«Егемен Қазақстан» газеті. 2003. 19 тамыз. 3-б

415

ЛюБЛю егО ЗА СОЛНЦе...*

впервые  в  Казахстане  издан  каталог  художественного  на-

следия  николая  Гавриловича  Хлудова.  Издание  осуществил 

Центральный  государственный  музей  РК,  директор  которого 

известный  ученый-историк  и  этнограф  нурсан  Алимбай  в  сво-

ей  вступительной  статье  анализирует  жизненный  и  творческий 

путь художника.

  Интерес  к  обычаям,  внимание  к  драгоценному  опыту  на-

рода,  потребность  в  преемственной  связи  поколений  всегда 

были присущи казахской культуре. Роскошная как по внешним, 

так  и  по  содержательным  параметрам  книга  открывает  серию 

каталогов  фондовых  и  экспозиционных  коллекций  одного  из 

крупнейших в стране музеев. Сокровища материальной и худо-

жественной культуры Казахстана, хранящиеся в нем, станут до-

стоянием зрителей и исследователей. Это один из первых шагов 

претворения инициированной Президентом страны и принятой 

в этом году государственной программы «Культурное наследие». 

  Замечательный  русский  художник  николай  Хлудов  был  в  свое 

время одним из учителей первого казахского профессионально-

го художника Абылхана Кастеева, чье столетие, проходящее под 

эгидой  ЮнЕСКо,  отмечает  в  этом  году  вся  культурная  обще-

ственность республики. начав серию с издания каталога произ-

ведений Хлудова, авторы и составители признают большой вклад 

мастера в искусство республики. Здесь представлен практически 

полный свод художественного наследия н. Хлудова: прекрасные 

по качеству репродукции с более чем ста живописных полотен, 

множества карандашных рисунков и акварелей, трех альбомов с 

этюдами и зарисовками из фондов самого музея, а также 35 жи-

вописных работ художника из Государственного музея искусств 

им. А. Кастеева.

  в  предисловии  к  изданию  аким  Алматинской  области  

Ш.  Кулмаханов  отмечает  ценность  редкой  информации  о  тра-

диционной культуре и быте казахов и других национальностей, 

проживающих на территории Казахстана. вступительная статья  

н.  Алимбая последовательно и ясно раскрывает многие интерес-

ные  стороны  живописного  наследия  Хлудова.  творчество  ху-

дожника определяется как самобытное связующее звено между 

*

 Райхан Ергалиева мен бірлесіп жазған.

416

русским  ориентализмом  XVIII–XIX  веков  и  казахской  профес-

сиональной  живописью  XX  века.  Источником  непреходящего 

творческого вдохновения стал Казахстан для художника николая 

Хлудова. Получив педагогическое образование в одесской рисо-

вальной школе и частных мастерских н. Гоголинского в Санкт-

Петербурге, он прибывает в 1879 году в город верный и навсегда 

связывает с этим краем свою жизнь и творчество. деятельность 

Хлудова  как  рисовальщика,  педагога,  в  какой-то  степени  как 

художника-этнографа многообразна и плодотворна. он участву-

ет в экспедиции геолога И. Игнатьева и ботаника А. Краснова по 

изучению  горной  группы  Хан-тенгри  1866  года;  в  экспедиции 

И.  Мушкетова,  в  задачу  которой  входило  исследование  послед-

ствий верненского землетрясения 1887 года; составляет вместе с 

Г. Глушковым этнографический альбом (казахи, уйгуры, дунгане, 

узбеки), преподает рисование и черчение в верненском высшем 

реальном училище, учительской семинарии, женской гимназии и 

сельскохозяйственном техникуме. 

С 1910 года художник уходит в отставку и всецело посвяща-

ет  себя  живописи.  Заметный  вклад  в  становление  в  Казахстане 

профессионального изобразительного искусства Хлудов вносит, 

организуя в 1920 году частную художественную студию, где полу-

чили первые специальные знания и навыки многие живописцы, 

ставшие затем гордостью казахского и киргизского искусства, в 

том числе А. Кастеев, С. Чуйков, А. Бортников, в. уфимцев и мно-

гие другие. Школа просуществовала чуть больше десяти лет, но 

ее роль в живописи Казахстана ХХ века трудно переоценить.

о творчестве н. Хлудова, посвятившего Казахстану более по-

лувека своей жизни, написано не так много. одной из статей, из-

данных при его жизни, была работа Ф. Болкоева, лично знавшего 

художника.  наиболее  полным  трудом,  созданным  с  серьезной 

архивной и документальной проверкой биографических данных, 

явилась вступительная статья д. Чеботова в маленькой книжеч-

ке, посвященной жизни и творчеству н. Хлудова. Значительную 

роль его в становлении профессионального изобразительного ис-

кусства республики отмечает искусствовед И. Рыбакова в общей 

статье,  исследующей  проблемы  станковой  картины;  основные 

сведения о его жизни и творчестве приводит н. нурмухаммедов 

в сводном материале об искусстве Казахстана. 

Сохранились сведения об участии Хлудова в петербургской 

выставке  «внепартийного  общества  художников»  в  1913  году. 

417

Это был период самых ярких, разнообразных и интересных по-

исков в области новых форм в русской живописи. Супрематизм, 

кубизм, лучизм, абстракционизм всех возможных вариантов на-

ходил  все  больше  и  больше  последователей.  но  все  это  прохо-

дило мимо внимания Хлудова. начав однажды работать в русле 

реалистического стиля, художник остался ему преданным на всю 

жизнь.  в  верности  «объективному  воспроизведению  реальных 

моделей в их этнически наиболее характерных чертах», как отме-

чает нурсан Алимбай, и заключается историко-этнографическая 

ценность работ художника. 

возможно, в связи с этим мнение искусствоведов о его твор-

честве  какое-то  время  было  недостаточно  высоким.  так,  в  от-

дельных случаях его работы относились к этнографическому или 

эстетизированному натурализму, не воспринимались всерьез как 

художественные произведения (в. веймарн, в. Чепелев). Сейчас 

мы понимаем, что предъявляемые художнику требования совре-

менных ему искусствоведов по части отсутствия у него «крупных 

социальных  полотен»  (Ф.  Болкоев)  или  «широкого  обобщения» 

(д. Чеботов) несколько неправомерны, так как идут вразрез с ка-

мерным и бытописательским характером дарования и мировос-

приятия Хлудова.

время  внесло  свои  коррективы.  Сейчас  в  качестве  претен-

зий к творчеству Хлудова, что были отмечены во вступительной 

статье  нурсана  Алимбая,  наиболее  остро  воспринимаются  эт-

нографические  неточности,  замеченные  еще  А.Байтурсуновым, 

который пишет, что они «не имели места в современной ему эт-

нографической действительности». неточности или преувеличе-

ния, допущенные Хлудовым в изображении полунагих казахских 

женщин во время обработки шерсти, при участии в играх, веро-

ятно, нужно воспринимать не как этнографические подробности, 

а как моменты творческого преображения реальности воображе-

нием художника. нельзя не вспомнить, что при всей преданности 

реализму он творил в период, когда еще новым и живым открыти-

ем воспринимались таитянские откровения Поля Гогена. вполне 

возможно, что эти веяния оказали на Хлудова свое влияние, по-

зволили ему представить себя в какой-то степени русским Гоге-

ном, а казахскую реальность – неким экзотическим восточным 

раем, населенным наивными детьми природы.

Художественная  сторона  его  произведений  со  временем 

стала ярче в большей степени потому, что в них проявилось от-

418

ношение к изображаемому. Эмоциональность, как главное цен-

ное  качество  его  искусства,  хорошо  подмечена  в  небольшом, 

но  ярком  эссе  известного  писателя  Юрия  домбровского,  авто-

ра  прекрасных  книг,  действие  которых  происходит  в  Алма-Ате 

1930-х  годов  («Хранитель  древностей»,  «Факультет  ненужных 

вещей»).  домбровский  работал  в  те  годы  в  Центральном  музее 

Алма-Аты  и  знал  работы  Хлудова.  вот  что  он  пишет:  «...он  ри-

совал не только степи и горы, но и ту степень изумления и вос-

торга,  которые  ощущает  каждый,  кто  первый  раз  попадает  в 

этот необычный край... каждое его полотно ликует и смеется от 

радости»,  «я  люблю  Хлудова  за  свежесть,  за  радость,  за  полно-

ту  жизни,  за  красоту  событий,  которые  он  увидел  и  перенес  на 

холст. я люблю его за солнце, которое так и бьет на меня со всех 

его картин. Или яснее и проще: я люблю и понимаю его так, как 

дети  любят  и  понимают  огромные  литографии  на  стене,  чудес-

ные  поздравительные  открытки,  блестящие  переводные  кар-

тинки,  детские  книги  с  яркими  лакированными  обложками». 

 действительно, притяжение хлудовских работ заключается в их 

трогательной  внимательности  к  каждому  конкретному  красно-

му цветку, зеленой былинке, розовому румянцу на смуглых ще-

ках, ко всему цветущему изобилием ярких красок великолепию 

местной природы. Работы Хлудова – это невероятно причудли-

вая смесь реализма, возможно, в какой-то степени натурализма, 

профессиональной наивности, стилистического примитивизма и 

эмоционально непосредственной радости сопереживания.

Полный каталог произведений н. Хлудова, изданный ЦГМК 

и посвященный Году России в Казахстане, стал не просто насто-

ящим  подарком  ценителям  казахстанского  искусства,  но  и  вос-

полнил дань памяти замечательному художнику, отдавшему всю 

свою  жизнь  и  творчество  Казахстану  и  его  культуре.  Эта  заме-

чательная работа, выполненная руководителем проекта – дирек-

тором Центрального государственного музея Республики Казах-

стан  нурсаном  Алимбаем,  научно-исследовательской  группой  в 

составе Б. Какабаева, Г. Бакировой, Б. Хинаят, С. Кулбашевой и 

всеми, кто оказал содействие в издании каталога, уже сейчас ста-

новится  одним  из  редких  изданий  по  изобразительному  искус-

ству Казахстана ХХ века.

Газета «Казахстанская правда». 2004. 10 апреля. С. 4.

419

ҒұЛАМА

Академияның  Қоғамдық  ғылымдар  бөлімшесінде  ғалым-

хатшы  болып  қызмет  етіп  жүргем.  Бір  күні  академик  Әлкей 

Хақанұлы біздің кабинетке келіп:

– Сейіт, мен ленинградта болып ем. Сені виктор Жирмун-

ский сұрады. Мен осында істейтініңді айттым. Сен оған хабарлас! 

– деді.

–  Жарайды,  аға!  –  дедім  сәл  қысылыңқырап.  Өйткені, 

Әлкей Хақанұлымен бұлай бетпе-бет жеке сөйлесуім бірінші рет. 

Жұмыс бабымен ресми түрде көбінесе телефон арқылы байланыс 

жасап жүретінмін. Бұл жолы ол кісінің өзі келуі – мен үшін өте 

тосын жағдай еді және мен туралы мұндай әңгіме болады дегенді 

еш ойлаған емеспін.

Әлкей Марғұланның есімімен аспирант кезімнен таныс бола-

тынмын. Әсіресе, орталық ғылыми кітапханадағы қолжазба қорын 

сүзіп жүргенімде, Әлекең жазып алған, жинаған мәтіндерді көп 

көргем. оның үстіне ол кісінің фольклорға арналған еңбектерін де 

жақсы білуші едім. Әсіресе, Мәскеудегі ленин кітапханасындағы 

докторлық диссертациясын мұқият оқығам-ды.

Алғаш  рет  Әлкей  Хақанұлын  1964  жылы  желтоқсан  ай-

ында  көрдім.  Академия  аспирантурасының  бірінші  курсында 

оқитынмын. Академияның алдындағы алаңға қойылатын Шоқан 

ескерткішінің  үлгілері  конкурсқа  түсіп,  ғалымдар  талқылап 

жатқанынан хабардар едік. Мен де барып, академияның бірінші 

қабатында  қойылған  мүсіндерді  көріп  жүргем.  Бір  уақытта 

Әлкей  Марғұлан  келді.  Қарасам,  қасқа  маңдайлы,  ашық  жүзді, 

шашы қобыраған, орта бойлы кісі екен. Бәріміз дерлік сол кісінің 

маңайына  топталдық.  Әлекең  әр  мүсіннің  қасында  ұзақ  тұрып, 

өте  жіті  қарап  жүр.  Әрқайсысына  сын  айтады.  Байқаймын, 

көбісін жақтырмады. тек офицер формасын киген Шоқанға мән 

беріп, біраз тұрды да: «Шоқан әскери адам болған ғой!» – деді. 

тағы бір-екі мүсінді қарады да кетіп қалды. осыдан кейінгі шақта 

Әлекеңді анда-санда көріп, кездесе қалғанда ізетпен сәлем беріп 

жүрдім.

Ал  ғалым-хатшы  болғалы  академия  мүшелерінің  көбісін 

Қоғамдық  ғылымдар  бөлімшесінде,  академияның  жиындарында 

кездестіріп,  қызмет  бабымен  де  жиі  көретін  болдым  әрі  кейбір 

мәселелер бойынша ақылдасып та жүрдім.

420

Әлкей  ағамен  сол  «Жирмунский  сұрады»  дегеннен  кейін 

жиі  араласа  бастадым.  Ағамен  олай  кездесуге  мен  өте  мүдделі 

болдым. Себебі ол кісіден фольклор мен этнография туралы көп 

мағлұмат  алуға  болатын  еді.  Соның  нәтижесінде  екеуміз  Қазақ 

кеңес  энциклопедиясына  «Баба  түкті  Шашты  Әзіз»  мақаласын 

бірігіп жаздық.

Бір  күні  Әлекең  «үйге  келіп  кетші»  деп,  телефон  шалды. 

Бардым.  Залда  отыр  екен.  Сәлемдескеннен  кейін  ол  кісі:  «Мен 

қазақ  руларының  ғылыми  шежіресін  жазып  жатырмын.  Қазір 

керейлердің  шежіресін  бітірдім.  Енді  арғындардың  шежіресіне 

кірістім» – деді де, орнынан тұрып, оң жақтағы есікті аша баста-

ды. Мен де орнымнан тұрып, ілесе беріп едім, «Жоқ, сен кірме, 

мына жерде тұра тұр!» – деп, ішке еніп кетті. Мен жан-жағымды 

шолып,  ондағы  заттарды  қызықтай  бастадым.  Қарасам,  залдың 

оң  жақ  қабырғасында  Әлкей  ағаның  керемет  бір  суреті  тұр 

екен.  Сурет  қарындашпен  салынған,  графика.  Сурет  болғанда 

– Әлекеңнің басы. Жай ғана бас емес, алға ұмтылған, шаштары 

желмен артқа қарай тарамдалып, желбіреп тұр. Ғажап сурет: ди-

намика, ой, алға ұмтылу, алысқа көз тастау, айқын көрініп тұрған 

даналықтың белгісі. (Кейін барған сайын сол суретті қызықтайтын 

болдым). Суретке қадалып қалған мені Әлкей аға:

–  Міне,  мынау  көп  жылғы  жинаған  шежірелерім!  –  деп, 

өзіне  қаратты  да  қолыма  жылтыр  қара  папканы  ұстатты,  бірақ 

бір шетін өзі ұстап тұр. Мен әрі-бері сипап көрдім, бірақ ағаның 

қолынан алуға батылым бармады.

– Бұдан басқа да папкалар да бар. Қазір осы папкамен жұмыс 

істеп жатырмын, – деді Әлкей Хақанұлы.

осы сәтте үстімізге Әлекеңнің кішкентай немересі кірді.

– Бұл менің немерем. Аты – олжабай. Атақты олжабай ба-

тыр менің бабам ғой, – деп баланы алдына алып, емірене басы-

нан иіскеп жатыр.

–  Аға,  мына  мол  материалды  жарыққа  шығару  керек  қой! 

осы  жатқан  күйінде  том-том  етіп  шығарса  қайтеді?!  Қоғамдық 

ғылымдар бөлімшесі сізді қолдайды ғой, – дедім.

–  Иә,  жария  ету  қажет-ақ.  Бірақ  сен  айтқандай  емес.  Мен 

бұлардың бәрін реттеп, жүйелеуім керек, ғылыми түсініктемелер 

беруім  керек.  Содан  соң  ғана  кітап  қып  шығаруға  болады!  – 

деді.

Өкінішке қарай, Әлкей Хақанұлы бұл ойын жүзеге асыра ал-

мады...

421

Әлкей  ағаның  үйіне  тағы  бір  келгенімде,  ол  кісі  мені  баяғы 

бөлмесінің табалдырығынан аттатты да, «тұра-тұр», – деп, терезе 

алдындағы үстелінің үстінде қаптап жатқан папкалардан біреуін 

алды  да,  есік  алдында  кідіріп  тұрған  мені  залға  қарай  бастады. 

Сонсоң  ол  кісі  папканы  ашып,  көрсете  бастады.  Папка  толған 

түрлі-түсті  фото-суреттер  мен  слайдтар.  Қазақтың  неше-түрлі 

қолөнер бұйымдары, керемет әшекейленген сырғалар, білезіктер, 

сақиналар, ат-тұрман әбзелдері, қыздардың киім-кешегі...

Әлекең  кейбіреулерінің  тарихын  айтып,  слайдты  қарап, 

суреттегі  бұйымдардың  детальдарын,  не  үшін  солай  істелгенін, 

қандай мақсатта қолданылатынын түсіндіріп жатыр. Мен болсам 

аң-таң: ағаның сөзін тыңдарымды, жоқ мына ғажап дүниені тама-

шаларымды білмей әлек болып тұрмын.

–  Міне,  алдымен  осыларды  жарыққа  шығару  керек.  Бұл 

слайдтар көп қалалардың музейлерінен табылған заттар, оларды 

ғылымға  қосып,  зерттеу  қажет.  Қазір  сұрыптап,  реттеп  жатыр-

мын, зерттеуді де аяқтап қалдым, – деді Әлкей Хақанұлы.

Кейін, 1984 жылы ғой деймін, Әлкей ағаның «Казахское на-

родное  прикладное  искусство»  деген  өте  қомақты  томының 

қолжазбасын сол шақтағы «Өнер» баспасының жетекшілері «бір 

қарап шығыңыз», – деп маған тапсырды. Әлім келгенше реттеп, 

баспаға  қайтарып  бердім.  Кітап  үлкен  том  болып,  әдемі  шықты. 

Кітапта  менің  фамилиям  көрсетілген  жоқ,  бірақ  оған  ренжігем 

жоқ,  Әлкей  Марғұландай  адамның  еңбегін  шығаруға  титтей  де 

болса қолғабыс тигізгеніме риза болдым.

Жалпы,  Әлкей  Хақанұлы  туралы  көп  жазуыма  болады, 

өйткені  1972-1984  жылдар  арасында  ол  кісімен  жиі  жолығып, 

үйіне барып, талай әңгімесін тыңдадым. Әңгіме тақырыптары әр 

алуан болушы еді. Бірде Әлекең:

–  Сейіт,  сенің  бабаларың  жатқан  Абыралы  тауында  тасқа 

жазылған  ғажайып  жазулар,  қашалған  суреттер  бар  еді.  Күдері 

ақын  айтатын  «Қарқаралы-Қазылық,  Жатушы  еді  жазылып», 

–  деген  таулар  тізбегі  жатыр.  Солардың  бірі  –  Абыралы  тауы. 

Шіркін,  сен  сол  жазулар  мен  суреттерді  суретке  түсіріп,  эстам-

паж жасап келсең ғой, – деді.

–  онда  қазір  полигон  ғой,  жібермейді.  Және  радиация  да 

күшті, – дедім.

– Е, онда ана жазулар мен суреттер құрыған шығар! – деп 

ол сәл мұңайып қалды...

422

Ұлы  талант  қашан  да  көп  қырлы  ғой.  Ғұлама  ағамыз  да 

ғылымның көп саласына жүйрік еді. тарих, археология, этногра-

фия, фольклор, әдебиеттану, өнертану, археография – осының 

бәрі  бір  өзінен  табылатын.  Ал  архивтерді  білу  жағынан  алдына 

жан салмайтын. Ресей, Қазақстанды, орта Азияны қойып, Британ 

музейінде,  ватиканда,  дрезденде,  Ыстамбұлда  қазаққа  қатысты 

не  бар  екенін  айтып  отыратын.  осынша  мол  білімді,  мәліметті 

қашан алған, қалай жинақтаған, қай уақытта қорытып, зерттеген 

деп таң қаласың! Аталған ғылым салаларының әрқайсысы бойы 

өте маңызды да мағыналы еңбектер қалдырғаны мәлім. Мәселен, 

«Ежелгі  Қазақстан  тарихы  мен  құрылыс  өнері  тарихынан», 

«Қазақстанның  көне  архитектурасы»,  «орталық  Қазақстандағы 

Беғазы-дәндібай  мәдениеті»,  «Қазақтың  қолданбалы  өнері», 

Шоқан уәлихановтың 5 томдық еңбектері», «Шоқан және Манас», 

«Ежелгі  аңыздар»  атты  басты-басты  еңбектері  қазақ  халқының 

көне  тарихын,  мәдениетін,  өнерін,  фольклоры  мен  әдебиетін 

зерттейтін ғылымдарға қомақты үлес болды. Археология мен эт-

нология ғылымдарының негізін қалады.

Әдетте, біздің көпшілігіміз Әлкей Марғұланды археолог және 

этнограф деп білеміз. Бұл орынды. Ал оның ғылыми жолын шо-

лып,  ертеректегі  еңбектеріне  үңілсек,  Әлкей  Марғұлан  ең  әуелі 

фольклорист әрі әдебиеттанушы болғанына көз жеткіземіз.

Фольклористік  қызметін  Әлкей  Хақанұлы  сонау  1930–

1940  жылдары  ел  аузындағы  ескі  сөздерді  және  ел  арасындағы 

қолжазбаларды жинаушы ретінде бастаған. Бүгінгі Петербургтегі 

Шығыстану  институтының  архивінде,  сондай-ақ  өзіміздің 

орталық ғылыми кітапханамыздың қолжазба қорында Әлекеңнің 

1941  жылдары  тапсырған  көптеген  материалы  сақтаулы. 

Мәселен,  Петербургтегі  бір  ғана  архивте  «Марғұланның  кол-

лекциясы»  атаумен  9  қолжазба  жатыр.  Қолжазба  болғанда 

қандай!  Сонау  XVII  ғасыр  арасында  өмір  сүрген  атақты  Софы 

Аллаярдың  шығармасының  1882–1883  жылдары  Азияда  жазы-

лып  алынған  нұсқасы.  Сондай-ақ  XVIII  ғасырда  жасаған  әйгілі 

Сабира Сайқалидің сол хатқа түскен «Курия» атты ортағасырлық 

түркі  тілінде  жазылған  ғашықтық-лирикалық  туындысының 

қолжазбасы.  Әлкей  Хақанұлы  бұл  дүниелерді  1941  жылы 

фондыға тапсырып, олар туралы қысқаша түсінік-мәлімет беріпті. 

Әлекең коллекциясында тағы бір құнды дүние жатыр. ол – Шах 

Xаким  деген  ақынның  «Рисала-и  аруах»  атты  діни-этикалық 

шығармасының  XIX  ғасырда  көшірілген  қолжазбасы.  (Ал,  Шах 

423

Хаким XVIII ғасырдың екінші жартысы мен XIX ғасырдың жиыр-

масыншы жылдарына дейін өмір сүрген шайыр). Бұл қолжазбаны 

да Әлкей Хақанұлы 1941 жылы тапсырыпты.

дәл  осы  жылы  Әлкей  Марғұлан  қазақ  эпосының  шоқтығы 

«Қозы  Көрпеш  –  Баян  сұлу»  жыры  1858  жылы  хатқа  түскен 

нұсқасын тапсырған екен. Жалпы, қазақ фольклоры мен әдебиеті 

мәтіндері қамтылған қолжазбаларды Әлкей Марғұлан 1937 жыл-

дан  бастап  жинаған  да,  оларды  ленинградтағы  Шығыстану 

институтының  қорына  өткізіп  отырған.  Мәселен,  1937  жылы 

«назымбек пен Күлше қыздың зары» атты дастанның XX ғасыр 

басында  жазылып  алынған  вариантын  тапсырып,  оған  «бұл 

поэманың  сюжеті  XVI  ғасырдан  белгілі»  деп  түсінік  береді  де, 

қолжазбаны Баянауылдан тапқанын айтады.

Әлкей  Марғұлан  коллекциясында  XX  ғасырдың  басында 

болған нақып Қожам мен Қаңлы Жүсіптің айтысы (255 шумақ), 

оңтүстік өлкесінде 1914 жылы жазылып алынған Мәмбет ақын-

ның 85 өлеңі, біраз ертегілер мен мақалдар, өлеңдер сақталған.

Міне,  осы  жоғарыда  аталған  Әлкей  Марғұлан  коллекция-

сындағы барлық қолжазбаны қайтару немесе көшіріп алу, оларды 

ғылыми принциппен жариялау әрі зерттеу – алда тұрған үлкен 

міндет.  Егер,  бұл  міндет  орындалса,  біз  тек  Марғұланның  ғана 

емес,  бүкіл  рухани  мұрамызды  зерттейтін  ғылымға  үлкен  үлес 

қосқан болар едік.

Сонымен  қатар  өзіміздің  орталық  ғылыми  кітапхананың 

қорындағы Әлкей Марғұлан тапсырған дүниелер – бір төбе. ол 

қорда 100-ден астам Әлекең өткізген текст жатыр. Жанр жағынан 

олар әр алуан, басым көпшілігі – ертек пен аңыз, сондай-ақ ай-

тыстар, билер сөзі, жеке ақындардың өлең-толғаулары (мәселен, 

Ақан, Майлықожа, Мәделі, Жаяу Мұса, т.б.), төрелерге, датқаларға 

айтқан арнаулары, т.т. Көл-көсір болып жатқан бұл материал да 

жарияланып, ғылыми-зерттеу объектісіне айналуға тиіс.

Әлкей  Хақанұлы  тек  жинаумен  ғана  шектелмеген.  ол 

өзі  жинаған  орасан  мол  фольклор  үлгілерін  зерттеумен  де 

шұғылданған.  Сөйтіп,  Әлкей  аға  1939–1940  жылдардан  ба-

стап,  фольклористік  мақалалар  жариялауға  кіріседі.  Атап  айта-

тын  нәрсе  –  фольклорист  ретінде  Әлкей  Хақанұлы  XX  ғасыр 

басында  Ресейде  қалыптасқан  «тарихи  мектеп»  деп  аталатын 

ғылыми  теория  аясында  қалыптасты.  Сол  бір  жылдарда  жазған 

еңбектерінен  бастап,  1980  жылдарға  дейінгі  зерттеулерінде  ол 

«тарихи мектептің» тұрғысынан айныған жоқ. Сол себепті Әлкей 

424

Марғұлан үшін фольклор – ең алдымен халық тарихының айна-

сы,  ел  өмірінің  әр  тұстағы  көрінісі.  ол  кісі  әрбір  эпостық  жыр-

лардан,  аңыздардан,  жекелеген  сюжеттер  мен  мотивтерден  та-

рих  іздерін  табуға  тырысты  және  кейбір  сәттерде  бұл  ізденісі 

нәтижелі де болды. Біздіңше, ғалымның бұл ізденісінің бірнеше 

себебі болған сияқты. Біріншіден, Әлекең Шығыс институтының 

филология  факультетін  бітіргеннен  кейін  Заттық  мәдениет  

тарихы  мемлекеттік  академиясының  (Гос.  Академия  истории 

материальной  культуры)  аспирантурасында  оқып,  бірнеше 

археологиялық экспедицияға қатысты. Ал мұның өзі жас ғалымды 

тарихқа қарай бұрып, басқа жұрттың ғана емес, өз халқының да 

тарихына қызығушылығын арттырған еді. Екінші себеп, ол жыл-

дары  казақ  тарихын  кең  түрде  көрсететін  заттық,  тіпті  рухани 

мұралар  да  әлі  толық  анықталмаған  болатын.  Міне,  бұл  жағдай 

да  Әлекенді  әрбір  фольклорлық  мәтінге  ғылыми  тұрғыдан  зер 

салуға мәжбүр етті. Үшінші себеп – Әлкей Хақанұлын оқытқан 

ұстаздарының көпшілігі – тарих пен филологияны жетік білетін 

әрі осы екі ғылымды шебер ұштастыра зерттеген оқымыстылар еді. 

осының бәрі айналып келгенде Әлкей Хақанұлын фольклорист-

тарихшы  етіп  шығарды.  Алғашқы  мамандығы  филолог  бола 

тұрып,  1943  жылы  «Историческое  значение  ярлыков  и  пайцзе» 

деген тақырыпта диссертация қорғап, тарих ғылымының канди-

даты болуы тегін емес еді.

Академик  Марғұланның  алғашқы  еңбектерінің  өзі-ақ  оның 

фольклор  мен  тарихты  бірлікте  қарастырғанын  дәлелдейді. 

Мысалға,  оның  1940  жылдары  жазған  «Қазақтың  ерлік 

жырларындағы  тарихи-қоғамдық  сарындар»,  «Қазақ  эпосын 

тудырудағы тарихи мұралар», «Қазақ эпосының өзіндік характері 

мен оның тарихқа қатынасы» сияқты еңбектерін атауға болады. 

осы топқа Әлкей Хақанұлының 1945 жылы қорғаған «Эпические 

сказания казахского народа» атты докторлық диссертациясын да 

енгізуге болады. (Бұл еңбегі үшін ол филология ғылымының док-

торы болды).

Жалпы,  Әлкей  Хақанұлы  фольклордың  негізгі  жанрларын 

түгел зерттегенін айту керек. Батырлар жыры, ғашықтар жыры, 

тарихи жыр, аңыздар, ертегілер, әпсаналар, жұмбақтар әр кезде 

ғалым зерттеулерінің объектісіне айналып отырған.

Марғұланның  өте  білікті  фольклоршы-тарихшы  екендігі, 

әсіресе оның «Қозы Көрпеш – Баян сұлу» жырына, қырғыздың 

«Манас»  эпосына,  сондай-ақ  Қорқыт  туралы  әпсаналарға 

425

арналған зерттеулерінде айрықша көрінді. Қорқыт туралы алғаш 

рет түркияда мақала жариялап, қазақ әпсанасын әлем фолькло-

ристикасына  таныстырды.  Сондай-ақ  Әлекеңнің  аса  көрнекті, 

ғұлама ғалымдығын Шоқан туралы еңбектері де паш етті. Әсіресе 

Шоқан уәлихановтың мұрасын жинастырып, зерттеп, зерделеп, 5 

том етіп, академиялық түрде жариялауы – академик Марғұланды 

әлемдік  деңгейдегі  оқымысты  биігіне  көтерді,  оны  шоқантану 

ғылымының негізін салушы және қалыптастырушы деп орынды 

танытты.

Филолог  ретінде  Әлкей  Хақанұлы  әдебиет  тарихына  да 

қатысты  еңбектер  жазған.  Солардың  ішінде  ерекше  атауға 

тұратын зерттеуі – 1959 жылы жарық көрген «о носителях древ-

ней поэтической культуры казахского народа» атты мақаласы.

Бұл еңбектің қазақ әдебиеттануы үшін маңызы өте зор болды. 

Көп уақытқа дейін қазақ филологиясында ұлттық әдебиетіміздің 

тарихын  XVIII  ғасырдан  басталады,  оның  негізін  Бұқар  жырау 

қалады  деген  концепция  үстем  болып  келді.  Соған  қарамастан, 

Әлкей Хақанұлы 1959 жылы-ақ қазақ әдебиеті ерте заманнан ба-

сталады,  оны  жасаушылар  Қорқыт,  Аталық  жырау  (XIII  ғ.),  Сы-

пыра  жырау  (XIV  ғ.),  Асан  қайғы  (ХV–ХVІ  ғғ.),  Бұқар  жырау 

(ХVІІ–ХVІІІ  ғғ.),  тәтіқара  (XVIII  ғ.)  сияқты  талант  иелері  болды 

деген тұжырым жасады.

Аталмыш  мақаласында  Әлкей  Хақанұлы  ерте  кездегі  қазақ 

әдебиетін  қалыптастырып,  дамытушыларды  жырау,  жыршы, 

ақын,  айтыс  ақыны,  өлеңші,  қара  өлеңші  деп  жіктеп,  олардың 

әрқайсысына сипаттама берді.  ол, әсіресе, жырау мен жыршы-

ны  ерекше  бөліп  алды.  олардың  ежелгі  заманда,  кейінгі  орта 

ғасырда қандай рөл атқарғанын анықтап, жыраулар – ел басы-

на  ауыртпалық  түскенде  дүйім  жұрттың  алдында  толғап,  елге 

басу айтқан, келешекті болжаған дарын иелері екенін дәлелдеді. 

Жоғарыда  аталған  жыраулардың  әрбіріне  тоқталып,  олардың 

шығармашылық келбетін ашты.

Міне, сол 1959 жылы тұңғыш рет ертедегі қазақ әдебиетінің 

өкілдері  деп  аталған  жыраулар  бүгінде  әдебиеттануда,  әдебиет 

тарихында  лайықты  орындарына  ие  болып,  академик  Әлкей 

Хақанұлы  ұсынған  концепция  ұлттық  ғылымымызда  толық 

орнықты. Ендеше, ғұлама Марғұланның еңбектері де, есімі де та-

рихта мәңгі қалды деуге толық негіз бар.

жүктеу/скачать 3,95 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: