Ф. Ш. Оразбаева Гылыми редакторлар
жуан» сездерiн мысалга келтiрген, трифтонгтар да тYркi тшдершщ дыбыстыщ щубылысына тэн
жүктеу/скачать 6,55 Mb. Pdf көрінісі
|
жуан» сездерiн мысалга келтiрген, трифтонгтар да тYркi тшдершщ дыбыстыщ щубылысына тэн, сондыщтан y ™ дауысты дыбыс тiркесiп, екi буынга белш ш айтылады деп, «эуе, CYЙеу» деген сездердi мысал еткен едi [3, 28-30]. Ол дауысты дыбыстарды жуан, жiцiшке деп жiктеп алып, оны ез iшiнде тагы да бел едг Мысалы, жуан дауыстылар жуан ершдш (о, у), жуан езулш (а, ы), сол сиящты ж щ ш ке дауыстылар жiцiшке ерiндiк (е, y ), жiцiшке езулiк (э, i, е). Булай белудi галым «дауыс тYтiгiнiц екi шегiндегi YЙлесiмдiгiне» щарай деп есептейдi [3.9]. П.М.Мелиоранский де тогыз дауысты дыбысты атайды да, оларга щоса ай, ау, ей, еу, ой, ей, еу, уе, уа - деген т.б. щосарлы дауыстылар бар деп, ал «э» фонемасын «а» мен «е»-нщ аралыгындагы дыбыс деп санаган [7]. Fалымдар арасында «э» дауысты дыбысы туралы эр тYрлi пiкiр щалыптасщан. I.Кецесбаев «э» фонемасыныц щазащ тiлiнде сирек кездесуш щ басты себебi - оныц щазащ т ш н е басща Шыгыс тiлдерiнен келген сездерм ен байланысты болуы керек» деп бiледi [1, 230]. Ж.Аралбаев тYркi тiлдерiнiц кейбiреулерiнде «э» дербес фонема сапасында щолданылса, ендi бiрiнде дербес фонема бола алмайтынын, ал щаращалпащ т ш н д е «э» фонемасы кебiне араб-парсы тшдершен келген сездерде щолданылатынын айтып, бул фонеманы бергi кезенде жасалган туынды фонема деп есептейдi [8]. А.Байтурсынов щазащ тiлiндегi дауысты дыбыстар саны 9 екенш аныщтап, олардыц тiлiмiз ерекшелiгiне сай жуан-жiцiшке болып айтылатынын керсеттi. Казащ тiлi вокализм жYЙесiн А.Байтурсынов 5 эрiппен тацбалайды. Fалым дауыстылардыц сингармонизм зацдылыгына сай ж у а н -ж щ ш к ел т н щ фонологиялыщ табигатын терец тануы нэтижесiнде дауысты дыбыстардыц жуан-жiцiшкелiгiн жеке-жеке эршпен, ал дауыссыздарды бiр эршпен тацбалаган. «Дауысты дыбыстар жiцiшке айтылса - дауыссыз дыбыстар да ж щ ш ке айтылмащшы. Булай болганда дауысты дыбыстардыц хэрiфлерiнiц айтылмагын белгiлеп айырсащ, дауыссыз дыбыстардыц да жуан я ж щ ш к е айтылмагын айырганымыз»,- дейдi А.Байтурсынов [9, 381]. Осы орайда галым М.ЖYсiпулы: «Байтурсынов щазащ тiлiнiц сингарможiцiшке дауыстыларыныц дербес фонемалар децгейiнде дамып ж ет к ен д т н , ал щазащ тiлiнiц сингарможiцiшке дауыссыздарыныц дербес фонемалар децгейiнге дамып жетпегенш аныщтаган»,- дейдi [10, 44]. С.Мырзабеков а, э - ашыщ, о, е, е - жартылай ашыщ дауыстылар да, у, y , ы, i, и, у - щысац дауыстылар деп таниды. Ол: “Ашыщ дауыстыларды айтщанда астыцгы жащ ^ с т щ п жащ щозгалмайды) барынша темен тYседi де, щысацдарды айтщанда жогары кетерш едг Басщаша айтщанда, ашыщтарды айтщанда ею жащ бiр-бiрiнен щашыщтай тYседi де, щысацдарды айтщанда бiр-бiрiне жуыщтай тYседi. Алайда ауаныц еркiн шыгуына кедерп жасамайды. Ал жартылай ашыщтар осы екеуш щ аралыгында айтылады”, - дейдi [11, 37]. Екi щатац дауыссыз арасындагы щысац дауысты да дыбыссыз айтылуга бейiмдеу келедi екен [5, 80]. Ж.Аралбаев: “Кысац дауыстылар абсолю тпк сан жагынан (и, у-дан езгелер^ келте, ашыщ дауыстылар созылыцщы айтылады”, - деген болатын [8, 39]. ---------------------------------------------------------------------- 209 ---------------------------------------------------------------------- Вестник КазНПУ им.Абая, серия «Филологические науки», № 2 (52), 2015 г. Каза^ т ш н д е п дауысты дыбыстардыц фонемалык мэш, олардыц эрш-фонема-дыбыс катынасын тем ен деп дей сызбалар аркылы керсетуге болады: бала, казак; жэй (жай); -лар (-лер) бала-лар; уй-лер; ерлш, зерек, кереге; К0шемет-К0ш(э)мэт, керемет-кер(э)мэт; елец - ел(е)ц; туйе - туй(е); тузету - туз(е)ту. Казак тiлiндегi дауысты дыбыстардыц курамын аныктауда гылым дамуы барысында устанган кезкарастарда бiр жуйелiлiк жок е к е н д т н байкаймыз. Себебi дыбыстар курамын аныктап, оларга сипаттама беруде фонетикалык жэне ундесiм ерекшелiктерiн араластырып, бiр-бiрiнен белiнбеген куйiнде карастырылып келедi. Бул мэселенщ шешiмi 0.Ж ун iсбек зерттеулерiнде бiр жуйеге тусiрiлдi. Казак тiлi дыбыс ж уйесiндегi дауыстылар саны женiндегi п ш р алшактыгы да бiр арнага тогысты. Сейтiп, казiргi казак тiлiнде тогыз дауысты дыбыс бар деп есептеледь Ал олардыц сапасы женiнде жалац дыбыс деген кезкарас орныкты. Ал Э.Ж уш сбек алты жалац дауысты (а, э, ы, i, у, у) дыбыс жэне уш куранды дауысты (о, е, е) дыбыс бар дейВД [12, 14]. Казак т ш н д е п дауысты дыбыстардыц Э.Ж уш сбек ец б еп н д еп жiктелiм сипаттамасы темендегiдей: 1) жактыц катысына карай (ашык, кысыц), 2) Ершнщ катысына карай (ерiндiк, езулiк); 3) жасалу орнына карай (тiл ортасы, тiл арты): Дауыстылар уш айырым белгiсi: 1) жасалымы (жак, ерш, жасалу орны); 2) айтылымы (ауызбен кемей, ауыздыц шыгар калпы); 3) естiлiмi (ундесiм жэне дауыс сапасы) аркылы сипатталады. Осы уш айырым б е л п с бойынша дауысты дыбыстардыц фонетикалык сипаттамасы тем ен деп дей болады: Жалац дауысты дыбыстар: А дауысты дыбысы: 1) Жасалым белгшерк ашык, езу, тш арты; 2) Айтылым белгiлерi: кемей куысты, кец шыгысты; 3) Е стш м белгiлерi: жуан, ашык, езу эуездц Э дауысты дыбысы: 1) Жасалым белгшерк ашык, езу, тiл ортасы; 2) Айтылым белгшерк ауыз куысты, кец шыгысты; 3) Е стш м белгшерк ж щ ш к е, ашык, езу эуездi; Ы дауысты дыбысы: 1) Жасалым белгшерк кысац, езу тiл арты; 2) Айтылым белгшерк кемей куысты, кысац шыгысты; 3) Е стш м белгшерк жуан, кысац, езу эуездц I дауысты дыбысы: 1) Жасалым белгшерк кысац, езу, тш ортасы: 2) Айтылым белгшерк ауыз куысты, кысац шыгысты: 3) Е стш м белгшерк жiцiшке, кысац, езу эуездк ¥ дауысты дыбысы: 1) Жасалым белгшерк кысац, догал ерiн, тiл арты; 2) Айтылым белгшерк кемей куысты, децгелек шыгысты; 3) Е стш м белгшерк жуан, кысац, ерш эуездц А Е э е 210 Абай атындагы Цаз¥ПУ-дыцХабаршысы, «Филология гылымдары» сериясы, № 2 (52), 2015 ж. Y дауысты дыбысы: 1) Жасалым белгшерк кысац, догал ерш, тш ортасы; 2) Айтылым белгшерк ауыз куысты, децгелек шыгысты; 3) Е стш м белгш ер! ж щ ш к е, кысац, ерш эуездц 2. Куранды дауысты дыбыстар: Куранды О дыбысы - 0 дыбысы - w y, Е дыбысы ш дыбыстарынан жасалады, ягни куранды дыбыстар осы кос дыбыстар т у р в д е п у н д еа м эуезбен айтылады. О дауысты дыбысы: 1) жасалым белгшерк ерш, тш арты, куранды дауысты дыбыс; 2) Айтылым белгшерк кемей куысты, с у т р шыгысты; 3) Е стш м белгшерк жуан, W - ерш эуездц 0 дауысты дыбысы: 1) жасалым белгшерк с у т р ерш, тш ортасы, куранды дауысты дыбыс; 2) Айтылым белгшерк ауыз куысты, с у т р шыгысты; 3) Е стш м белгш ер! ж щ ш к е, W - ерш эуездц Е дауысты дыбысы: 1) жасалым белгшерк емеурш, тш ортасы куранды дауысты; 2) айтылым белгшерк ауыз куысты, емеурш шыгысты; 3) ест ш м белгшерк ж щ ш к е, J - езу эуездц [12, 20]. Жогарыда айтылган Э.Ж унюбек ец б еп н д еп ж1ктел!м сипаттамасын жинактап айтканда, дауысты дыбыстар ж!ктел!м! тем ен деп дей болады:1) Курамына карай: а) жалац дауысты (а, i, ы, э, у, у); куранды дауысты (о, е, е); 2) Жак катысына карай: а) ашык дауысты дыбыстар жактыц кец ашылып, тшдщ темен калпы аркылы жасалады (а, э); э) кысац дауысты дыбыстар жактыц тар ашылып, тшдщ жогары калпы аркылы жасалады (ы, i, у, у); б) куранды дауысты дыбыстар (о, е, е); 3) Ершнщ катысына карай: а) е р в д ш дауысты дыбыстар ершнщ децгелену! аркылы жасалады (у, Y - догал ерш, о, е - с у т р ерш); э) езу дауысты дыбыстар ершнщ бейтарап калпы аркылы жасалады (а, э, ы, i - езу, е - емеурш); 4) Жасалу орнына карай: а) тш ортасы дауысты дыбыстар тшдщ орта тусы аркылы жасалады (э, i, у); э) тш арты дауысты дыбыстар тшдщ арткы тусы аркылы жасалады (а, ы, у); б) куранды дауысты дыбыстар басым сыцарыныц жасалым белпсш е лайык, шартты турде жштелед! тш ортасы (е, е), тш арты (о) [12, 20]. Казак т ш дауысты дыбыстарын акустика-артикуляциялык ерекшелштерше карай тем ен деп дей бес топка белш , жштеуге болады: Тшдщ келденец катысына карай Тшдщ (жактыц) тш катысына карай Ершнщ катысына карай Э уез катысына карай Курамына карай тш арты дауыстылар: А, О, ¥ , Ы; ашык дауыстылар: А, Э; ер ш (дк ) дауыстылар: О, ¥ , 0 , Y; Жуан дауыстылар: А, О, ¥ , Ы; жалац дауыстылар: А, Э, Ы, I, ¥ , Y; тш ортасы дауыстылар: Э, 0 , Y , I, Е. кысац дауыстылар: О, 0 , ¥ , Y , Ы, I, Е. езу(лш) дауыстылар: А, Ы, Э, I, Е. ж щ ш к е дауыстылар: Э, 0 , Y , I, Е. куранды дауыстылар: Е, О, 0 . Казак т ш дауысты дыбыстарын акустика-артикуляциялык ерекшелштерше карай жштеген кезде олардыц б!р-б!ршен езгеш елш н бшд!ретш айырым белгшер! мен уксастыгын бшд!ретш ортак белгшерш б ш п , олардыц дыбыска бершетш н е п з п фонетикалык мш ездемесш бшд!ретш аныктама екендш н ескеру керек. Э.Ж уш сбек ец б еп н д еп дауысты дыбыстардыц ж!ктел!м ерекшелштерш басшылыкка ала отырып, дауысты дыбыстардыц айырым б е л п с мен ортак бел п сш арнайы кестелер жасап керсетуге болады. Мысалы, «А - ¥ » фонемаларыныц б!р ортак, ею айырым б е л п с бар. «А - I» фонемаларыныц б!р ортак, ею айырым б е л п с бар. «А - Э » фонемаларыныц ею ортак, б!р айырым б е л п с бар. «А - Ы» фонемаларыныц ею ортак, б!р айырым б е л п с бар. «А - Y » фонемаларыныц ортак б е л п с жок, уш айырым б е л п с бар. ------------------------------------------------------------------------- 2 1 1 -------------------------------------------------------------------------- Вестник КазНПУ им.Абая, серия «Филологические науки», № 2 (52), 2015 г. Казак т ш дыбыс жуйесш зерттеу iciH теориялык жагынан дамыту багытында 0.Ж уню бектщ гылыми iзденicтерiнiц мацызы зор. Сондыктан 0.Ж уш сбек зерттеуi бойынша дауысты дыбыстарды сингармониялык теорияга катысты жштелюш студенттерге талдап туciндiремiз: 1. Дауысты дыбыстардыц у н д е ам белгiлерiне карай б е л ^ к а) тiл эуезi (жуан - а, ы, у, о; ж щ ш к е - э, i, у, е, е); э) ерiн эуез (ершдш - у, у, о, е; е з у т к - а, э, ы, i, е); 2. Дауысты дыбыстардыц тш эуез жiктелiмi: а) жуан у н д е ам дауыстылар (а, ы, у, о); э) ж щ ш к е ундеciм дауыстылар (э, i, у, е, е); 3. Дауысты дыбыстардыц ерш эуез жiктелiмi: а) езулш ундеciм дауыстылар (а, э, ы, i, е); э) е р в д ш ундеciм дауыстылар (у, у, о, е); 4. Дауысты дыбыстардыц тш-ерш эуез жiктелiмi: а) жуан, езулш ундеciм дауыстылар (а, ы); э) жiцiшке, езулiк у н д е ам дауыстылар (э, i, е); б) жуан, ершдш ундеciм дауыстылар (у, о); в) ж щ ш ке, ерiндiк у н д е ам дауыстылар (у, е); 5. Дауысты дыбыстардыц ыкшам ундеciм жiктелiмi: а) А т р е к дауысты дыбыс (а, э); э) Ы т р е к дауысты дыбыс (ы, i); б) Е т р е к дауысты дыбыс (жуан сыцары жок); в) ¥ т р е к дауысты дыбыс (у, у); г) О т р е к дауысты дыбыс (о, е); Дауысты дыбыстардыц сез курамындагы орнын тем ендеп кестеден керcетемiз: Дауысты фонема Сез басында Сез ортасында Сез соцында А Ана, адам Казак, адай Домбыра, дала 0 0 ке, эже Сэлем, тэрбие - О Отан, отбасы Бота, бозторгай - 0 0нер, елец Ш ебере, беле - ¥ ¥р п ак, уран Кулын, кундыз - Y Yзiк, уйрек Жузш, жузiм - Ы Ыдыс, ыргак Кымыз, карбыз К озы ,тары I Iлгiш, шгек Кемiр, келш Тещ зш^ im Е Ерлiк, елшi Ш екер, жемю Кереге, немере Казак т ш окулыктарында жiцiшке дауыстыларды тiл алды аркылы жасалады деп керcетiлген. Бул дурыс емес. Казак т ш дауысты дыбыстарыныц курамында тiл алды дауысты дыбысы жок. 0.Ж унicбек зерттеуiнде ж щ ш к е дауыстылар тiл ортасы аркылы жасалатындыгы керcетiлдi. Сондай- ак, С.Мырзабеков «е» жартылай ашык дауысты деп туciндiредi. Аспапты куралдар аркылы зерттеу нэтижесшде 0.Ж унicбек «е» дифтонг дауысты, оныц бiрiншi сыцары - «и», екiншi сыцары жалац «i» екенiн (е = й + i) аныктады. Демек, «е» курамындагы косынды дыбыстар кысац екенш ескерсек, «е» дауыстысы да ашык емес, кысац екенш тусшуге болады. Казiргi гылым жетicтiктерi «и» мен «у» косынды дыбыстарын дауысты деп танымайтындыгын керcетедi. Казiргi кездегi орфографиямызда осы «и», «у» тацбалары тiлiмiздiц фонологиялык зацдылыгына нуксан келтiрiп жургенiн айта кеткен жен. Казiргi казак тiлiнiц тел сездерш щ курамында жазылып журген «и, у, ю, я, щ» эрiптерiнiц эрбiреуi кос дыбысты тацбалайтын болгандыктан, оларды юрме эрiптер деп атаймыз. Ал казiргi лексикамызда езгерicciз колданылып журген езге тшден енген cездердiц курамындагы «и, у, у, ё, э, ю, я, в, ф, х, ч, ц, щ» кiрме дыбыстар деп танимыз. Казiргi казак т ш н щ «и, у» (би, ки, су, ту) дауыстылары дифтонг фонемалар. Буган дэлелiмiз: бiрiншiден, артикуляция жагынан, «й, у» дауыстысыныц езге дауыстылардан герi 212 Абай атындагы Цаз¥ПУ-дыцХабаршысы, «Филология гылымдары» сериясы, № 2 (52), 2015 ж. ерекшелш жагы бар. Ол ерекш елш «й, у»-дыц кYрделi артикуляциялы болуында: «и, у»-дыц бYтiн артикуляциясында белгiлi тембр сащталмай, бiр дыбыстан iле-шала екiншi дыбысща ауысып турганынан байщаймыз. Бiр дыбыстан басталып екiншi бiр дыбыс элементiне бiтедi. Сонда «й»-дщ бiрiншi компонентi фонетика жагдайына щарай «ы»не «i», екiншi кемесю компонентi - сонор «й», ал «у»-дыц негiзгi компонентi фонетика жагдайына щарай «у» не «Y», ал екiншi кемескi компонентi - сонор «у» (тау) - ете келте айтылады. Сейтш, «и, у» тацбасы бiрiншi компонентi щысац дауыстылар да, екiншi кемескi компонентi сонор - «й, у» деп бiлемiз. Демек, «и, у» тацбасы арщылы бершетш дауыстылардыц бiрiншi негiзгi компонентi дауысты екенш, екiншiсi сонор екенiн щалай байщауга болады? Дауыстылар артикуляциясында фонациялыщ ауа к е д е р п а з еркiн шыгады да, дауыссызда кедергiлi мYкiс шыгады. Осыган щараганда, «и, у» артикуляциясында ею артикуляциялыщ басщышты керемiз (iштен келе жатщан фонациялыщ ауа кедергю з басщышынан кедергiлену басщышына етiп шыгады). Корыта айтщанда, щазащ т ш н д е п дауысты дыбыстардыц фонетикалыщ жэне Yндесiм табигатына сай олардыц жасалым, айтылым, естiлiм ерекш елш тургысынан сипаттамасы жасалды. Дауысты дыбыстар саны мен дыбыстыц сапасы жешнде жYЙелi, бiрiздi кезщарас щалыптасты. Дауысты дыбыстардыц фонетика - фонологиялыщ сипаттамасы бойынша айырым белгiлерi аныщталып, соган сай жштеу жолы керсетiлдi. Сондыщтан дауысты дыбыстарды ощыту барысында Э.ЖYнiсбек зерттеуiнде аныщталган гылым жетiстiктерiне ерекше назар аударган ж ен деп бiлемiз. 1. Кецесбаев 1., Мусабаев F. Цазiргi цазац т т . -Алматы: Мектеп, 1975. -304 б. 2. Черкасский М.А. Тюркский вокализм и сингармонизм. - М.: Наука, 1965. 3. Радлов В.В. Фонетика северных тюркских языков. - Леипциг, 1882. 4.Цалиев Б. Цазац тiлiндегi дауысты дыбыстардыц редукциясы (эксперименталды-фонетикалыц зерттеу). - Алматы, 1984. - 116 б. 5. Джунисбеков А. Гласные казахского языка. - Алма-Ата: Наука,1972.- 24 б. 6. Ильминский Н.И. Материалы к изучению киргизского наречия. - Казань, 1860. 7.Мелиоранский П.М. Краткая грамматика казак-киргизского языка. Фонетика и этимология. - 1894. СПб., Ч.1., 1894. 8. Аралбаев Ж. Цазац т т жвнiндегi этюдтер. - А: Гылым, 1988.- 144 б. 9. Байтурсынов А. Тш тагылымы. - Алматы: Ана т т , 1992. - 448 б. 10. ЖYсmулы М. А.Байтурсынов жэне цазац т т фонологиясы. - А: Гылым, 1998. -216 б. 11. Мырзабеков С. Цазiргi цазац т т фонетикасы. - А.:Цаз. Унив, 1997.-217 б. 12. Ж ункбек Э. Цазац т т т ц дыбыстары//Цазац грамматикасы.-Астана,2002.-11-64-бб. Резюме Н.А. Садуакас. О классификации гласных в трудах А. Жунисбек В статье рассматриваются вопросы об исследованиях ученого А.Жунисбека в области фонетической характеристики гласных звуков казахского языка с учетом их артикуляционных, акустических, перцепционных особенностей. Ранее в учебниках отсуствовало научность и систематичное описание фонетического состава и фонетической характеристики гласных фонем казахского языка. В настоящее время по исследованиям А.Жунисбека сбронирован научной систематизированой взгляд на количество гласных фонем, их диферензаций, фонетическую характеристику и особенности классификации. В исследованиях А.Жунисбека не просто дана фонетическая характеристика гласных фонем, но и классифицированы гласные с учетом закона сингармонизма. Потому что природа казахского языка должна соответствовать закону сингармонизма. В статье рассматриваются о том, что на уроках фонетики казахского языка необходимо уделять особое внимание научными достижениями А.Жунисбека. Ключевые слова: фонема, гласный звук, дифтонг, монофтонг гласный, артикуляционный, акустический, перцепционный признак, переднеязычный, заднеязычный, среднеязычный, твердый, мягкий, классификация, щелинный, тембр, признак, сегмент, гласный и.т.д. 213 Вестник КазНПУ им.Абая, серия «Филологические науки», № 2 (52), 2015 г. Summary N.A. Saduakas. Classification vowels in the works of А. Zhunisbek The article states the articulation, acoustic, perception peculiarities of the phonetic descriptionof Kazakh vowels in A.Zhunisbek’s researches. Former manuals about vowels and their phonetic description in the Kazakh language were not systematic. At present, due to the researches ofA.Zhunisbek, a systematic view about total number of phoneme, distinctive features and their classification is formed. A.Zhunisbek studies not only the phonetic description of vowels, but also their classification in accordance with the law of the synharmonism, because the nature of the Kazakh language phonologyshould be in accordance with the law of synharmonism. In his study he shows the description of the vowel classification: depending on the position of jaw (narrow and broad), the position of the lips (labial and non-labial), position of tongue (hard and mild), and position (mixed vowels and back vowels). The article states to pay attention to the works of A.Zhunisbekduring the practical lessons. Key words: phoneme, vowel, compound, single vowel, articulation, acoustic, perception, common sight, difference, narrow, broad, labial, non-labial, mixed vowels, back vowels, hard, mild, lingual-melodic. ЭО Ж 82.02 БЕЙ1МБЕТ М АЙЛИН Ш Ы ГАРМ АШ Ы ЛЫ ГЫ НЫ Ц ТЭЛ1М-ТЭРБИЕЛ1К МЭН1 Б .0 . Сманов - Цазацстан Республикасыныц ¥лттъщ гылым академиясыныц корреспондент-мYшесi, п.г.д.,профессор Ц.Ц. Сулейменова - Абай атындагы Цазац улттыц педагогикалыц университетi, педагогика гылымдарыныц магистрi, PhD докторант Ацдатпа. Бул макалада Бешмбет Майлиннщ эдеби-публицистикалык мураларына педагогикалык кезкарас тургысынан талдау жYргiзiлген. Каламгердщ проза, публицистика саласында ащрген ецбепнщ бупнп заман ушш де мацызды екеш дэйектеледг Оныц шыгармашылыгындагы сатиралык сипаттыц басым болуы, агартушылык, адамгершшк касиеттер, туган халкына деген сушспеншшк, корлыкка, эдшетаздшке тезбеу, элеуметпк ерескел кажеттiлiктердi сынау карастырылады. Мунда зерттеу нысанына алынган Б. Майлиннщ эдеби-публицистикалык мураларын теориялык кырынан талдаган К. Жармагамбетов, 0 . Жиреншин, Т. Нуртазин, Б. Наурызбаев, С. Ордалиев, Р. Рустембекова, Т. Бешскулов, С. Байменшин сынды галымдардыц ецбектерше шолу бершген. Академиктер С. Кирабаевтыц, З. Кабдоловтыц гылыми тужырымдамасын басшылыкка алган. Сондай-ак казак эдебиеттщ тугырлы тулгасыныц артында калган мол мурасын тэуелciздiк жылдардан кешнп багалануына зер сала отырып, жацаша кезкараспен талдайды, оны окытудыц мэселелерше назар аударады. ТYЙiн сездер: Б. Майлин прозасы, публицистикалык мура, сатира, окыту эдютемеа, педагогикалык кезкарас Казак эдебиетiнiц ХХ гасырдагы жаца дэуiрiн бастаган «Алыптар тобындагы» iрi акын, сатирик, iргелi прозаик жэне драматург Бешмбет М айлиннщ алатын орны ерекше. Бешмбет М айлиннщ емiрi мен шыгармашылыгына жалпы сипат беру, Беш мбет прозасыныц керкемдш ерекшелiктерiне педагогикалык кезкараспен карау, оныц агартушылык, адам герш ш к касиеттер^ туган халкына деген су ш сп ен ш ш п , ез Отанын курметтеп корлыкка, эдшетшздшке тезбеуi, элеуметтiк ерескел мiндердi сынап ез ой-пiкiрiн тiке айтуы даналыгында жатыр [7]. Бейiмбет М айлиннщ дарыны оныц прозалык шыгармаларында айрыкша жаркырап керiнген, эciреcе, казак прозасында сатира жанры Бейiмбет шыгармалары аркылы кемелдене тусп . Оныц эцгiмелерi емiр шындыгын деп басып керcететiн реалиспк тегеуiрiнiмен, керкемдiк биiк ереciмен, такырыбыныц эр алуандыгымен дараланады. Ол керкем эцгiмелерi аркылы езi емiр сурген заманыныц тынысы мен когамныц емiрiн энциклопедиялык кемелдiкпен сомдай алган улы суреткер. Бейiмбет Майлин поэзия, проза, драматургия, публицистика саласында да кептеген ецбек еткен каламгер. Ол казак поэзиясында поэма жанрыныц ерюш узартып, ереciн биiктетуге комакты улес косты [1]. Казак эдебиетiне коскан бага жетпес алуан-алуан улеci мен казак эдебиетш калыптастырушылардыц бiрi, кернектi жазушы Бешмбет М айлиннщ еciмi кемелденген рухани ----------------------------------------------------------------------214----------------------------------------------------------------------- Абай атындагы Цаз¥ПУ-дыцХабаршысы, «Филология гылымдары» сериясы, № 2 (52), 2015 ж. мэдениет!м!здщ, тарихымызда алтын эрштермен жазылды. XX гасыр барысындагы аумалы-текпел! кезецдердщ ащы да тущы п ш р сынагында шыцдалган жазушы шыгармашылыгы XXI гасырга да дацкы б!регей болм ы с-бтм !м ен , мазмун-мацызымен, б ш к т т м е н керкемдш м ен жетш отыр. Б. Майлин ез!мен замандас казак каламгерлершщ кеб! сиякты, жазуды елецнен бастаганымен, кеп узамай прозага ден койган. Бул жанрдагы алгашкы туындыларыныц ез!мен-ак ол, мысалы, "Шуганыц белгш " хикаяты аркылы езш щ улкен суреткер екенш дэлелдеген жазушы. Ол казак эдебиетше проза жанрын калыптастыруда керемет ецбеккорлык пен узд!к шеберлш танытты. Эс!ресе оныц куатты талантын айгактайтын эцпмелер! сан жагынан гана емес, идеялык-керкемдш децгешмен де казак прозасыныц алтын корындагы !нжу-маржандары болып табылады. М айлин прозасы да, ез! жетш бшетш, непзш ен, ауыл ем!рше, эс!ресе Казан тецкер!сшен кеш нп казак когамында адамдардыц ой- санасы мен мш ез-кулкында, психологиясында болган жацгыруларды бейнелеуге арналган. Тума талант Бешмбет М айлиннщ газиз ес!м! улттык эдебиет!м!здщ тарихында алтын эршпен жазылды. Ол сол эдебиеттщ !ргетасын калап, мазмун-мацызын, керкемдш дэрежесш бшкке кетерд! Аласапыран заманныц ауыр ж угш аркалай отырып, сол кезец э д еб и е тт щ салмакты жугш кетерют!, каламгерлш м!ндетш абыроймен аткарып, казак прозасы мен публицистикасында ез!нд!к стильдш е р е к ш е л т н калыптастырып, езш ен кеш н п эдебиет еюлдерше ыкпал еткен! сезс!з. Каламгердщ шыгармашылыгы казак эдебиет! мен публицистикасында ерекше орын алады. Оныц эдеби-публицистикалык мурасы мол жэне сан алуан. Ол сол кезецге катысты кандай мэселе козгаса да, ондагы ойы - карацгылык, бакытсыздык куй кешкен, е ц с е с езшген халкыныц озат ел санатына косылуына, кею рек-кезш оятуга, ен ер-бш м м ен сусындауына, сейтш бакытты, еркш ем!р суретш кунге жетюзуге каламымен кемек беру болатын. Сол максатта каламгер сез енерш щ барлык жанрлык турлерше калам тербедь Эс!ресе, керкем сез бен кесем сезд! езш е серш етш, замана ж угш кетерд! 0тк ен гасырдыц бас кез!ндеп ел ахуалы мен кецеспк когам куруга юрюкен казак халкыныц турмыс- ■пршшп, салт-санасы, арман-максаты Б. Майлин каламынан тыс калган жок. Б1здщ зерттеу нысанымызга алынган Б. М айлин шыгармашылыгын эдеби-публицистикалык мураларын теориялык кырынан зерттеген б!ршама ецбектер бар. Атап айтсак, жазушы шыгармашылыгын К. Жармагамбетов, Э. Жиреншин, Т. Нуртазин, Б. Наурызбаев, С. Ордалиев, Р. Рустембековалар каламгердщ акындык, прозалык, драмалык шыгармаларын талдап зерттесе, Т. Бешскулов, С. Байменшин сынды галымдар Б. М айлиннщ кесемсездш кырын жан-жакты талдап, жацаш а кезкарас тургысынан зерделед! Ал б!з ез кезепм!зде казак э д еб и е тт щ тугырлы тулгасыныц артында калган мол мурасын тэу ел аздш жылдардан кеш нп багалануына зер сала отырып, жацаша кезкараста оны окытудыц мэселелерше, танымдык-тэрбиелш арналарына назар аудармакпыз. Себеб!, каз1рп тэуелаздш кезец! б!зд! еткен гасыр эдеби мураларына терещ рек ущ лш , оларга жаца кезкарас тургысынан зер салуга, шыгармаларыныц басты керкемдш-эстетикалык кундылыктарына каз1рп таным тургысынан мэн беруге мшдеттейдь М ундай кезкарас былтыр гана 120 жылдык мерейтойы тусында колга алган гылыми жумысымыздыц максатын - Бешмбеттщ рухани болмыс- б т м ш е , шыгармашылыгына езгеше ой кез!мен ден койып, оныц ашылмай келген тустарын ашуды, зерде-таным елегшен кайта етюзе отырып, кез!ндеп соц и али ст^ реализм шецбер!нде гана улыкталып келген эдеби мурага улттык сипат багдарында багалай бшуд!, оны кеш нп жас урпакка окытып мецгертудщ гылыми-эдютемелш жуйесш непздеуд! алга кояды. Сондыктан Б. М айлиннщ туындыларындагы мэн-магына, айтылар ордалы ой танымдык та, тэрбиелш те тургыда зерделенгеш макул деп ойлаймын. Оныц непз! тарихи ем!р шындыгында жатыр. Академик З. Кабдолов: бул туралы «Майлин - реалист, оныц поэзия, проза, драматургия салаларыныц кай-кайсысында жазган шыгармаларын алып карасак та, тунып турган шындык, акикаттан ауып баскан б!р де б!р адымы болган емес», - [5, 96] десе, э й г ш сыншы галым, академик С. Кирабаев: «0м!рде жупынылыкты суйетш ол жазуда эш релеуш ш кке бармай, карапайым шындыкты каз-калпында суреттеуге шебер ед ! Бешмбет шындыкты боямай, жацаныц бэрше бас шулги бермей, реалист жазушы ес еб в д е ем!рде орын алган унамсыз кубылыстарды, халык у м т н актауга курылган шындыктыц келецкел! жактарын ез шыгармашылыгында унем! ашып керсетш отырды», - [2, 12] деп туш ндейдь Бул айтылган п ш р л ер каламгердщ мураларына да тэн тужырымдар рет!нде тэл!м- тэрбиелш ойлардыц берш непз! секшд! кызмет етедь 215 Вестник КазНПУ им.Абая, серия «Филологические науки», № 2 (52), 2015 г. 0 з дэуiрiнiц талап-тшегше лайыщ мол эдеби-публицистикалыщ мура щалдырган Б. М айлин сол кезецдеп щогамдыщ жай-кYЙдi, жаца емiр тэртiбiн бiр жащты, олардыц тек жащсы нышандарын гана керсетш щоймай, келецкелi беттерiн, унамсыз, халыщща жат, пайдасыз тустарын шыгармашылыгындагы езiндiк ерекшелiктермен таныта бiлгенi тек эдебиетшi галымдарды гана емес, педагогика гылымыныц екiлдерiнiц де назарын аудартады. Кезшде бiр жащты щогамдыщ щурылыс негiзiнде талданып келген жогарыда айтщан ойымызды дэлелдей тYсу мащсатында, Б. Майлин шыгармашылыгын зерттеушi Т. Бейiсщуловтыц мына бiр пiкiрiн келтiре кеткен орынды: «Б. Майлин, щандай бiр туынды жазбасын, устанган багыт, жYгiнген агым - непзш ен осы соц и али ст^ реализм. Бул багытты кейбiр нысана еткендер щурылып жатщан социалистiк щогамныц тек тэуiр жащтарын керсету деп бш дг Ал Б. М айлин оны езшше пайдаланды, бiржащтылыщща урынбады. Кецес еюметш жащтамай, щарсы келген декаденттiк, имаженизм, символизм, футуризм, натурализм сиящты агымдарга да ауытщымады. Романтизмге де бой алдырмады. Ол халыщ ацсаган бостандыщ идеясына социалистiк тецкерiс жеткiзедi деп Yмiт артщанын жощща шыгара алмаймыз. Эдiлдiк болады деп сенiммен щарады ол. Сондыщтан щылт еткен тэуiр iстi жазбауына болмайтын едi. Казiр байщасац, езi емiр CYрген дэуiрдiц келецкелi жащтарын да, эдiлсiздiк кездерш де, билiктегi адамдардыц бурмалаушылыщтарын да, п зем ен басып, тащымга щысып жасаган эю м ш ш гш де, солащай содырлыгын да аша жазып, батыл сынаган екен ол. 0 з заманыныц толып жатщан мерездерш щ сощтасын шыгарган Б. М айлин сыншыл реализмге де жащын турды» [5, 15]. Ендi соган мэн берешк. Мэселен, щазащ орта мектебiндегi XI сыныпта Б. М айлиннiц емiрi мен шыгармашылыгына ерекше кецiл белш едг Онда муFалiм сабащ барысында Б.М айлиннщ емiрi мен жазушылыщ есу жолын ощушыларFа мецгерте отырып, керкем сез зергершщ щазащ кецес эдебиетiнiц щалыптасуына щосщан Yлесiн ацFартуды басты мащсат етш щояды. МуFалiм ез ойы жYЙелi болуы Yшiн жэне ш эюрттершщ жаца ощу материалынан алатын бш м д ш , тэрбиелiк маFлуматтары нащтылы болуы Y™^ сабащтыц мынадай шаFын жоспарын усынуы мYмкiн: жүктеу/скачать 6,55 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|