пилата. Это имеет первостепенное значение для 
обнаружения  конфликта,  который  еще  не  осознан  Анной  и  Вронским.  Анна  увидела  в 
картине Михайлова чувство, пережитое художником в период работы над лицом Христа, и 
назвала  его  «жалостью»  (Христос  жалеет  Пилата),  Голенищев  угадал  в  фигуре  Пилата 
«человека  доброго,  славного  малого...  который  не  ведает,  что  творит»  (8,  т.8,  44),  а 
Вронский поражен лишь техникой исполнения, что мало беспокоила Михайлова и не имела 
первостепенного  значения  для  обнаружения  смысла  живописного  образа.  По  мысли 
Толстого, задача живописца – «снять покров» с изображаемого объекта, передать идею лица 
или  фигуры  на  картине:  в  неясных  очертаниях  капли  стеарина,  попавшей  на  полотно, 
художник находит ракурс изображения человека в состоянии гнева. 
Из  первого  впечатления  от  фигуры  и  лица  Анны,  увиденной  Михайловым  в  тени 
подъезда, вырастает еѐ портрет, а сам факт его создания – мотив для Вронского отказаться от 
продолжения  писать  портрет  Анны.  Этот  отказ  свидетельствует  о  духовной  слепоте 
Вронского. Библейский сюжет Христа и Пилата в картине Михайлова используется Толстым 
не  случайно,  он  выполняет  важную  символическую  функцию,  предваряя  трагедию  героев. 
Такую же задачу решает и словесное обрамление сцены. В нем ключевая роль принадлежит 
характеристике Пилата в седьмой части – «не ведает, что творит» и Христа (Анны) - в его 
лице  «есть  выражение  любви,  неземного  спокойствия,  готовности  к  смерти  и  сознание 
тщеты слов» (8, т.8, 45). Зрительный образ Анны в этой сцене восстанавливается через ее 
оценку  нравственного  состояния  Христа,  которое  будет  испытывать  героиня  в  последние 
моменты  своей  жизни,  на  вокзале,  в  конце  пути.  В  этой  сцене  статика  живописного 
изображения  преобразуется  во  внутреннюю  энергию  восприятия  Анны,  определяя 
трагический финал ее судьбы. 
Сцена с портретом Анны в доме Вронского дана писателем «глазами» Левина, который 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Филология» сериясы, №4(46), 2013 ж. 
 
 
94 
 
видит в Анне те черты и особенности характера, что недоступны пониманию находящихся 
рядом с нею – Вронского, Стивы. Вся десятая глава седьмой части посвящена изображению 
того «нового, привлекательного, чего не было на портрете», тому, что переживает Левин.  
Структура  девятой  и  десятой  глав  целиком  подчинена  раскрытию  возможностей 
визуального  образа,  с  помощью  которого  Толстой  характеризует  происходящие  в  Левине 
изменения нравственных ориентиров. Герой оказывается способным увидеть то, что скрыто 
за  внешним  обликом  Анны.  Большую  роль  в  этом  познании  Левиным  самого  себя  сыграл 
портрет, созданный Михайловым. Он замирает перед портретом Анны, почувствовав в этом 
изображении  живое  впечатление  художника.  Контуры  портрета  лишь  намечены:  взгляд 
схватил  черные  вьющиеся  волосы,  обнаженные  плечи  и  руки,  задумчивую  полуулыбку  и 
глаза, смущавшие его. В одной фразе писатель соединяет восприятие портрета и оценку его. 
Левин сравнивает живую Анну и ее портрет. Красота Анны на портрете – одновременно и 
«не живая», она внешняя, по отношению к еѐ чувствам и мыслям, пока не известным Левину, 
и  «живая»,  поскольку  герой  видит  еѐ  еще  и  внутренним  взором.  На  этом  устойчивом 
контрасте  восприятия  и  выстраивается  структура  образа  Левина  в  названной  сцене, 
постоянно  поверяющего  свое  впечатление  от  портрета  и  оригинала.  Отталкиваясь  от 
живописного образа портрета Анны, автор создает визуальный словесный образ, выстраивая 
ряд  картин-мизансцен  девятой  и  десятой  глав,  данных  в  восприятии  героя.  Живописный 
образ портрета обозначен динамикой восприятия, переданной цепочкой слов «живая» → «не 
живая» → красивая картина → портрет → «живая». 
 
Психологическое  состояние  персонажа  передано  Толстым  путем  тщательного  подбора 
названных  зрительных  впечатлений,  в  самой  последовательности  которых  заключен 
глубокий  смысл.  Рождение  нового  знания  в  Левине  обозначено  двумя  сложными 
синтаксическими  конструкциями,  начинающимися  союзом  «и»,  который  обозначает 
непрерывность зрительного восприятия: «И в том спокойствии, с которым она протянула... 
руку... и познакомила... и указала... и Левин чувствовал... и ему стало легко и приятно...» (8, 
т.8,  288-289).  В  данном  контексте  многократное  повторение  сочинительного  союза  «и» 
приобретает  дополнительный  смысл.  Автор  показывает  рождение  внутреннего  духовного 
взаимо-понимания, возникшее между Левиным и Анной. 
Оценка Левиным портрета Анны («я не видал лучше портрета») сравнивается с тем, как 
оценивают  его  Стива  Облонский  («необыкновенно  хорош»)  и  Воркуев  («необыкновенно 
похож»). Мысль Левина и мнение Анны, что в копировании природы нет поэзии, в высшей 
степени оказывается созвучно: «Я смеюсь, - сказала она, - как смеешься, когда увидишь очень 
похожий портрет» (8, т.8, 290). 
Все, что делает Анна имеет непосредственное отношение к Левину, и писатель пытается 
об  этом  напоминать  читателю:  «перевела  свой  взгляд  с  Левина  на  брата;  ...взглянув  на 
Левина,  просительно-робко  взглянула  на  Левина;  ...обращаясь  по  внешности  к  брату,  но, 
очевидно, только к Левину...» (8, т.8, 291). Когда Анна признается Левину в бессмысленности 
своего теперешнего положения, он открыл еще одну новую еѐ черту - правдивость. Тяжелые 
нравственные  переживания оставили след на внешности  Анны,  что отразились на ее лице, 
которое «вдруг приняв строгое выражение, как бы окаменело» (8, т.8, 292). Статичность черт 
лица  Анны  Левин  воспринимает  как  форму  проявления  ее  духовной  сосредоточен-ности. 
Такое выражение еѐ лица кажется ему «еще красивее, чем прежде». Неподвижность мимики 
объясняется  Левиным  как  страница  невысказанных  страданий  героини,  как  временная 
остановка  перед  грядущей  катастрофой,  которая  вызревает  из  динамики  сюжетного 
движения. 
Правдивость  Анны,  открытая  Левиным,  рождает  в  нем  самом  неизвестное  до  этого 
чувство «нежности и жалости» к ней, что позволило ему предположить, что «Вронский не 
вполне  понимает  еѐ».  Так  через  Левина  писатель  возвращает  нас  к  началу  истории  с 
портретом Анны и слова о Христе и Пилате, сказанные в тот день Анной, обретают новый 
смысл.  Толстой  показывает  процесс  превращения  зритель-ных  образов  в  чувство  и  мысль 
персонажа,  живая  динамика  восприятия  Левиным  итальянского  портрета  Анны  не  только 
продолжает процесс «портретирования» героини, существенно корректируя его образ. 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Филология» сериясы, №4(46), 2013 ж. 
 
 
95 
 
В  романе  Л.Н.  Толстого  «Анна  Каренина»  изображение  внешнего  облика  персонажа 
выполняет важную функцию в структуре повествования. Как развернутое описание облика 
героя,  так  и  созданный  двумя-тремя  словами  «эскиз»  его  внешности,  несут  важную 
информацию  о  сложнейших  динамических  связях,  существующих  между  автором, 
повествователем  и  системой  образов-персонажей.  В  структуру  визуального  образа, 
передающего  впечатления  персонажа,  Толстой-художник  закладывает  информацию  о 
характере героя, определяя его место в системе образов и общей композиции произведения. 
Портрет-ные  изображения  оказываются  тесно  связанными  с  романным  повествованием:  из 
них складываются узловые в смысловом отношении сцены и эпизоды. 
Анализ  художественных  форм  портрета  в  романе  Л.Н.  Толстого  «Анна  Каренина» 
свидетельствует  о  том,  что  многие  визуальные  образы  героев  романа  созданы  автором  в 
расчете  на  активность  читательских  ассоциации,  включающих  в  себя  различные  способы 
интерпретации  художественного  текста,  в  том  числе  и  живописный  контекст,  который, 
безусловно,  расширяет  смысловое  поле  образа  и  всего  произведения  в  целом.  Портретная 
характеристика  героев  постепенно  «освобождается»  от  выполнения  чисто  служебной 
«описательной»,  репрезентативной  роли  и  становится  наряду  с  другими  элементами 
художественной  структуры  конструктивным  элементом  повествования,  несущим  в  себе 
знание о жанровой модификации произведения.  
 
1
 
Шаталов С.Е. Художественный мир И.С. Тургенева. – М., 1979. -98с. 
2
 
Храпченко М.Б. Лев Толстой как художник. – М., 1965. -186с. 
3
 
Страхов  И.С.  Психологический  анализ  в  литературном  творчестве:  Учебное  пособие.  Ч.1.  - 
Саратов, 1973. -178с. 
4
 
Бабаев Э.Г. Очерки эстетики и творчества Л.Н.Толстого. – М., 1981. -141с. 
5
 
Чудаков А.П. Предметный мир Достоевского // Достоевский. Материалы и исследования. – М., 
1980. 
6
 
Абдигазиулы  Б.  Гражданский  пафос  произведений  Шакарима  //  Вестник  КазНПУ  им.  Абая. 
Серия филологическая. №1 (43). 2013. – С. 66-68. 
7
 
Гудзий  Н.К.  Лев  Толстой.  Краткий  биографический  очерк.  –  М.,  1960.  Мышковская  Л.М. 
Мастерство Л.Н.Толстого. – М., 1968. Ковалев В.А. Поэтика Льва Толстого. – М., 1983. 
8
 
Толстой Л.Н. Анна Каренина // Полн.собр.соч: в 12 т. Т.7, Т. 8. –М., 1987. -56 с.  
УДК 821.512.122 
Ә.Д. Әміренов – 
Павлодар мемелекеттік педагогикалық институты, филология ғылымдарының 
кандидаты, доцент, 
Г.Ә. Сағынаева – Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің PhD 
докторанты 
 
ТӘУЕЛСІЗДІК АҢСАРЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ПОЭЗИЯСЫ 
 
Түйіндеме:  Мақалада  ХІХ  ғасырдың  ІІ  жартысы  мен  ХХ  ғасыр  басындағы  қазақ  қоғамын 
отаршылдық езгіден құтқару, елдің тәуелсіздігі үшін күресі идеясын көркемдік оймен жеткізген қазақ 
халқының  азаттық  аңсарын  ашып  берген  поэзиясы  әдеби-тарихи  үдеріс  тұрғысынан  зерделенеді. 
Қазақ ақындарының отаршылдыққа қарсы туындаған ағартушылық идеясы егеменді еліміздің қазіргі 
ұстанып  отырған  бағдарымен  ұштасып,  жалғасуда.  Адамдардың  бойындағы  имандылық,  рухани 
тазалық,  ұлттық  мақтаныш,  замана  көшінен  қалмай,  алға  қарай  ілгерлеу,  әлемдік  дамудың  озық 
жетістіктерін  меңзеу,  білім  берудің  жаңа  сапасын  жетілдіру  сияқты  т.б.мәселелер  бүгінгі  күні  де 
өзектілігі қарастырылған. 
Кілт сөздер: Тәуелсіздік, поэзия, ақын, билік, ағартушылық, имандылық, білім, әлемдік даму,  
Аннотация:  В  статье  исследуется  поэзия  второй  половины  ХІХ  и первой  половины ХХ  века  об 
освобождении  казахского  общества  от  колонизаторского  режима,  идеи  борьбы  за  независимость 
народа  с  позиции  литературно-исторического  процесса.  Просветительская  роль  поэзии,  казахских 
поэтов  тесно  переплетается  с  идеями  современ-ности.  Рассматриваются  духовность  человека, 
душевная чистота, национальная гордость, улучшение качества образования, конкурентоспособность, 
способность человека развиваться, осваивать передовые технологии, и другие актуальные проблемы 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Филология» сериясы, №4(46), 2013 ж. 
 
 
96 
 
современности. 
Ключевые слова: независимость, поэзия, поэт, власть, просветительство, духовность, образование, 
мировое развитие. 
Abstract:The  paper  investigates  the  poetry  of  the  second  half  and  the  early  twentieth  century  and  in 
which poetically reflected idea of liberation of the Kazakh society from the totalitarian regime, the people's 
struggle  for  independence  and  common  dreams  about  freedom  of  Kazakhs  from  the  position  of  literary-
historical process. Educational role of poetry, Kazakh poets closely intertwined with ideas of modernity. They 
consider  a  person's  spirituality,  spiritual  purity,  national  pride,  improving  education  quality,  competitive 
pricing, a person's ability to develop, mastering advanced technology, and other topical issues of the day.  
Keywords:  Independence,  рoetry,  poet,  government,  education,  spirituality,  education,  global 
development 
 
Қазақ  елі  билік,  шаруашылық,  рухани  тәуелділіктен  арылып,  бүтіндей  тәуелсіз  жеке 
мемлекеттік мәртебеге ие болғанына да көп бола қойған жоқ. Бары-жоғы жиырма жыл ғана. 
Осы  аз  ғана  жылдың  өзіндеөткендеріміздің  үш  ғасыр  бойы  бодандықта  жүріп  аңсаған 
егемендік аңсарының ірге тасы мықтап бекіді: еліміз болашағынан үлкен үміт күттіретін әлем 
елдерінің  санатына  қосылып,  экономикалық  әлеуеті  жоғары  елге  айнала  бастады; 
мемлекеттік  саяси-экономикалық  бағдарламалары  мен  жоспарлары  тұрғысынан  болсын, 
тағыда  басқа  алуан  салаларымен  болсын,  әлем  жұртшылығының  назарына  іліккен, 
қызығушылығын  туғызған,  ешкімге  жалтақтамай  өзіндік  даму  –  Қазақстандық  даму  үлгісін 
көрсеткен мемлекет болды; еліміздің ұйтқы болуымен жер жаһандық деңгейде өтіп жатқан 
әртүрлі  саммиттер,  конференциялар,  форумдар,  спорттық  жарыстар  Қазақстанның  әлемдік 
аренадағы  беделін  арттыруда;  елдің  әлеуметтік  -экономикалық  дамуы  күн  санап  артып, 
халықтың  тұрмыс  деңгейі,  тыныс-тіршілігі  Орталық  Азия  елдерінің  ішінде  алдыңғы  қатарға 
шықты. Ендігі мақсат – осы азат елдің көтерілген шаңырағын қисайтпай, биікке көтеріп, тіктеп 
ұстап, жаһандану толқынында жұтылып кетпей бүкіл саяси, экономикалық, рухани, мәдени, 
болмыс-бітімімізбен  әлемдік  заманауй  дамудың  алдыңғы  қатарынан  көріну.  Бұл  –  Қазақ 
елінің алдына қойған перспективалы стратегиялық бағдары.  
Тәуелсіздіктің  оңай  жолмен  келмегені  айтылып  та,  жазылып  та  жүр.  Үлкен,  қомақты 
ғылыми  зерттеу-лер  де  жоқ  емес.  Дегенмен  де,  қазірде  тілімізде  жиі  қолданылып  жүрген 
«азаттық»,  «тәуелсіздік»,  «егемендік»  сияқты  аталымдардың  тарихи-саяси  мәнін,  ұрпақ 
санасын сіңдіру үшін өткендегі тарихи жадымызға қайта-қайта үңілгеніміз артық болмас. Тек 
қасаң  фактілерге сүйенетін тарихи хронологиямен ғана шектелмей (өкінішке орай көптеген 
зерттеулер осы тұрғыдан қарастырылуда Ә.Ә), тәуелсіздік аңсардың мақсат-мүддесін, арман-
тілегін бүтіндей ашып беретін рухани мәдениетімізбен, көркемдік ойдың құндылықтарымен 
байланыстыра  терең  талдап  зерделегенде  ғана  тарихты  дұрыс  түсінуге  болатынын 
байқатады.  Әдебиеттанушы  С.Қирабаевтің  сөзімен  айтсақ:  «Қазақтың  рухани  мәдениетінің 
ең  үлкен  бір  бөлігі  –  оның  көркем  әдебиеті.  Ол  –  халық  тарихының  бейнелеу  жолымен 
жасалған көркем шежіресі. Халық басынан өткен деректі оқиғалар, оларға қатысқан тарихи 
тұлғалар  туралы  мәліметтер  тарихпен  бірге  әдебиет  бетінде  де  көп  сақталған»  *1,3+.  Яғни, 
мәселені  әдеби-тарихи  процесс  тұрғысынан  зерделесек,  тәуелсіздіктің  тарихи,  саяси  мәнін, 
халқымыздың азаттық аңсарын толық ашып береміз. 
Қазіргі  қазақ  әдебиетінің  даму  жолын  шолып  қарасақ,  әлеуметтік-қоғамдық,  рухани-
мәдени өмірінің туыстас халықтармен біте қайнасқан VІІІ  –ХІV ғасырлардағы жалпытүркілік 
ортақ  әдебиеттен  бастап,  ХV-ХVІІ  ғасырлардағы  қазақтың  ұлт  болып  қалыптасып,  дербес 
мемлекетке ие болған тұстағы поэзиясы, ХVІІІ-ХІХ ғасырдағы ұлттық тәуелсіздік, отаршылдық 
зардабы  тақырыбындағы  поэзия,  ХХ  ғасыр  басындағы  отаршылдық  езгіден  құтқару,  елдің 
тәуелсіздігі  үшін  күресі  идеясын  батыл  көтерген  поэзия,  кеңестік  кезеңдегі  әпербақан 
саясаттың  ығына  жығылған  «қып-қызыл  идеядағы»,  тәуелсіздік  санадан  жұрдай  болған 
әдебиет деп қысқаша тұжырымдауға да болады. Осы санамалап өткен кездердегі әдебиет-
тің  идеялық-мазмұндық,  көркемдік  жағынан  дамуына  әсер  еткен  қоғамдық  тарихи-саяси 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Филология» сериясы, №4(46), 2013 ж. 
 
 
97 
 
жағдай болды. 
Ал  тәуелсіздік,  елшілдік,  әлеуметшілдік  сарындағы  поэзияның  тақырыптық-идеялық 
жағынан жанда-нуы ХІХ ғасырдың ІІ жартысы мен ХХ ғасырдың басындағы әдебиетте көрініс 
тапты.  Бұл  жөнінде  М.Әуезов  былай  дейді:  «ХІХ  ғасырдан  бастап  қазақтың  жазба  әдебиеті 
әлеумет халін ұғып, ел қамын жоқтауға кіріседі. Өлең бұрынғыша қызық, сауық сияқты ермек 
емес, қауым қызметін атқара бастайды. Елдің саяси пікірі мен тілек, мақсат, мұң, зар сияқты 
сезімдердің  басын  қосып,  жаңадан  ой  негізін,  салт-санасын  құрай  бастайды.  Бұл  уақытқа 
шейін  болмаған  әлеуметшілдік  сарыны,  азаматтық  нысанасы  шығады»  *2,194-195]. 
Яғниұлттық  намыстың  тапталып,  халықтың  тыныс-тіршілігінің  тарылып,  биліктің,  ата 
қоныстың,  қазына-байлықтың,  діннің,  тілдің,  жалпы  алғанда  діліңмен  қоса  бүтіндей  орыс 
боданды-ғына  беріліп,  орыс  патшалығына  тәуелді  болып  отарланған  осы  тұстағы  қазақ 
поэзиясы тарихи оқиғалар-ды, өмірлік фактілерді негізге ала отырып, көркемдік ой үлгісінде 
ащы  ыза,  улы  зармен  запран  болып  төгілді,  кейін  елшілдік  ұранына  айналып,  көкейден 
азаттықты аңсаған жыр болып ағылды.  
Қазақ еліне жүргізілген отаршылдық нәубәті жоспарлы түрде жасалып, біртіндеп сыналай 
еніп, өз нәтижесін берді. Алдымен қазақ сахарасындағы бұрыннан басқарылып келе жатқан 
дәстүрлі  хандық  билік  жойылды.  «1822-1867  жылдар  аралығында  хандық  жойылып,  аға 
сұлтандық  ел  билеу  жүйесі  енген  соң,  қазақ  жерін  «бөлшекте  де  билей  бер»  дейтін 
отаршылдық  принцип  негізінде  көптеген  әкімшілік  территорияларға  жіктеді.  Бұл  тұста  ру 
басыларын  бір-біріне  айдап  салып,  отаршылдық  саясатын  оңай  жүзеге  асырды...»  *3,73]. 
Патша  әкімшілік  жүйесінің  отаршылдық  пиғылдағы  бұйрығын  орындататын  ел  ішіндегі 
басқарушылары  аға  сұлтан,  болыс,  старшын,  билер  еді.  Патша  шенеуніктерінің  айдауымен 
қазақ ішіне ірткі салып, елді бұзған да осылар болды.  
Бас-басына би болған өңкей қиқым, 
Мінекей бұзған жоқ па елдің сиқын,  
Өздеріңді түзелер дей алмаймын, 
Өз қолыңнан кеткен соң енді өз ырқың *4, 28+.  
Абайдың  бұл  айтып  отырғаны  тарихи  шындық,  қазақ  даласының  тұтастығы  бұзылып, 
болыс-болысқа  бөлініп,  сол  болысты  басқарып  отырған  қолдарында  билігі  жоқ  «өңкей 
қиқымдардың» орыс билігінің ықпалында кетіп, елдің берекесін кетіріп, сиқын қашырғанын 
ақын  ішінен  шер  боп  ақтарылған  көркемдік  оймен  жеткізіп  отыр.  Бұларға  қолымен  от 
көсетіп,  өз  халқына  айдап  салып  отырған  аяр  саясаттың  азғырушысы  орыс  ұлығының  да 
жымысқы әрекетін ақын: 
Орыс айтты өзіңе ерік берем деп, 
Кімді сүйіп сайласаң бек көрем деп. 
Бұзылмаса оған ел түзелген жоқ, 
Ұлық жүр бұл ісіңді кек көрем деп *4, 26+, - деп ашып береді. 
Елдің іргесін сөгіп, бірлігін тайдырып, бір  –біріне алауыз  қылып («Алыс-жақын қазақтың 
бәрі қаңғып, Аямай бірін-бірі жүр ғой аңдып»), тіпті ағайын-туыс арасына от қойып («Атаны 
бала  аңдиды,  ағаны  –  іні,  Ит  қорлық  немене  екен  сөйткен  күні»)  отаршылдық  қамытын 
мойнына ілдіріп мақсатына жеткен орыс отаршылдық пиғылы мен солардың сойылын соғып 
өз  халқын  құрдымға  түсірген  ел  билеушілерінің  ессіз  қылығын  ақын  астарлы  оймен 
жеткізеді: 
Ел бұзылса салады шайтан өрмек, 
Періште төменшектеп қайғы жемек. 
Өзімнің иттігімнен болды демей, 
Жеңді ғой деп шайтанға болар көмек *4, 24]. 
Осындағы  «шайтан»,  «періште»  деген  бейнелі  сөздерде  терең  астарлы  мағана  жатыр. 
Діни  ұғымда  екеуі  бір-біріне  қарама-қарсы  мәндегі  сөздер.  Періште  күнәсіз,  пәк,  адал 
субстанция  және  ол  үнемі  жақсылық  жағымен  көрінеді,  ал  шайтан  керісінше  қара  ниетті, 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Филология» сериясы, №4(46), 2013 ж. 
 
 
98 
 
азғырушы  жағымен  мәлім.  Бұл  көркем  бейнедегі  «шайтан»  –  отарлаушылар  болса, 
«періште»  –  отарланғандар.  Шайтанға  көмек  берушілер  –  отарлаушылардың 
жандайшаптары ел басқарушылар. 
Биліктен айырылып, екі жақты қанауға түсіп, берекесі кеткен елді ақын шөлге теңейді: 
Берекесі кеткен ел –  
Суы ашыған батпақ көл. 
Құс қаңқылдап, жағалап, 
Сулай алмас жазғы төл. 
Оның суын ішкен мал, 
Тышқақ тиіп аспас бел. 
Көл деп оны кім жайлар, 
Суы құрсын, ол – бір шөл *4, 91+. 
Ақын бұл жерде елді балама символ ретінде шөлге теңеп отыр. Яғни, суы бітіп шөл боп 
құрып бара жатқан көл – тоз-тозы шығып, құлдық қамытын мойнына ілген, басшысыз қалған 
берекесіз ел болса, шалқар көл – билік, шаруашылық, мәдени-рухани жағынан жетілген, өз 
билігі өз қолында тәуелсіз, берекелі ел: 
Берекелі болса ел –  
Жағасы жайлау ол бір көл. 
Жапырағы жайқалып, 
Бұлғақтайды соқса жел. 
Жан-жағынан күркіреп, 
Құйып жатса аққан сел. 
Оның малы өзгеден, 
Өзгеше боп өсер тел. 
Таза  қазақи  танымдағы  ел  көрінісі,  көшпенді  елдің  шаруашылық  тұрмыс–тіршілігі,  бүтін 
болымысы  арқыл  ақын  берекесі  кеткен  ел  (отарланған)  мен  берекелі  (тәуелсіз)  елдің 
көрінісін  қатар  суреттей  отырып  көрсетеді.  Айналасында  жапырағы  жайқалған  жасыл 
орманды,  жан-жағынан  күркіреп  ағып  құйып  жатқан  мөлдір  бұлағы  бар  шалқар  көлдің 
жағасында, көк майсалы шөбі шүйгін жайлауда тойынып өскен төрт түлік малдың тел өсуі – 
байлықтың, дәулеттің нышаны, тал басын тербелтіп бұлғақтай соққан жел – тыныштықтың, 
бейбітшіліктің  белгісі.  Ақын  аңсарындағы  тәуелсіздік  міне  осы  -  әсем  табиғат  аясында 
алаңсыз  еңбек  етіп,  мамыржай  тіршілік  еткен  азат  ел.  Мұндай  елді  басқару  да  кім 
көрінгеннің қолынан келетін іс емес:  
Көп шуылдақ не табар,  
Билемесе бір кемел? -  
деген риторикалық сауал тастайды ақын. Негізінен «кемел» араб тілінен енген кірме сөз. 
Түсіндірме сөздікте «Кемел  –  әбден толып жетілген, өскен, ер жеткен. Асқан  шебер, жетік, 
алғыр»  *5, 382+  деп көрсетілген.  Бұл түсіндірме Абайдың  айтып отырған «кемелін» тарқата 
алмайды. Абай оны діни-ахлақтық мағынада қолданған. Діни сопылық танымда ﻝﻣﺎﮐ - камил 
сөзі  ахлақтық  (мінез-құлық)  ұғымда  қолданылады,  яғни  адами  жетілудің  әуел  бастағы 
құдайлық жаратылыстағы деңгейінде болу, тек сыртқы (заһири) ғибадат-құлшылық жағынан 
ғана  емес,  ішкі  (батини)  рухани,  мінез-құлықтық  тұрғыдан  жан-жақты  толық  жетілгендікті 
білдіреді.  Адамның ішкі  рухани толысуының басты  көрінісі  –  имандылық.  Ахлақтың (мінез-
құлықтың)  негізгі  міндеттерінің  бірі  –  елге,  туған  жерге,  жұртқа,  отанға  байланысты 
міндеттер:  «Отанды  сүю  де  иманнан  келеді.  Имансыздың  жүрегінде  отан  сүйіспеншілік 
болмайды.  Әр  адам  баласы  үшін,  мемлекетін  және  елін  сүю,  оның  бақытты  болуына, 
дамуына  тырысу  міндет  болады»  *6,  271+,  деп  жазылады  Ғылымхалдің  «Мінез-құлық» 
(Ахлақ) бөлімінде.  
Ақынның  сын  тезіне  түскен  ел  басқарушылардың  барлығы  әрине,  отаршылдықтың 
«бөлшекте де билей бер» саясатының құрбандары. Мұндай атқамінерлер Абайша айтқанда 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Филология» сериясы, №4(46), 2013 ж. 
 
 
99 
 
имансыздар,  яғни  кемел,  толық  адамдар  емес.  Ондайлардың  ел  басқаруы  да  қауіпті. 
Сондықтан  ақын  елбасшысы  кемел  адам  болу  керек  дейді.  Халықты  артынан  ертіп,  елін 
дәулетке  жеткізетін  басшыны  «единица»  деп,  ерген  халқын  «нөл»  деп  арифиметикалық 
ұғыммен астарлайды: 
Единица – жақсысы, 
Ерген елі бейне нөл. 
Единица нөлсіз ақ, 
Өз басыңдық болар сол. 
Единица кеткенде,  
Не болады өңкей нөл ? 
Берекеңді қашырма, 
Ел тыныш болса жақсы сол *4, 91+. 
Расында  ақынның  айтатын  «көп  шуылдақ»  нөлдің  алдында  кемел  басшы  «единица» 
тұрмаса,  маған  десе  қанша  нөл  болса  да  оның  арифиметикалық  сандық  мағынасы 
болмайтындай,  әлеуметтік  ұғымдағы  халықтың  да  басшысы  кемел  (единица)  болмаса 
құрдымға кететіні анық. Абайдың тереңнен толғап, астарлап қозғап отырғаны да осы қолдан 
кеткен билік, сол билікті қайта қолға алу, елді кемел басшыға билету. Бірақ ақын билік тізгінін 
қалай қайтаруды тәпіштеп жатпайды.  
Берекеңді қашырма,  
Ел тыныш болса, жақсы сол. 
Рас сөзге таласып, 
Ақжем болма, жаным, кел *4, 92+, -  
деп  елдің  тыныштығын  армандап,  сол  елді  алға  сүйрейтін,  әділ  билік  жүргізетін  кемел 
басшыны идеал ғып қана өтеді. Міне, ақынның тәуелсіз ел, тәуелсіз билік аңсары да осында.  
Билікті қолға алған соң ендігі кезекте жер отарланды. 1968 жылғы қазақтар «Жаңа низам» 
деп  атап  кеткен  «Уақытша  Ереженің»  210  бабында:  «Қырғыз  (қазақ)  көш-қоны  болып 
табылатын  жер  мемлекеттік  болып  есептеледі,  әрі  қырғыздарға  қоғамдық  түрде 
пайдалануына  беріледі»  *7,  289+,  -  деп  жазылған.  Барлық  ерікті  өз  қолына  алған  патша 
өкіметі  қазақтың  атамекен,  құт  қонысы  болған  ең  шұрайлы  жерлерін  ішкі  Ресейден 
шұбырған  қара  шекпендерге  таратып,  қазба  байлық  шығатын  жерлерді  шетелдік 
өндірісшілердің  қолына  берді.  Жергілікті  халық  құнарсыз,  шөлейт  жерлерге  ығыстырылды. 
Өз жерінде күн көре алмаған орыс мұжықтары қазақтың шабындығы мол, сулы жерлеріне өз 
беттерімен  орналасып  қоныстанып  жаппай  үй  салып,  ауылдар  тұрғыза  бастады.  Патша 
өкіметі  оларға  қолдау  көрсетіп:  «Күздік  жайылым  мен  қыстақтар,  оған  жақын  жердегі 
шабындықтар  және  дәл  сол  сияқты  сонда  орналасқан  құдықтар  мен  ормандар  жеке 
отбасылардың  жеке  меншігі  болып  табылады»  *7,  290+,  -  деп  жарлық  шығарады.  Алайда 
бұрын  отырықшы  болмаған  қазақ  бұл  заңның  пайдасын  көрмеді.  Ата-бабасынан  бері 
көшіпелі  тұрмыс  кешкен  қазақ  биліктен  бір  айырылса,  енді  шұрайлы  жерінен  тағы 
айырылды. 
Мұндай  жағдай:  «Қазақ  елінің  рухани  құлдық  қамытын  киіп,  отаршылдық  қысымға 
ұшыраудан құтылуға ұмтылу – осы кезеңдегі қазақ поэзиясының өзекті сарынын тудырмай 
тұра  алмады.  Өткен  замандағы  Асан  Қайғы,  Бұхар,  Махамбет,  Дулат,  Шортанбай,  Мұрат, 
бергіде  Абай  бастаған  жаңа  әулет  өкілдері,  кітаби  ақындар  туындыларындағы 
отаршылдыққа  іштей  қарсылықтан  туған  ортақ  сарынды  сезінеміз»  *8+,  -  дейді 
М.Мырзахметов. 
Жердің  отарлануы,  ақындар  шығармашылығының  негізгі  тақырыбына  айналып, 
көкіректен шер болып ағылды. Енді ата қоныстың жаз жайлауы, күзеуі, қыстауы, өзен-көлі, 
тіпті  ағаш,  талы,  топырағына  дейін  жат  жұрттық  болып  кеткенін  шерменде  болып  толғаған 
сахараның Батысы мен Шығысының екі ақынына құлақ түрелік : 
Еділді тартып алғаны –  

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Филология» сериясы, №4(46), 2013 ж. 
 
 
100 
 
Етекке қолды салғаны. 
Жайықты тартып алғаны –  
Жағаға қолды салғаны. 
Ойылды тартып алғаны –  
Ойдағысы болғаны. 
Маңғыстауда үш түбек, 
Оны дағы алғаны. 
Үргеніш пен Бұхарға, 
Арбасын сүйреп барғаны, 
Қоныстың бар ма қалғаны?! *9, 146+ 
Бұл қазақтың Батысының отарлануы. Жері тарылған, қайраны таусылған, жұртының ауыр 
халін жырлаған Мұрат Мөңкеұлының «Үш қиян» толғауы. «Адыра қалғыр үш қиян, Қайырсыз 
болған неткен жер», деп амалсыздық етеді. Жеті жұрттан қалған қоныстың, қазақ жұртына 
құтты мекен болама деген арманды орыс отаршылдығы ойрандады: 
Әуелі жеңіп орыс Еділді алды, 
Сарытау, Аштарханның жерін де алды. 
Артынан Еділден соң Нарынды алды, 
Тоғайдың ағаш, қамыс, талын да алды *9,150+ 
Осы  озбырлықты  Дулат  ақын  да  өзінше  толғайды.  Ол  халықтың  азып-тозып  кетуін 
алдымен  орыс  патшалығының  қазақ  билігін  тартып  алуынан,  шұрайлы  жерді  басып  алып, 
дуан салуынан, елдің қонысы тарылып көшпенділік тұрмыстан айырылуынан, қазақтың өзін-
өзі  қанап,  болыстыққа таласып бейбіт елді  бүліктіруінен  деп түсінеді.  Ақын толғауларының 
ерекшелігі де осы – замана келбетін бар көрінісімен көрсете алған шыншылдығында: 
Айтуға ауыз келе ме, 
Аягөз кімнің жері еді? 
Жер сауырын жайлауды, 
Ел сауыры дер еді. 
«Жер кімдікі?» дегенде 
Аға сұлтан, қазылар 
Не деп жауап береді. 
Сауыр жерден айырылып, 
Қазақ елі қаралы... 
Ұзын өріс қысқарып, 
Кең қонысың тарылды. 
Жеріңнің алды шұрайын, 
Дуан салып жайланып. 
Датыңды айтсаң орысқа, 
Сібірге кеттің айдалып *9,15+ 
Бұл  қазақтың  кең  көсілген  Сарыарқасының  талапайға  түсуі.  Ақын  жауапкершілікті  ел 
басшылары  болып  отырған  аға  сұлтандарға  жүктейді,  елдің  тозуын,  «кең  қоныстың 
тарылуын», құт қоныстан айырылуының себебін солардан сұрайды. Ертеңгі ұрпақ «ата-баба 
жері, менің жерім қайда, мына жер кімдікі?» десе, оларға не деп жауап бересің деген сауал 
тастайды. Жалпы сол тұстағы қазақ ақындарынан патшаның әкімшілік аппаратының ішіндегі 
лауазымы жоғары болып саналатын аға сұлтанды сын тезіне салу Дулатта ғана бар. 
Ақындар  отарланып,  халқы  бодан  болғанға  дейінгі  туған  жердің  тамаша  көрінісін  әсем 
бейнелейді.  Мәселен  Аягөз  өзенінің  әсем  табиғатын  Дулат  ақын  динамикалық  көрініспен 
сипаттайды: сонау Тарбағатай тауынан тоқсан сала болып, тоғыз өзенді түйістіріп тауды екіге 
жарып  күркіреп  ағып  жатқан  Аягөз,  қырмен  аққан  өзеннің  жүйріктей  шалқып  шабуы,  ойға 
түскен  өзеннің  сүйріктей  сумаң  қағуы  өзенінің  жағасында  майыса  тербелген  сұлу  тал,  сол 
талдардың  саясының  көкмайса  шөбіне  мал  семіріп,  тел  өскені  көз  алдыңа  тірі  табиғатты 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Филология» сериясы, №4(46), 2013 ж. 
 
 
101 
 
алып келгендей.  
Аягөз сенің бойыңда, 
Несібе, ырыс тегіс қой 
Сай-салаң балғын жеміс қой. 
Қырың – малдың кіндігі, 
Ойың - өнім егіс қой ,-  
деп  думандата  жырласа  Дулат  ақын,  Мұрат  бодандалғанға  дейінгі  елінің  әсем  көрінісін 
халықтың  тыныс-тіршілігімен,  туған  жерінің  төсіндегі  елдің  дәулеті  болған  мың-мыңдап 
өрілген малын, мамыржай күй кешіп, бейқам тірлік етіп жатқан елін жырға қосады : 
Қойды мыңнан өсірген, 
Жылқыны санға жеткізген, 
Арпа, қауын төктірген, 
Жеріне жеміс ектірген 
Дәулеті қалың біткен жер. 
Қырғауылдай қызыл нар, 
Қыз-келіншек жиылып, 
Қызықпенен артқан жер. 
Айыр өркеш, сары інген, 
Кілем жауып үстіне, 
Қыл арқанмен тартқан жер. 
Мыңнан жылқы айдаған, 
Жүзден нарды байлаған, 
Салтанат түзеп мырзалар, 
Тамашаға батқан жер. 
Бұл Дулат ақын мен Мұрат жыраудың аңсарындағы тәуелсіз ел ғана емес бүкіл халықтың 
арманын-дағы құт қоныс. Отарланып жаттың қолына өткеннен кейінгі жердің мұндай әсем 
көрінісінің бірі де қалмаған, тіпті бұрынғы арқырап ағып жатқан өзеннің ағысы да өзгерген, 
Жағаңа дуан түскен соң,  
Аягөз суы қағынды. 
елдің де сиқы кетіп, ақыннан ұйқы қашқан: 
Шенділердің қылығы, 
Елге істеген былығы, 
Азған елдің ішінде, 
Дулат сынды сорлыда, 
Ұйқы тыныш бола ма?! 
Туелсіз  ел,  азат  жер  аңсары  сол  тұста  жасаған  ақындардың  барлығының  да 
шығармаларында  кездеседі.  Бұл  отаршылдықтың  әкелген  себебінен  туған  салдар  еді. 
Тәуелсіздікке  қалай  жетудің  жолын  нақтылап  айта  алмаса  да,  заманның  лаңын  сын  тезіне 
сала  отырып  бүкіл  патшалық  аппараттың  билік  басындағы-ларды  ашық  айыптады,  елді 
бостандыққа жеткізетін кемел, әділ басшыны арман етті, орыс мұжығының қолына кетіп ту-
талақайы шыққан ата қоныстың сүреңсіз көрінісі қан жылатты, бодандыққа дейінгі төскейде 
малы  шұбырған,  әсем  табиғатты  кең  жайлау,  асқаралы  асқар  тау,  тұнық,  мөлдір  айнакөл, 
алаңсыз тірлік еткен салқар көшті елді аңсады. 
Ресей  патшалығы  қазақ  жерін  тұтас  отарлап  алған  соң,  басты  мақсатына  көшті  –  ұлтың 
рухани  жан  дүниесін  тоздырып,  санасын  улап,  орыстандырудың  миссионерлік  саясатын 
жүзеге  асыра  бастады.  «Ресей  империясының  шет  аймақтағы  бұратана  халықтарды  тұтас 
шоқындырып  орыстандыру  жайын-дағы  жүргізген  миссионерлік  саясаты  қыры  мол  көп 
салалалы,  жоспарлы  әрі  өте  күрделі,  мейлінше  кертартпа  мемлекеттік  дәстүрлі  саясат 
болатын-ды» *3,105+. 
Патшалық Ресей өзінің басыбайлық саясатын іске асыру жолында ештеңеден тайынбады. 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Филология» сериясы, №4(46), 2013 ж. 
 
 
102 
 
Олар  алдымен  миссионерлік  барлау  арқылы  арнайы  мағлұматтар  жинастырып,  қазақ 
халқының  рухани  болымысын,  әдет-ғұрып,  салт-санасын,  мәдениетін  зерттеуден  бастады. 
Халықтың  рухани  болымысын  отарлаудың  басты  мақсаты  –  қазақ  елін  шоқындыру, 
орыстандыру болды. Сөйтіп мүлдем мәңгүрттен-діріп, халықтың рухани жадын құртып, ұлт 
ретінде жер бетінен жойып жіберіп, барлық жағынан өздеріне тәуелді етіп, рухани құлдықта 
ұстауды  басты  мақсат  етіп  қойды  және  осы  жолда  аянбай  тер  төкті.  Ең  алдымен  бірнеше 
ғасырлар бойы халықтың санасына сіңіп кеткен ислам діні мен мұсылмандық негіздегі оқу-
ағарту  жұмысын  реформалаудан  бастады.  Мұсылмандық  оқудың  орнына  орыс  оқуын 
алмастыру,  дін  танытатын  араб  жазуын,  орыс  жазуымен  алмастыру,  проваславие  дінін 
уағыздайтын қазақ тіліндегі кітаптарды тарату, қазақ балалары оқитын мектептерде христян 
дінінен  сабақтар  жүргізу  сияқты  т.б.  бағыттардағы  жұмыстарға  қызу  кірісіп  кетті.  Бұл 
жұмыстар нәтижесіз де болмады. 
Қазақ  жерінде  болған  осындай  өзгерістердің  нәтижесінде,  халықтың  сана-
сезімінеөзгерістер  әкелді.  Елде  бас  көтеру,  оянушылық,  жақсыға  ұмтылу  ниеттері  пайда 
болды.  Заманаға  сай  сауаттарын  ашып,  орыс  мектептерінде  білім  ала  бастаған  жастардың 
саны көбейді, ескі оқудың орнына сол кезде мұқым түркі жұртына таратыла бастаған жаңа 
оқу «услу-жәдид» оқуын ендіре бастады. Мұнда діни сабақтармен қатар ана тілінде тарих, 
жағрафия, математика, орыс тілі сияқты т.б. дүнияуи сабақтар жүргізілді. 
ХІХ  ғасырдың  соңғы  ширегі  мен  ХХ  ғасырдың  басында  елдің  орыстандыру  саясатына 
қарсы  қазақтың  бірсыпыра  оқығандары  мәдени  ағарту,  әдебиет  майданына  шықты.  Олар 
өздерінің шығармаларында ескі оқуға, надандыққа қарсы болды, мұсылмандық білімді ана 
тілінде оқытып үйрететін «услу жәдид» әдісін, жаңа әдісті барынша қуаттап, өз өлеңдерімен 
қолдау көрсетеді. Мәселен, Мақыш Қалтаевтің сөзіне құлақ түрсек: 
Жәдидпен балаларға тап осы күн, 
Екі-үш жылда мүкамал танытар дін. 
Өзіміздің түрікше тілімізбен, 
Тез білдіру болады қай жері мін... 
Ана тілмен табылса қажетіміз, 
Парыз ба ескіше оқу оқу әдетіміз. 
Түркі тілде жәдидпен «Ғылым халды», 
Білсек қабыл болмай ма тағатымыз *9,14+. 
Сөз  болып  отырған  «Сахарадағы  мешіттер»  атты  өлеңінде  ақын  жастардың  діни  тәлім-
тәрбие  мәселесіне  айырықша  көңіл  бөле  отырып,  сонымен  қатар,  өмірлік  қажеттіктерден 
туындап отырған орыс тілін үйреніп, орысша білім алу керектігіне де баса назар аударады. 
Медреселерде  дін  оқуымен  бірге  ғылыми  пәндерді,  орыс  тілін  оқытатын  тәртіп  енгізілсін 
деген пікірді қолдайды. 
Дін танытып екі-үш жылда түркімізден, 
Орыс тілін білейік тұрған қамап. 
Қайыршы боп жүрмейді қолын жайып, 
Кәсібін өнер тапқан болар манап, 

 
деп  ақын  заманның  өзі  талап  етіп  отырған  орыс  тілін  білу  арқылы  жастарымыз  кәсіпке, 
өнерге қол жеткізіп өзгеге қор болмайды деп тұжырымдайды.  
Мақыш  «Өз  пайдамызды  білмеуіміз»  атты  өлеңінде  дүниелік  оқуға  шақырған 
ағартушылық ойын тереңдете түседі. 
Үш-төрт жыл жәдидпенен дін танытып, 
Школға мұнан кейін апар таста. 
Школда үш жыл барып оқыған соң, 
Адам болар адымын және хаста. 
Шаһадатнама берсе учительдер 
Мұнан соң қайда барса қалма сәсте *9,9 +, 

 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Филология» сериясы, №4(46), 2013 ж. 
 
 
103 
 
деген  өлең  жолдары  ақын  өзі  өмір  сүрген  замандағы  ағартушылық  бағытпен  үндесіп 
жатыр.  Жастарды  оқу,  білімге  жетелеу  туралы  толғанады.Мақыш  өзінен  бұрын  Абай, 
Ыбырай қалыптастырып дамытқан өрісті ойды жаңа жағдайда ары қарай жалғастырады.  
Мақыш  жастардың  оқып,  білім  алудағы  міндеті  өз  халқының  пайдасына  жарау,  ғылым, 
өнерден кенже қалған елін алдыңғы қатарлы елдермен теңестіру, оның прогрестік бағытта 
дамуына  жол ашу  деп біледі. Сондықтан  да  қазақ  жастарының ендігі талаптанып оқитыны 
заманға  сай  орысша  оқып,  білім  алу,  ондағы  мақсат  жеке  бастың  қамын  күйттейтін 
шенеуніктік  қызмет  үшін  емес,  ертеңгі  ел  игілігіне  жаралық  өнер,  ғылым,  кәсіпті  меңгеріп 
халықтың, ұлттың мүддесін ойлайтын саналы, білімді азамат болу үшін оқу керек деп, оны 
өлеңдері арқылы насихаттайды. 
Оқысын бай, фақырдың баласынан, 
Орыстардың кәмелетті данасынан. 
Петербор, Мәскеулердей биік жерде, 
Орыстың шаһар атты қаласынан. 
Барғанымыз басқадан кейін қалмас, 
Мұнда үйретіп жіберсек шаласынан. 
Заманаға жарарлық ғылым, білім, 
Таба алмас қазақтың арасынан. 
Білсін де дін-дүние қызмет қылсын, 
Табылса да «пуруснай» қарасынан *9,29+, 

 
деген өлең жолдарынан қазақ жастарының болашағын көздеп, олардың ғылым, білімді 
игеруіне жол көрсетіп, бағыт сілтеген ақынның азаматтық үнін көреміз. 
Ақын шығармаларына бүгінгі күннің биік талаптарынан қарасаң да үндестік табасың. Ол 
адамдардың  бойындағы  имандылық,  рухани  тазалық,  ұлттық  мақтаныш,  замана  көшінен 
қалмай, алға қарай ілгерлеу, әлемдік дамудың озық жетістіктерін меңзеу, білім берудің жаңа 
сапасын жетілдіру сияқты т.б.мәселелер бүгінгі күні де өзекті.  
Қорыта  айтқанда  қазақ  ақындарының  отаршылдыққа  қарсы  туындаған  ағартушылық 
идеясы егеменді еліміздің қазіргі ұстанып отырған бағдарымен ұштасып, жалғасуда. Бұның 
өзі өткен ғасырдағы тәуелсіздік аңсардың жаңа замандағы жаңғыруының, санаға сіңгенінің 
жемісі деп білген жөн. 
 
1 Қирабаев.С. Тәуелсіздік рухымен. – Астана: «Фолиант», 2002. – 504 б. 
2 Әуезов. М. Әдебиет тарихы. – Алматы: Ана тілі, 1991. – 261 б. 
3 Мырзахметов. М. Қазақ қалай орыстандырылды. – Алматы: Атамұра-Қазақстан, 1993. – 128 
б. 
4 Абай (Ибраһим Құнанбаев). Екі томдық шығармалар жинағы. І том. – Алматы: Жазушы, 1986. – 
304 б. 
5 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. – Алматы: Дайк-Пресс, 2008. – 968 б. 
6 Энциклопедия «Ислам». – Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 1995. – 285 б. 
7 Қазақстан тарихы. Очерктер. – Алматы, 1994. – 419 б. 
8 Мырзахметов. М. Отаршылдық дәуірдегі әдебиет // Жұлдыз, 1993, № 7,8,9. 
9 Қалтайұлы.М. Шығармалары: өлеңдер, аудармалар, мақалалар. Семей, 1998. – 137 б. 
 

жүктеу/скачать 2,43 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: