Ғылым комитеті М. О. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты Сейіт Қасқабасов
жүктеу/скачать 3,95 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- УДК 821.0 ББК 83.3 (5 Қаз) Қ 44 Қазақстан Республикасының Мәдениет және ақпарат
- М.О. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының ғылыми кеңесі ұсынған
- УДК 821.0 ББК 83.3 (5 Қаз)
- ҚАЗАҚ ЭПОСЫНЫҢ ШОҚТЫҒЫ*
| Қазақстан Республикасы Білім және ғылым Министрлігі Ғылым комитеті М.О. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты Сейіт Қасқабасов Алматы
«Жібек жолы» 2013
УДК 821.0 ББК 83.3 (5 Қаз) Қ 44 Қазақстан Республикасының Мәдениет және ақпарат министрлігі Ақпарат және мұрағат комитеті «Әдебиеттің әлеуметтік маңызды түрлерін басып шығару» бағдарламасы бойынша шығарылды М.О. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының ғылыми кеңесі ұсынған Құрастырушылар: Д. Жақан, А. Машакова, Н. Набиолла, А. Тойшанұлы Жауапты шығарушы: С. Қорабай, филология ғылымдарының кандидаты, доцент
Қ 44 Алтын жылға. Зерттеулер мен мақалалары. – Алматы: «Жібек жолы» БҮ, 2013. – 520 б. ISBN 978-601-294-130-2 Есімі елге белгілі көрнекті ғалым, Қазақстан Республикасы Ұлттық ғылым академиясының академигі, филология ғылымдарының док- торы, профессор Сейіт Асқарұлы Қасқабасовтың бұл жинағында жаңа дәуірдің жаңа ғасырының онжылдығында жарияланған зерттеулері, мақалалары мен баяндамалары енген. Автор ғасырлар бойы халық арман еткен тәуелсіздік мұраттары туралы сыр шертіп, оның әдебиет пен өнер тарихын зерттеуге үлкен бетбұрыс жасаған игі ықпалына назар аудара- ды, жаһандану заманындағы әдебиеттану мен өнертанудың көкейкесті мәселелеріне терең пайымдаулар жасап, «Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарламасы бойынша фольклор, әдебиет және өнер салаларында жүзеге асып жатқан ұлттық стратегиялық маңызы жоғары жобалар ту- ралы кеңінен әңгімелейді. Кітап ұлттық әдебиет мен өнер тарихына құмартқан зейінді қауымға арналған.
ББК 83.3 (5 Қаз) ISBN 978-601-294-130-2
© Қасқабасов С., 2013
© «Жібек жолы» БҮ, 2013 ЗЕРттЕулЕР ИССлЕдовАнИя 4 ҚАЗАҚ ЭПОСЫНЫҢ ШОҚТЫҒЫ* Шоқан уәлихановтың досы, қазақ фольклорын ұзақ уақыт бойы ерінбей-жалықпай жинап, өзінің кең салыстырмалы зерттеулеріне енгізіп, Ресей мен Еуропа оқымыстыларына сол кез үшін тым тосын пікір ұсынған Григорий Потанин «Қозы Көрпеш – Баян Сұлу» жырын «Қазақ эпосының шоқтығы, – деп бағалады да, – оның сюжеті халықаралық, бірақ бірде-бір халық оны дәл қазақтардай ғажайып жырға айналдыра алған жоқ» 1 , –
деп жазды. Айтса-айтқандай, екі жастың бір-біріне ғашық болып, сол махаббат жолында қаза болғанын баяндайтын шығармалар Еуропада да («Ромео мен джульетта», «тристан мен Изольда» т.б.), Азияда да («Жүсіп – Зылиқа», «тахир – Зухра» т.б.) баршылық. Алайда, олар белгілі мөлшерде әдебиленген, өңделген, алғашқы қалпын өзгерткен, былайша айтқанда «мәдениленген». Ал, біздің «Қозы Көрпеш – Баян Сұлу» – өзінің табиғи қасиетін жоғалтпай, «сәбилік» тұрпатын сақтап, далалық келбетін өзгертпеген күйде осы заманға жетіп, тыңдарманын да, оқырманын да, зерттеушісін де таң-тамашаға қалдырып отырған әдемі рухани жәдігерлік, әлі күнге дейін жұртшылықтың қызығушылығын туғызып жүрген және бүгінгі мәдениетіміздің кәдесіне жарап, қоғам өмірінің ру- ханиятында өз орнын тапқан өміршең шығарма. Қазақ фольклоры – мұхит десек, аталмыш жыр сол мұхитта жүзіп жүрген керемет айсберг секілді ұлттық эпосымыздың ара- сынан айырықша оқшауланып тұрады. Қазақ халық әдебиетінің бірде-бір шығармасы мұншалықты елге кең тарамаған. Әзірше қолда бар деректер бойынша оның қазақша және орыс тілінде хатқа түскен 33 нұсқасы бар екені анықталып отыр. Соған қоса бұл жыр – ұлттық фольклорымыздың қағаз бетіне ерте- рек түскен үлгілерінің бірі. Сонау XІX ғасырдың бас кезінде-ақ оның мазмұнын Қазақстанға әртүрлі себептермен келген Еуро- па мен Ресейдің саяхатшылары, шенеуніктері, әскери адамда- ры жазып алып, кейбіреулері мерзімді баспада, газет-журналда жариялаған. «Қозы Көрпеш» жырының танымал болғандығы соншама, орыстың ұлы ақыны А.С. Пушкин өзінің оралға барған сапарында оның қысқаша мазмұнын жаздырып алған. Жырдың
М. Жолдасбековпен бірлесіп жазған. 1 Потанин Г.н. в юрте последнего киргизского царевича // валиханов Ч.Ч. Собрание сочинений. т.4. –А., 1968. – С.298. 5 башқұрт версиясы 1812 жылы Қазанда жарық көрген, ал қазақ нұсқасы 1830 жылы Мәскеуде «отечественные записки» журна- лында орысша басылып шықты. «Қозы Көрпеш – Баян Сұлу» жырының қазақ тіліндегі мәтінін алғаш рет Ғ. дербісәлин 1834 жылы хатқа түсіреді, со- дан сәл кейінірек 1840–1841 жылдары Шыңғыс пен Шоқан уәлихановтар жырдың бірнеше нұсқасын жазып алады. Бұл нұсқалардың кейбірін Шоқан ұстазы н.Ф. Костылецкийге береді, ол өз кезегінде И.н. Березинге жолдайды. Сөйтіп, жырдың бір- неше мәтіні И. Березин жинақтарына енеді. уәлихановтар жазып алған мәтіндердің кейбірі қолжазба күйінде ел арасына тарап, көшіріліп отырғанға ұқсайды. Сондай бір көшірме Аягөзде тілмаш боп істеген А. Фроловтың қолына түседі де, ол оны көшіріп ала- ды. Міне, осылай қазақ тіліндегі мәтіндер, бір жағынан, қолжазба түрінде елге тарап жатса, сонымен қатар жыршылардың орында- уында ауызша тарап, бір жыршыдан екінші жыршы үйреніп, әр жерде орындалып жүрген. Айтылмыш жырдың XІX ғасырда-ақ қазақ тілінде кітап бо- лып шығуы – оның жұрт ішіне өте кең таралуына үлкен себеп болады. Мәселен, в. Радлов пен И. Березин жарияланымдарын есептемегенде, «Қозы Көрпеш» XІX ғасырда 5 рет (1878, 1879, 1890, 1894, 1896 жылдары) жеке кітап болып басылып шыққан. Байқасақ, жыр екі жыл қатарынан жарық көріпті, демек, ол елдің сұранысына сай болған, оның оқырман қауымы аз болмаған. «Қозы Көрпеш – Баян Сұлу» жырының тағы бір ерекшелігі – оның тек қазақ емес, бірнеше түркі халықтарына таралуы. Алтайлықтарда бұл жырдың 6 нұсқасы, башқұрттарда – 28 нұсқасы, татарларда – 22 мәтіні бар екені ғылымға белгілі болып отыр. Сондай-ақ зерттеушілер төлеуіттерде, ұйғырларда бар де- ген пікір айтады. Бірақ бұл жырды кезінде түбегейлі зерттеген Ы. дүйсенбаев ұйғыр нұсқасы «Қозы Көрпешке» мазмұн жағы- нан ұқсамайтынын айтып, оны жырдың версиясы деп айтуға болмайды дейді. Ал, алтайлықтардың «Қозын Эркеш» жырын қарастырған С. Каташ бұл нұсқаны алтай жұрты төлеуіттен алған, ал төлеуіттер оны қазақтардан қабылдаған дейді. Қалай болғанда да, «Қозы Көрпеш – Баян Сұлу» жыры түркі елдерінің арасына кең тараған туынды екені күмәнсіз. Бұл айтқанымыздан шығатын жырдың келесі бір айырмашылығы бар. ол – жыр сюжетінің өте көнелігі. 6 тегінде, фольклорлық шығарманың қай-қайсысын болса да дәл пәлен жылы (жылдарда) пайда болған деп кесіп айту мүмкін емес. Сол сияқты «Қозы Көрпеш – Баян Сұлу» эпосының да шыққан мезгілін нақты атау қиын. Бұл жерде әңгіме осы жырдың бізге жеткен нұсқасы емес, ең алғашқы түп сюжеті қашан және қайда пайда болғандығы жайында болуға тиіс. осы тұрғыдан келгенде, «Қозы Көрпештің» ең әдепкі түп сюжеті сонау түркі қағанатының әлі ыдырамай тұрған шағында, яғни V–VІ ғасырларда, Алтай өңірінде дүниеге келген бе деп топшылауға болатын тәрізді. оған бірнеше дәлел бар. Ең алдымен айтатын нәрсе – жоғарыда сөз болғандай, жырдың сюжеті бірнеше түркі халықтарының фольклорында бар. төлеуіттер мен ұйғырды қоспағанның өзінде алтай халқында 6 нұсқа, татар мен башқұртта 20-дан астам варианттарының болуы – бұл елдер бір-бірінен, не- месе бәрі қазақтан алды деуге негіз бола алмайды. Рас, әр халық версияларын салыстырғанда олардың сюжеттік негізі – біреу екені байқалады, бас қаһармандардың есімдері де ұқсас, олардың іс-қимылы, әрекет-пиғылы да өзгермеген, тек кейіпкерлердің саны әрқилы және олардың кейбір іс-әрекеттері өзгешелеу. Алтай тіліндегі мәтіндер мен башқұрт жырларының сипа- ты көп жағдайда ертегілік болып келеді. олар «Қозы Көрпеш – Баян Сұлу» жырының ең әуелгі түп сюжеті туралы біршама мәлімет береді. Мұндағы түп сюжет – кейіпкердің үйлену (кей- де ерлікпен, кейде қиыншылықпен) тарихы. оның жалпы түзілісі мынадай болып келеді: Екі адам (хан, бай, т.т.) перзенттерін ерте атастырып қояды. Біреуі (әдетте, жігіттің әкесі) әртүрлі себептермен опат бола- ды. Екіншісі жетім ұлға қызын бергісі келмей, алыс бір жаққа көшіп кетеді. Жігіт ержетіп, қызды іздеп шығады, жолда әртүрлі қиындықтарды, кедергілерді жеңіп, қалыңдығының аулына басқа кейіпте келеді. ол ретін тауып, қызбен тіл табысады, өйткені қыз да оны күтіп жүреді. Екі жастың қосылуына қыздың әкесі мен оның адамдары қарсы болып, неше түрлі айла-шарғы, қастандық жасайды. Екі ғашық ақыр аяғы мерт болады (кейбір версияларда қосылады). Міне, осы түпкі сюжетті түркі қағанаты ыдырап, туыс тайпа- лар бөлініп, өзді-өзі отау тігіп кеткенде, әрқайсысы өзімен бірге ала кеткен, сөйтіп, бір сюжетті әрқайсысы өзінше баяндаған. Әлбетте, ұзақ ғасырлар ішінде оның ішкі мазмұны да, сипаты да, 7 орындалу түрі де өзгеріске ұшыраған, соның әсерінен әр халықта бұл сюжет әрбасқа жанрда баяндалатын болған. Әр халықтың қоғамдық дамуы мен мәдениетіне сәйкес көне сюжет бірінде ертегі, екіншісінде аңыз, үшіншісінде жыр түрінде әңгімеленген. Алтайлықтардың фольклорында бұл сюжет батырлық ертегі заңымен өрілген. Алтай нұсқасы ең алғашқы сюжеттің белгілерін молырақ сақтаған, онда мифологиялық сарын басым. Сол сияқты башқұрт версиясында да ертегілік мотивтер мен мифологиялық кейіпкерлер ұшырасады. Алайда, олардың архаикалық мәні сәл өзгерген. Мысалы, бас кейіпкерге қастандық істейтін дию- перілер алтай нұсқасына қарағанда басқа мақсат көздейді: олар – Қарабайға да, оның баласы Қозыға да мұсылман болғандары үшін қас. Ал, Қарабай мен Қозыға көмек беруші болып ақ сәлделі әулие көрінеді, ол өзі желеп-жебеп жүрген бас қаһарманға ылғи Мұхамед пайғамбарды есте ұстап, соған сиынып жүруді өсиет етеді. Көне сюжеттің, дәлірек айтқанда кейіпкерлердің исламдық сипат алуы, әсіресе, татар версияларында басымырақ. Жалпы, татар тіліндегі мәтіндер ертедегі сюжеттің дастанға айналғанын көрсетеді. олардың барлығы дерлік Сібір татарларынан жа- зылып алынған және бәрі қара сөз түрінде, тілі, негізінен, қазақшаға жақын. Мәтіндердің ішінде өлең жолдары кездеседі және бақташылық өмірдің белгілері айқын көрінеді, тіпті кейбір варианттың мазмұны қазақтікімен бірдей, әрі татар тұрмысында жоқ мал шаруашылығы мен оның ұғымдарын сақтап қалған. Мы- салы, Қозы қой бағып, оны кешке қораға айдап келеді, отардағы кәрі қойлар Қозыны танып қояды, т.с.с. Әсіресе, өлеңмен айтыла- тын жәйттерде ескі бақташылық, малшылық өмірдің элементтері, қазіргі татар тілінде жоқ мал атаулары, көшпеліліктің белгілері мол. Бір ғана мысал келтіруге болады. Қозының өлгенін айтқан әкесіне Баян былай деп жауап қайтарады: Өернең байталын өерге син кушсаң, атай, Өерге аны қушарға айғырың булса, атай! Өердән өерге кушарга, атай, Өерсек байталың минме идем, атай? 1 1
8 осы шумақтағы «үйір, байтал, айғыр, үйірсек» сөздері тек мал шаруашылығымен шұғылданатын елдің лексикасы екені күмәнсіз. Жалпы, татар тіліндегі мәтіндердің Сібірден жазылып алынуы, оларда көшпелі-бақташылық өмірдің суреттелуі, дастандардың тіл жағынан қазақ тіліне жақын болуы мынадай ойларға жетелейді. Сырттай қарап, татарлар бізден алған деп те топшылауға болады. Бірақ тереңдей барласақ, мәселенің тамы- ры тарихта екенін аңғара аламыз. осы күні «Сібір татарлары» деп аталып жүрген ел – Алтын орда құрамында, кейін Көшім хандығының ішінде болған түркі тайпалары. олар өз заманында көшпелі-бақташылық өмір салтын құрғаны белгілі. Ресей жаулап алғаннан кейін Сібірдегі түркілерді түгелімен «татар» деп атаған. орыстар XІX ғасырда өздері жаулап алған әр аймақтағы түркі халықтарын «Кавказ татарлары», «Қырым татарлары», «Еділ та- тарлары», «Сібір татарлары» деп атай берген. Ақиқатында олар әртүрлі түркі тайпаларынан құралған ұлыстар еді. Қазіргі шақта «Сібір татарлары» деп аталып жүрген жұрт та – шын мәніндегі татар емес. олардың «татарлануы» Ресейдің Көшім хандығын жаулап алғаннан кейінгі тұсқа шақ келеді. Ресей отаршылдары ол елге Қазан молдаларын жіберіп, медресе, мешіт ашып, ислам дінін тарату мен татар тілінде шыққан кітаптарды оқыту арқылы татарлық менталитет қалыптастырған және өзінің саясатын жүзеге асырып отырған. демек, Сібір татарларынан жазылып алынған дастандар – ежелгі түркі қағанаты кезінде пайда болған түп сюжеттің Алтын орда мен Көшім хандығы құрамдарында өмір сүрген түркі тайпалардың арасында жырланып, кең тараған фольклорлық шығармалардың біздің дәуірге жеткен үлгілері. олай болса, «Қозы Көрпеш – Баян Сұлу» жырын біреуден біреу қабылдап алған деп қарамай, оны байырғы түркі жұртының бірлігі заманында пайда болған түп сюжеттің әр халық өзінше жыр- лап, көркем туындыға айналдырған ортақ жәдігері деп түсінген абзал.
«Қозы Көрпеш – Баян Сұлу» жырының ең түпкі сюжеті алғаш рет түркі қағанаты тұсында пайда болғанының тағы бір дәлелі – топонимдер. Жырдың әр халықтағы негізгі версияларын- да оқиғаның басталатын жері – Алтай өңірі, Ертістің бастау алар жері, яғни көне түркілердің ата-мекені. Сондай-ақ оқиғалардың өтетін жерлері де қазіргі Шығыс, Солтүстік-Шығыс Қазақстан 9 аймағы, кейбір қазақ нұсқаларында орталық Қазақстан мен Жетісудың солтүстігі қамтылады. Бұл өлкелерде де ертеде түркі тайпалары мекендеген болатын. Сонымен қатар жетімге қызын бергісі келмей үдере көшкен байдың (ханның) мекен іздеп шарлаған жерлері де – сол Алтай мен Балқаш арасы. Жырдағы кейіпкерлер тіпті Алтайдағы Мұзтауға, яғни көне түркілердің Өтукеніне дейін барады. дәлірек айтар болсақ, Айбастың үйі осы Мұзтауда болады. «Қозы Көрпеш – Баян Сұлу» жырының оу-баста қалай шыққанын бүгінде анықтау мүмкін емес. оның түп сюжеті – кейіпкердің үйлену тарихы – ғылымда өте ерте заманда, рулық қауым кезінде, мемлекетке дейін пайда болып, фольклор шығармасына өзек болады деп есептелетіні белгілі. Бұл сю- жет көбінесе ертегі жанрында әңгімеленеді. онда кейіпкердің барлық іс-әрекеті үйленуге, шаңырақ көтеріп, отау құруға бағышталады да, ең соңында ол қалаған қызын алып, мұратына жетеді. Айтылмыш сюжет эпоста да баяндалады, бірақ мұндағы қаһарманның көздегені – тек үйлену емес, өзінің елін қорғау. дей тұрғанмен, кейбір жырларда батырдың ерлікпен үйлену та- рихы – негізгі оқиға болады, немесе батырдың шапқыншы жауға тойтарыс беруімен қатар баяндалады. Ал, «Қозы Көрпеш» сияқты ғашықтық жырларда үйлену туралы ежелгі сюжет қаһармандық сипатта айтылмайды, мұнда кейіпкерге ерліктің орнына неше түрлі бөгеттерден, кедергілерден өтуге тура келеді. Ғылымда оны «қиындықпен үйлену сюжеті» деп атау орныққан. Егер біз осы тұрғыдан келер болсақ, «Қозы Көрпештің» түп сюжеті түркі қағанатының біртұтас мемлекет болып қалыптасқанына дейін пай- да болған деп болжауымызға тура келеді. демек, әуелгі түп сюжет түркі қағанаты тұсында фольклорлық тұтастану процесіне түскен де, жұртқа тараған. Кейін қағанат ыдыраған кезде бөлінген тайпа- лар ел арасында айтылып жүрген аңыз-жырды, ертегіні өздеріне иемденіп, әрі қарай әңгімелеп, дамытып әкеткен. Әрине, бөлінген тайпа-ұлыстар томаға-тұйық өмір сүрген жоқ, олар бір-бірімен аралас-құралас, тығыз қатынаста болған. осындай жағдайда бұрыннан белгілі сюжетке құрылған шығарманы бір-бірінің өзінше жырлағандарын да тамашалап, ауыс-түйіс жасауы да ғажап емес. Мұндай процесс, әсіресе, Алтын орда тұсында, яғни туыс: тайпалардың қайтадан бір мемлекет құрамына енген шағында күшейе түскен. ол мемлекет құлағаннан кейін жеке отау құрған 10 хандықтарда енді бәріне ортақ фольклор тағы да әр халықта өзінше өмір сүреді. Бірақ соның өзінде де ағайынды халықтар арасында байланыстар үзілген жоқ, сауда-саттық, туыстық қатынаспен бірге мәдени де араласу болып жатқаны күмәнсіз. Ендеше, қазақ, башқұрт, алтай, татар, төлеуіт елдерінің фольклорындағы «Қозы Көрпеш – Баян Сұлу» жырының бір-біріне өте ұқсас болуы, біріншіден, олардың тарихи-генетикалық туыстығымен байланысты болса, екіншіден, олардың өзара тарихи- мәдени қатынастарының нәтижесі деп ой түюге негіз бар. Соңғысының, яғни ауыс-түйістің рөлі басымырақ болғанға ұқсайды. Жырдың барлық халықтардағы версиялары жал- пы мазмұн жағынан ғана емес, көптеген мотивтер мен си- туациялар бойынша, тіпті бас кейіпкерлердің есімдерімен де, сондай-ақ олардың іс-әрекеттерімен және олар ұстанған салт- ғұрыптармен де ұқсас. Егер жүйелеп айтар болсақ, ортақ жәйттер мыналар. Бас қаһармандардың есімдері негізгі түбірлерін сақтай оты- рып, фонетикалық және инверсиялық өзгерістермен айтылады. Қазақта: Қарабай, Сарыбай, Қозы Көрпеш, Баян Сұлу, Қодар; алтайлықтарда: Қара хан (Қаратыхан), Ақ хан, Қозын Эркеш (Кёзюйке, Кёзил), Байым-Сұр, Қодур уул, Қарықпай, Сарықпай; башқұрттарда: Қарабай, Сарыбай, Кузыйкүрпәс, Маянһылу; та- тарларда: Қара хан, Ақ хан, Кузы Көрпә, Баянсылу (Пайансылу), Қара Қалмақ. Шығармадағы ортақ мотивтер мен ситуациялар тізбегі біршама, атап айтқанда: екі перзентсіз (ұлсыз) адамның аңға шығуы, екеуінің уәделесіп, құда болуы, ұлдың әкесінің қазаға ұшырауы, жетімге қыз бермеу үшін қалыңдық әкесінің көшіп кетуі; Қозы Көрпештің қыз туралы естіп, шешесінен сұрауы, шешесінің қарсы болуы, Қозының жолға шығуы, жол бойында алуан түрлі кедергілерге тап болуы, шаршаған Қозыға ғайыптан пайда болған кереметтердің көмегі; Қозының тазша кейпінде қалыңдығының ауылына келуі, Баянмен табысуы; екі ғашыққа бір әйелдің қас болуы, қыз әкесі мен оның жақтастарының Қозыға арақ беруі, Қозының Баян көмегінің арқасында құтылып кетуі, оның Шоқтерекке барып паналауы; ғашықтарға торғайдың дәнекер болуы, торғайды қаскүнем әйелдің ұстап алуы, Қозының қайда екенін біліп алуы; дұшпандардың Қозыны өлтіруі, ол тура- лы Баянға хабарлауы, Баянның әкесіне ауыр сөз айтуы, Қозының 11 қасына барып өлуі; екеуінің бір жерге жерленуі, екі бейіттің үстіне гүл (ағаш) өсуі; Қодардың тікен болып шығуы. Әрине, бұл ұқсастықтар тегін емес. Зады, жоғарыда айтқанымыздай, туыс халықтардың версиялары, оу-бастағы бірлігінен ғана емес, бір-біріне жасаған әсерінен де біраз ортақ қасиеттерге ие болған тәрізді. Бұл халықтардың тығыз байланы- ста болғандығы тіпті осы жырдың мына бір фактісінен-ақ көрініп тұр. Башқұрттардың бір вариантында Қозы Көрпеш – башқұрт жігіті де, Баян – қазақ қызы, олардың әкелері де, күллі жұрты да бір-бірімен аралас-құралас жүреді, бірін-бірі ас-тойларға, жиындарға шақырып жатады. Міне, осылай төскейде малы, төсекте басы қосылып жатқан ағайынды халықтардың фольклоры да, ән-күйі де бір-бірінен ауысып, сіңісіп, тума дүние ретінде қабылданып кеткен. «Қозы Көрпеш» жырының әр халықта соншалықты ұқсас болуы осындай жағдайға байланысты ма деп ойлаймыз. тіпті бас қаһармандардың есімдері мен Шоқтеректің бірдей болуы еріксіз осындай түйінге әкеледі. Алайда, сол Қозы мен Баян қазақ па, башқұрт па, не та- тар ма, яки алтайлық па? яғни, оларды дәл қазіргі бір ұлттың өкілі деу қиын. Әр халық бұл жырды ерте заманнан жырлап келе жатқандықтан Қозы мен Баянды өзінің адамы деп есептейді. Бірақ мұншалықты жақындық болғанымен эпостың ұлттық версиялары жанрлық табиғаты жағынан әр басқа. Башқұрт, та- тар, төлеуіт, алтай нұсқалары проза түрінде болғанымен біреуі – батырлық ертегі, біреуі – дастан, біреуі – жай ертегі, енді біреуі – қара сөз бен ішінара өлең араласқан шығарма. Бұлардың бәрінен ерекшеленіп тұратыны – қазақ эпосы. оның барлық вариан- ты да поэзия үлгісінде, нағыз жыр ретінде өмір сүрген. Мұның, біздіңше, өзіндік себептері бар. Қазақтан басқа жоғарыда аталған түркілер көшпелі бақташылықтан ерте айырылған. Ресей жау- лап алғаннан кейін олар дәстүрлі өмір салтын өзгертіп, түгелімен отырықшылыққа көшкен, қала тіршілігіне ыңғайланған. Соның салдарынан оларда байырғы эпикалық дәстүр әлсіреген, ауыз- ша ұзақ жыр орындау машығы өшкен. Бірен-саран көлемді жыр башқұрттар мен алтайлықтарда сақталған, бірақ жалпы қауым жыршылық дәстүрден қол үзіп қалған. Біздің заманда жазылып алынған «Қозы Көрпеш – Баян Сұлу» жырының өзге халықтарда проза түрінде (кейбірінде өлең аралас) болуының себебі осында ма дейміз. 12 Қазақтың «Қозы Көрпеш – Баян Сұлуына» келер болсақ, қай нұсқасын алсақ та – ағып тұрған жорға жыр, жарқырап тұрған сөз маржаны, нағыз классикалық эпостың өзі. Мұның да өз себебі бар. Ана ұлттарға қарағанда қазақ халқы Ресейге кеш қарады және өзінің көшпелі-бақташылық өмірін XX ғасырға дейін ежелгі қалпында сақтап келді. Соның арқасында алаш жұртының дәстүрлі мәдениеті бұзылмай, жыршылық өнер еш толастаған жоқ, ал мұның өзі эпикалық дәстүрді жақсы күйде сақтап қана емес, дамыта түсуге мүмкіндік берді. Фольклорлық, соның ішінде эпикалық поэзия тіпті XX ғасырдың алғашқы ширегінде де толыққанды өмір сүріп жатты. Ал, ХVІІІ–ХІХ ғасырларда қазақ даласының бұлбұл жыршылары, эпостың қаһармандық та, ғашықтық та, тарихи да, дастандық та түрлерін қардай боратып, олардың бұрынғысын орындап қана қоймай, жаңасын да қоздатып жүрген болатын. Міне, Шыңғыс пен Шоқан уәлихановтардың, в. Радловтың, И. Березиннің, Г. Потаниннің, тағы басқалардың жинап-жариялап жүрген «Қозы Көрпеш» жырының нұсқалары – осындай эпикалық дәстүр мен жыршылық өнердің үдеп тұрған тұсында хатқа түскен мәтіндер. демек, қай жағынан бол- са да төрт аяғынан тік тұрған қазақтың «Қозы Көрпеш – Баян Сұлуы» басқа халықтарға молырақ әсер еткен болуы керек және сонымен қатар қазақ эпосы Алтайдан шыққан көне сюжеттің ағайынды түркі халықтары фольклорында қаншалықты әдемі жырға айналғанын айқын көрсетеді. Эпостың қазақ версияла- ры өзінің поэзиялық түрде болғанымен ғана емес, сондай-ақ образдардың сомдалуымен, тілінің өрнектілігімен, әуенділігімен және көне діни нанымдар мен мұсылмандық түсініктерді шебер ұштастыруымен, көшпелі-бақташылық тіршіліктің өзіне ғана тән әсемдігін даланың қатал дүлейлігімен жымдастырып, бәрін жара- сты етіп көрсете білуімен оқшауланып тұрады. Қазақтағы «Қозы Көрпеш – Баян Сұлудың» осынша- ма көркем болуы – сөз жоқ, көп ғасырдың жемісі, көптеген жыршы-ақындардың еңбегі. осы жырға арналған зерттеуінде Мұхтар Әуезов былай дейді: «Бізге мәлім болған «Қозы Көрпеш – Баян Сұлу» жырларының кейбір варианты ерте заманның өзіне байланысты айтылса, енді біреулері бергі ХVІІІ–ХІХ ғасырда өңделіп жаңғырған. Және кейде «ноғайлы» деген ескі атаулары жойылып, оның орнына Кіші жүздің Шеркеш руы, не орта жүздің Бағаналы (найман) руларының аттары атала- 13 ды. Бірақ бұл нұсқалардың қай-қайсысын алсаңыз да, алғашқы сюжет асылы – біреу. Әр дәуірдің, әр жердің ақындары өз ортасындағы тыңдаушыларының ыңғайына тартқанымен, оның негізгі мазмұны, оқиға желісі бір арнаға саяды» 1 . Ұлы Мұхаң бір эпос туралы ғана сөз қозғап отырса да, жалпы фольклор теориясының бірнеше заңдылығын қамтып кеткен. оның бірі – фольклорлық процестің ерекшелігі. яғни бірде-бір фольклорлық шығарма кейінгі ұрпаққа сол алғашқы қалпында жетпейді, оның түп сюжеті сақталады, бірақ ауыздан-ауызға көшкенде оқиға күңгірттенеді, қоспалар көбейеді, айтушылардың ой-пікірі енеді, немесе тыңдаушылардың талабы ескеріледі. Екінші заңдылық – фольклорда орын алатын тарихи тұтастану (циклизация). Мұнда әр дәуірдің шындығы, фактісі, оқиғасы, адамдары ара- ласып кетеді. Себебі, әр дәуір мен қоғамның талабы бойынша бұрынғы шығарма қайта жаңғырып орындалады да, сол шақтағы көкейкесті делінетін қажеттіліктер шығармаға енеді, сөйтіп, не ескіні ығыстырады, не өзгертеді, не қатар пайдаланады. Мұхаң айтып отырған «ноғайлының» ығысып кетуі осыдан. Үшіншісі – географиялық тұтастану. Әдетте, жырдың өзінің ареалы бола- ды, оқиға белгілі бір өлкеде өтеді. Сонымен қатар жыршылар өзі жүрген жерлерді, немесе өзінің ру-тайпасы мекендеген аймақты қосып отыруға тырысады. Сөйтіп, кейде бір шығарманың бөлек варианттарында кейіпкердің іс-әрекеті тұрақты ареалмен қатар басқа да жерде өтіп жатады. осы айтылған фольклор заңдылықтары «Қозы Көрпеш – Баян Сұлу» эпосында да бар. оның үстіне мұнда фольклорға тән ғұмырнамалық та тұтастану айқын, яғни шығармада бас қаһарманның туғанынан бастап қаза болғанына дейін, яғни оның бүкіл ғұмыры қамтылады. тіпті Қозы мен Баянның өмірге келуіне дейінгі жағдай, яғни перзентсіз екі қарияның тағдыры баянда- лады, ал мұны ғылымда пролог деп атайды. Бұл мотив дүниеге келетін кейіпкердің ерекше адам болатынын, оның құдайдан тілеп алған бала екенін көрсету үшін пайдаланылады. «Қозы Көрпеш» жырының кейбір варианттарында эпикалық фольклордың тағы бір дәстүрі қолданылады. ол – Қозы мен Баянның арманы- на жетіп, олардың Күлеп деген баласы болғанын әңгімелейтін эпилогтың болуы. Міне, осының бәрі «Қозы Көрпеш – Баян Сұлу» жыры біздің дәуірімізге жеткенге дейін талай өзгеріп- 1 Қазақ әдебиетінің тарихы. 1-т. Бірінші кітап. – А., 1960. – 511–512-бб. 14 өңделгенін, шыңдалып-шымырланғанын көрсетеді. Бұл ойымыз- ды Мұхтар Әуезовтің мына сөздері тамаша қуаттайды. Абай тура- лы айта келіп, Мұхаң былай деп жазады: «Белгілі әнші-күйші емес, жәй орташа айтушыларға да халық жырларын немесе өз тұсындағы ақындар жазған дастандарды жырлатып отырады. топай Бейсембай деген ақынға «Қозы Көрпештің Жанақ үлгісімен жырла деп тапсырады. Бірақ бар өлеңін бір қалыпта әуенмен айту жол емес деп, Қарабай, Қодар, тазша, Сақау қатын, Баян, Қозы – барлығына кей сөздерін өз әуенімен айтқызатын болады»
1 . осылай Абайдың нұсқауымен жырланған «Қозы Көрпеш – Баян Сұлу» жырының бір вариантын Мұхтар Әуезов 1936 жылы жарыққа шығарады, ал енді бір варианты Г.н. Потаниннің қолына түседі. оның түпнұсқасы томск университетінің кітапханасында сақтаулы. Мұның мәтіні тұңғыш рет 1972 жылы «Казахский фоль- клор в собрании Г.н. Потанина» атты жинақта қысқартылып ба- сылды. толық күйде ол 1988 жылы біршама редакцияланып жа- рияланды. Өкінішке қарай, осы нұсқаны кейбір зерттеушілер Абайдың өзі жазған деп жүр. олай емес. дұрысында, ол Абайдың тапсырмасымен қайта жырланып, жазылып алынған. Қанша әдемі дегенмен бұл жыр Абайдың стиліне келмейді. Айтылмыш вариант Г.н. Потанин архивінен алынып, осы жинақта жарияланып отыр. Сонымен, біз оқып жүрген «Қозы Көрпеш – Баян Сұлу» жыры – ұлттық фольклорымыздың ең асыл маржандарының бірі, бірақ бұл қалыпқа ол бірден жетпеген. оның ең алғашқы түп сюжеті ауызекі әңгіме немесе аңыз, яки ертегі түрінде айты- лып, фольклорлық түтастану процесіне V–VІ ғасырларда түскен болу керек. оның поэзиялық шығармаға айнала бастауы ХІ–ХІІ ғасырларға, яғни қыпшақ дәуіріне тұспа-тұс келеді. Бұл сюжеттің (әр жанрлық түрде болса да) тек қыпшақ тілді түркі жұртында сақталуы соны айғақтайды. Үлкен жыр, я болмаса батырлық ертегі үлгісінде орындалған кезі – Алтын орда заманы деп топшылауға болатын тәрізді, өйткені жырдың барлық ұлттық версиялары осы мемлекеттің негізін құраған халықтардан табылғаны белгілі. Ал, көне сюжеттің көлемді эпикалық туындыға айналуы ХVІ–ХVІІ ғасырларда, Қазақ хандығы тұсында жүзеге асқан да, ол осы күнгі қалпына ХVІІІ–ХІХ ғасырларда келіп, классикалық эпос болып қалыптасқан. 1 Қазақ әдебиетінің тарихы. 2 т. Бірінші кітап. – А., 1960. 367-б. 15 Классикалық эпос болғанда да оның ең лирикалық түрі – ғашықтық жыр үлгісінде дамып, соған тән барлық қасиетті бой- ына дарытқан. Мұнда нағыз өнерге лайық ширатылған сюжет, қызғылықты мазмұн, сомдалған образдар, шиыршық атқан кон- фликт, жүйелі композиция, кестеленген өрнекті тіл бар, яғни бұл шығарма – болмысты көркем түрде бейнелеген таза сөз өнерінің туындысы болып шыққан. Бір ғажабы – бізге жеткен нұсқалардың біразында жалпы фольклорда, соның ішінде эпоста көп кездесе бермейтін кейіпкерлердің өсіп-жетілу динамика- сы мен ішкі сезімдері көрініс тапқан. Мұны Қозы мен Баянның бейнелерінен айқын көруге болады. олардың туғаннан кейінгі ғұмыры батырлық эпостағыдай суреттелмейді. Екеуі де «сағат сайын» өспейді, жастайынан ересен қимылға бармайды. Қозы өзі қатарлы балалармен асық ойнап өседі, кәмелетке жеткенде ғана Баян туралы естіп, есейгенін сезеді. Баян да он төрт жасқа дейін ештеңе ойламай, еркелеп өседі, тек он төртке толғанда ғана Ай мен таңсықтың айтуынан Қозыға деген сезімге беріледі. Жырда Қозы мен Баянның бір-біріне деген махаббаты да бірден лап ете түспейді. олардың сүйіспеншілігі өрбу, күшею үстінде көрсетіледі. Қозы алғаш рет анасынан Баянның өз қалыңдығы екенін естігенде, ол бірден ғашық болмайды. Бірақ оны іздеп шығады, себебі ол қыз – Қозының әкесі атастырып қойған қалыңдығы. Әуелде сол қалыңдықты көргісі келеді, оған қызығады, алайда әлі есін жоғалтатындай ғашық емес. Баян тура- лы әркімнен естіген сайын ынтыға түседі. тек қалыңдығын іздеп жүргенде, ұзақ жолда шаршап, қиналған тұста қызығушылық енді ынтық сезімге айналады. Бірақ әлі ғашық емес. тек Баян- ды көргенде ғана оны махаббат оты шарпып, ол қызды ынты- шынтымен сүйеді, ғашықтық сезімге оранады. Қозының осы сезімін жырдың өзі де екі кезеңге бөледі. Баянға жолыққанға дейін ол «айдай Қозы» деп аталса, екінші кезеңде «ер Қозы» деп аталады. Баян Сұлу да Қозыға ә-дегеннен ғашық болмайды. оған Қозы туралы жастайынан Ай мен таңсық айтудай-ақ айтқан. Өзінің атастырып қойған жары екенін біліп, бір іздеп келер деп іштей күтіп жүргені рас, бірақ жігітті көрмейінше қыздың жүрегі лау- лап жанған жоқ. Егер бұрын есімін естіп, сырттай білдірмей күтіп жүрсе, Айбастан Қозының жайын естіген соң Баян енді жай қызығып қана қоймай, Қозыны бір көруге ынтық болады. осы ынтызарлық күшейе түсіп, жүрегінен от тұтатады. Сонда да ол
16 Қозыны әлі «сүйікті жарым» деп емес, «құдай қосқан жарым» деп, оны тосып жүреді. тек Қозыны көргенде ғана оны махаббат сезімі еркінен тыс билеп, қыз басымен ұйықтап жатқан жігітке өзі баруға мәжбүр етеді. осыдан кейін ғана екі жас өздерінің таза сезімін қорғайды, ғашықтық отына күйіп, соның құрбаны болады... осылай адам сезімін біршама дамыта көрсету – ғашықтық жырдың зор табысы. Әрине, мұнда әлі психологизм жоқ, бірақ бұл бүкіл фольклорға тән заңдылық. Ғашықтық эпостың басты мақсаты – ерлікті емес, махаббатты жырлау, шайқасты емес, сүйіспеншілік үшін күресті дәріптеу, сол себепті мұнда ел ішіндегі бейбіт өмір, халықтың тұрмысы, салт-ғұрпы молырақ көрініс та- бады, кейіпкерлер соғыс алаңында емес, имандылық майданын- да айқасады. Сондықтан бұлардағы бас кейіпкер – елді жаудан қорғаған батыр емес, ол өзінің бақыты үшін күресуші ер. Әлбетте, эпос оны да дәріптейді, көтермелеп суреттейді. Сондықтан да Қозы – қалың жаумен шайқасқан батыр болмаса да, өз заманының идеалдық қасиеттерін бойына сіңірген ер ретінде бейнеленеді. ол «сегіз қырлы, бір сырлы» жігіт, қандай жағдайда болса да осы қасиетінен танбайды. Қажет болған кезде ол құдайдан тілеп алған бекзада болса да, қойшының да кебін киеді, малшы-жалшы ретінде де жүреді; Қодар қодыраңдап, мазалағанда қайратты ер екенін де көрсетеді, ал Баян бірден танымағанға әжептәуір қамығып, айдалада өзінің зарын төгіп, толғанады, сөйтіп өзінің нәзік жанды адам екенін де аңғартады. Қозы – мінезге де өте бай жігіт, ол бекзаттығын сақтап, қиын жағдайда да өзін ұстай біледі. Қарабайдың үйіне ең алғаш келген Қозы, қаншалықты Баянға құмартып тұрса да, өзінің кім екенін сездірмейді, Қарабайдың сөздеріне жұмбақтап жауап береді. Қозы – өте батыл әрі тәуекелшіл адам. Анасы қанша қарсы болса да, тіпті неше түрлі қиындыққа ұшырайтынын айтса да, Ба- янды іздеуге тәуекел етеді және осы жолда небір кедергілерден өтеді, басына түскен ауыртпалықтың бәрін жеңеді. Алған бетінен қайтпайтын Қозы тіпті Қарабай бастаған топтың оған қастандық жасау үшін әдейі өткізген тойына, Баян қаншама айнытса да, ба- рып, аңғалдықпен арақ ішеді, сөйтіп олардың торына түсіп қала жаздайды. Қозы Көрпештің аңғалдығы оның Қодарға сенгенінен де көрінеді. «Батыр аңғал болады» деген халық түсінігін жыршы- лар Қозының бейнесін сомдау үшін пайдаланған. Қозы Көрпеш – ғашықтық жырдың кейіпкері болса да, қайрат пен күштен, батырлық айла-тәсілден құралақан емес.
17 Баянға келгенге дейін жыр оны «айдай Қозы» деп атап, бозбала түрінде көрсетсе, сүйікті жарына қосылғаннан кейінгі тұста ол «ер Қозы» деп аталады және оның бұдан кейінгі іс-қимылы оның ер- жеткен жігіт қана емес, шынымен ер екенін дәлелдейді. Қодармен «аударыспақ» ойнағанда, Қодарға көмектескен тоқсан серімен жұлысқанда Қозы Көрпеш нағыз батырларша қимылдайды, олар- ды күшімен де, айла-тәсілмен де жеңіп, ел алдында масқара қылады. Қозының батырға лайық күш-қуаты бар екенін көрген Қодар мен тоқсан сері одан қаймығып, іштен тынса, Баян бастаған қыздар оның ержүрек, ешкімге есесін жібермейтін батыл жігіт екеніне көздері жетіп, іштей қуанышқа бөленеді. Қозы Көрпеш сертке де берік, достыққа да адал. Өзіне тісін қайрап жүрген Қодар мен Қарабайлардың оны қолға түссе аямайтынын білсе де, Баянға бер- ген сертін бұзбай, ауылға келіп жүреді. Сондай-ақ Қодар бастаған тоқсан содырдан қашып кеткен Көсемсарымен жапан түзде до- стасып, ол Қодардың қолынан мерт болғанда қатты қапаланып, Көсемсарының қасында болмағанына өзін кіналайды. Жоғарыда аталған қасиеттердің бәрі бір Қозының басында болуы, сөз жоқ, эпостың өмірдегі нақты адамды емес, армандағы идеалды бейнелеу мақсатынан туған жәйт. Бұл – бүкіл фольклордың заңдылығы. Жырда Қозы Көрпеш қаншалықты мадақталса, Баян да соншалықты дәріптеледі. оның Қозы сияқты құдайдан тілеп алған бала болуы, Қозымен бір күнде тууы – идеал жігітке лайық қыз дүниеге келгенін хабарлайды. Баян Сұлу – өз заманындағы қазақ қызының идеалы. Жыршылар оның бойына қазақ әйелінде болуға тиісті барлық асыл қасиетті жинақтаған. ол – сұлу қыз, адал қалыңдық, қамқор әйел. осы үш рөлде Баян үш кезеңнен өтеді. Қозы Көрпеш туралы, оның кім екені, қандай өмір кешіп жатқаны жайлы Айбастан естігенге дейін Баян жырда «Қыз Баян» деп аталады, яғни ол әлі нағыз қалыңдық емес, «Баян еркеш» бо- лып жүреді. Қозы Көрпеш жайынан қаныққаннан соң Баян енді бұрынғы Ай мен таңсық сөздерінің рас екеніне көзі жетіп, өзін Қозының нағыз, «заңды» қалыңдығымын деп есептейді, жігіттің келуін асыға күтеді. Зарыға күткен Қозысы келіп, екеуі жасы- рын қосылғаннан бастап Баян өзін нағыз қамқор әйел, күйеуінің тілеуін тілеген адал жар ретінде көрсетеді. Баянның бейнесін жасауда жыршылар өте ұтымды әдіс қолданған. Жырдың ортасына дейін Баян туралы мардымды ештеңе айтылмайды. тек оның туғаны, әкесімен көшіп кете
18 барғаны әңгімеленеді. Қозы Көрпеш ашуланған кемпірден кездейсоқ Баян туралы естіп, анасынан оның жай-жапсарын білгенннен соң ғана, онда да Қозы қызды іздеп сапарға аттанғаннан кейін, Баян туралы сөз болады. Соның өзінде де Баян әлі сахнаға шықпайды. ол туралы жыршы айтады да, оны сырттай сипаттай- ды. Жалпы, жырда Баян бірнеше кісінің: жыршының, Айбастың, Қарабайдың қойын баққан тазшаның, Баянды іздеп жүрген тоқсан серінің, ең аяғы Қозының өзінің көзімен суреттеледі. Сонымен, он төрт жасқа толған Баянды алғаш рет жыршының өзі таныстырып, барынша көрікті етіп бейнелейді. Жыршының сөзімен айтқанда, Баян «тал шыбықтай бұралған, қыпша бел, алма мойын, елден асқан Сұлу. тал бойында бір міні жоқ, қолаң шашы тізесіне түскен, гүлдей ашылған аузынан маржан тісі көрінеді. Әлемде ондай қыз жаралған емес. Ақ маңдайы биік, ал- тын кірпік, өзі нәзік, өзі назды. ол үшін мал түгіл, басыңды қисаң да арман жоқ. Сырттай күлімсіреп сөйлейді. Ішінде мұң бар, бірақ білдірмейді. Паң, көңілі еш нәрсені хош көрмейді». Баянға берілген осы баға мен «мінездеме» басқа кейіпкерлердің сөздерімен де, Қозының өз көзімен де, Баянның өзінің іс-әрекеттерімен де расталады. оның сыртқы Сұлулығына ішкі жан дүниесі де, мінез-құлқы да, қимыл-ісі де сай. Баян өте ақылды, байсалды, төзімді, сабырлы. Құдай қосқан жарын 15 (17, 20) жыл сарғая күтіп, зор шыдамдылық көрсетеді. Өзін іздеп кел- ген Айбасқа сыр бермей, оның аңысын аңдып, кім екенін, неғып жүргенін, анық Қозыдан келгенін білгенге дейін байсалды мінез танытады, өзінің сырын ашпайды. Сондай-ақ тазша кебін киіп келген Қозыны бірден жүрегі сезсе де, сезімді сабырға жеңдіріп, іштей қуанумен бірге әліптің аяғын бағады. оның ақылдылығы бірнеше жерде білінеді: «тазшаның» кім екенін білу үшін отарға қозы терісін жамылған қызды жібереді, Қодардың екіжүзділігін аңғарып, Қозыны сақтандырады; әкесі Қарабай бастап Қозыны алдап өлтірмек болғанын сезіп, Қозының соңынан Ай мен таңсықты жұмсайды... Баянның бейнесі – бүкіл қазақ фольклорында кездеспейтін ерекше образ. Біздің ертегілерімізде болсын, жырларымызда бол- сын ол сияқты өзін өлімге қиған әйел жоқ. «Ер төстіктегі» Кен- жекей де, «Ер тарғындағы» Ақжүніс те, «Қобыланды батырдағы» Құртқа да, Қарлыға да ондай емес. олар өз ерлерінің адал жары, қамқоршысы, ақылшысы. Сонымен бітті. Ақжүніс пен Қарлыға ғашық болған жігіттің соңынан еріп, елін, ата-анасын
19 тастап кеткенімен, махаббат жолында өздерін өлімге қимайды. тіпті шайқаста опат болған Ер Сайынның әйелі Аюбикеш те батырдың артынан қоса өлмейді. Ал, Баян кейбір варианттар- да Қозымен ұзақ та бақытты ғұмыр кешіп, сүйген жары өз ажа- лынан өлсе де, «енді маған өмір сүрудің өзі күнә», – деп жарық дүниемен қоштасады. Мұндай іске Қыз Жібек те бара алмайды. Баян Сұлудың образы – эпос жанрының көркемдік дамуындағы жаңа белеске көтерілгенінің белгісі, ол осы жырдың эстетикалық һәм эмоциялық күш-қуатын арттырып тұр және болашақ әдеби шығармалардағы махаббат үшін аянбай күресетін қыздар бейнесіне жол ашып, үлгі болғаны сөзсіз. «Қозы Көрпеш – Баян Сұлу» эпосын халықтық өнер деңгейіне көтеріп тұрған басты белгінің бірі – шебер өрілген композиция мен бітіспес конфликт. Жыр әдеткі фольклорлық құрылымға тән бір бағытты композициядан кейде ауытқып кетеді де, біресе Қозының өсуін, біресе Айбастың Баянды іздеп барып, қайтқан жолын, біресе Айбастан Баян туралы естіген соң Қозының жолға шыққанын, т.т. осылай кезекпе-кезек әңгімелеп отырады. Мұндағы бір ерекшелік – кейіпкерлердің әр жердегі тағдыры, іс-қимылы бір мезгілде өтіп жатқандай етіп көрсетілуі. Мысалы, жыршы жетім Қозыны ауылда қалдыра тұрып, Айбастың жолдағы жайын баяндайды. яғни бала Қозы ауылда асық ойнап жүр, сол уақытта Айбас алыстағы Баянды тауып, онымен сөйлесіп жүр. немесе, Қозы ұзақ сапарда неше түрлі қиындыққа ұшырап, шаршап, қиналып келе жатқан шақта Қарабайдың аулында Қодар әр жақтан Баянды іздеп келген тоқсан серімен айқасып жатады. Мұндай бір мезгілде әр жақта болып жатқан әртүрлі оқиғаны қатар баяндау қазақ жыршыларының үлкен шеберлігін көрсетеді. Мұны біз айтылмыш жырдағы ізгілік пен зұлымдықтың аяусыз қақтығысынан да көреміз. осы қақтығыс шығарманың күллі болмысын ширатып, тыңдаушысын елтітіп, зор ықыласта ұстап отырады. Мұндай жағдайды жыршылар екі ғашыққа қастандық істейтін кейіпкердің образы арқылы жасайды. Солардың ішінде, әсіресе, кесек шыққан бейнелер – қыздың әкесі Қарабай мен қызды сырттай иеленіп жүрген Қодар. Екеуінің бойында адам ба- ласы жек көретін барлық жамандықтар жинақталған. осылардың мінез-құлқын, пиғылы мен іс-әрекеттерін көрсету арқылы да жыршылар эпостың эмоциялық қана емес, эстетикалық та әсерін күшейте алған. Бүкіл зұлымдықтың бастаушысы – Қарабай, ол жырдың
20 өн бойында қара ниетті, сараң, ойлайтыны – тек өзінің пайда- сы, есіл-дерті – малын сақтау, бірде-бір жанға жақсылық ойла- майтын, тіпті қимайтын адам ретінде көрінеді. «Қарабай» деген есімнің өзі оны толық мінездеп, әрі бағалап тұр. түркі тілдерінде, соның ішінде қазақ тілінде «қара» сөзі бірнеше мағынаға ие: ол түсті ғана білдірмейді, сонымен бірге «үлкен», «көп», «жалғыз», «жаман» деген мәнде де қолданылады. осылардың соңғысы Қарабайдың есіміне қатысты пайдаланылған. Мұндағы «қара» – «қарау», «жаман», «арам», «пасық» деген мағынада қолданылған және мұны Қарабайдың мінезі, пиғылы, қимыл-әрекеті толық дәлелдейді. Қарабай тумысынан сараң әрі арам, қараниет. тоқсан мың жылқысы болса да, үстіне іліп бір дұрыс шапан кимеген, жеп көрмеген малының қызығын айдап көрген бейшара. оның сырты қандай қара болса, іші де сондай. Буаз маралды өзі атпай, құдай атымен достасқан Сарыбайды сорлы жануарды атуға мәжбүр етеді. ондағы ойы – маралдың киесі өзіне емес, Сарыбайға тисін – деген арам пиғыл. оның адамгершіліктен жұрдай екені ә-дегеннен білінеді: жаңа ғана алланы атап, құда болайық деп серттескен Сарыбай өліп жатса, Қарабай оған қараған да жоқ, оққа ұшқан маралға барып, ішіндегі екі бұзауын тірідей жарып алып, атына өңгеріп, жөнеле береді. Міне, жырдың басында- ақ осындай болып көрінген Қарабайдан тыңдаушы да, жырдың басқа кейіпкерлері де қандай жақсылық күтсін?! Қарабайдың жауыздығын жыршылар барған сайын күшейте түседі, оны ба- рынша қатыгез, бірмойын, залым етіп көрсетеді. Қарабайдың істеген ісінің бәрі – имансыздық, халық түсінігіне жат қылықтар, сондықтан оның жолы болмайды, түптің-түбінде жеңіліс табады. Қарабай – қандай шаруа істесе де, арам пиғылы мен нәпсісінің құлы, тіпті кейбір нәрсені алдын-ала ойластырмай істегенінің өзінде, онысы зұлымдық болып шығады, себебі оның жаратылысы солай. Қарабайдың іс-әрекеттерінің кейбірі туа біткен мінез-құлқынан болса, кейбірі оның жауыздығынан, ал енді біреулері – топастығынан болып жатады. осылардың қай- қайсысы болса да елдің этикасына, қалыптасқан әдепке қайшы. оның қай ісін алсаңыз да солай. «Сәбилі болдың» – деп сүйінші сұрап келген әйелді тарсылдатып сабауы, құда аулына апаруға алып шыққан бірнеше саба қымызды сайға төгуі, жөргекте жатқан «айдай Қозыны» көре сап, мені жұтатын жалмауыз» деп атауы, құда болған сертінен таюы, «жетім ұлға қыз бермеймін»,
21 – деп елден үдере көшуі, құдай атымен Қозыға атастырып қойған қызын малын сақтау үшін Қодарға беруі, ақыр аяғы Қодармен бірігіп Қозыны қудалауы – осының бәрі қазақ салты мен ғұрпын бұзушылық. Сондықтан да оны еш жерде ешкім қабылдамай, Алтай мен Балқаш, Шу арасында, Бетпақта қаңғырып жүреді, тоқсан мың жылқысы шөлге ұшырайды. Елден безген Қарабай ең соңында өз перзентінен әке естімейтін сөз естіп, бейшара халге түседі, бірақ оның топастығы сондай – ол бейбақ өзінің қандай күйде тұрғанын сезбейді де. Міне, эпостың, оны айтушылардың Қарабайға шығарған үкімі – осы. Бұл үкімді тыңдаушылар да қабыл алып, Қарабай бейнесінен жиренген, сөйтіп зұлымдықтан, жауыздықтан сақтануға тырысқан. демек, мұндай образдар да ойлана, түсіне білген кісіге ғибрат беріп, жамандықтан тазаруға шақырады. Жырдағы ізгілік пен зұлымдықтың тайталасы оқиғаға Қодар араласуымен күшейе түседі. Қодар да – жағымсыз кейіпкер, бірақ Қарабайдан өзгеше. ол екі түрлі сипатта бейнеленеді. Бірде – мақтаншақ, өзімшіл, қара күштің иесі болса, бірде – ересен еңбеккер, Қарабайдың тоқсан мың жылқысын Бетпақ шөлінен күндіз-түні құдық қазып, шығынға ұшыратпай, аман-есен алып шығады әрі қысы-жазы мал бағып, Қарабайдың дәулетін өсіреді. Бірақ осыған қарамастан эпосты орындаушылар да, тыңдаушылар да оны ұнатпайды, жауыз деп есептейді. неге? оның себебі – Қодар адал азамат емес, жымысқы әрекеттердің шебері. Өзінен басым түскен Қозыны ашық шайқаста емес, ұйықтап жатқанда өлтіреді. Міне, ең алдымен осы арамдығы үшін ел оны жек көреді. Сонымен қатар Қодардың екіжүзділігі оны жексұрын етіп көрсетеді. «Аударыспақ ойнап», Қозыдан жеңілген ол бұрын қоразданып жүрсе, енді қулыққа көшеді, Қозыға «дос болайық», – деп өтірік кішірейеді. Сөйтіп Қозыны алдайды да, ішіне кек сақтап қалады, ақыры қапыда мерт қылады. Қодардың басқа да қылықтары оны әшкерелей түседі. Ауылдағы жай адамдарға, қыз- келіншектерге батырсынып, қоқан-лоққы жасап үйренген Қодар алыстан келген Айбастан «таяқ» жеп қалады, Қозыдан оңбай ұтылады. Әділін айтқанда, Қодарда көп күш-қайрат бар, бірақ ол батыр емес, ауылдағы басбұзар тентек деңгейінде көрінеді. оның бар «ерлігі» – тоқсан серіні бірінен соң бірін жеңіп, өзіне құл етіп алуы ғана. Соның өзінде де оның әрекеті күлкі тудыра- ды. «Ауылға жау шапты», – деп елді даңғаза қылады. тоқсан серімен айқасының өзі батырдың жаумен шайқасы емес, білегінің
22 күші бар даңғойдың ісі болып көрінеді. Қодардың даңғаза тен- тек екенін жыршылар тағы бір жағдайда көрсетеді. «тазша» деп жүрген адам – Қозы Көрпеш болып шығып, Баянмен «қалыңдық ойнап» жатқанын естіген Қодар елді басына көтеріп, шу шығарады, бірақ түк бітіре алмайды. Сол сияқты араққа құламай, қашып кеткен Қозының соңынан жете алмаған Қодар ауылға қайтып келіп, жұртқа мақтанады, көптің алдында «осы балтамен Қозыны өлтірем» – деп, балтаны сүйіп-сүйіп алады; содан соң елді улатып-шулатып жөніне кете барады. Бұл эпизодтарды жыр- шылар сатиралық планда жырлап, тыңдаушыларын күлкіге қарқ қылады.
Жалпы, Қодардың мінез-құлқы да, қылықтары да, сыртқы пішіні де сарказммен баяндалып, суреттеледі. Мысалы, оның сырт пішіні адам күлерлік: «Анық он кез өзінің бойы бар, жауырынының жалпағы үш жарым кез, сыңар жұдырығы қолағаштай, ұзыны жауырының алты қарыс». оның осы денесі, былай қарағанда, алыпқа лайық, бірақ жыршы оны келеңсіз етіп көрсетеді, мазақ қылады. осы тон Қодардың ересен еңбегін баяндағанда да сақталады. ол тоқсан мың малды шөлден алып шығу үшін талай құдық қазып, су шығарады, суы жоқ құдыққа меспен су тасып құяды; оның қарқынына шыдамай, астындағы аты болдырады, Қодар жаяу жүріп су тасиды, аяғы қанап, жаралы болса да қазуын қоймайды. осының бәрін жырда күлдіргі түрде әңгімелейді, сөйтіп жыршының ирониясы көрініп тұрады. Қодар – өзімшіл адам. «Арқаға қызы сұлу бай көшіпті» дегенді ести сала Қарабайдың ізіне түседі, ауылын табады. Сондағы оның ойы – Сұлу қызды алу, мұнысын Қарабайға ашық айтады. Екеуі келіскеннен кейін ол қара жұмысқа кірісіп кетеді. Қызды көрген де жоқ, оның мән-жайын білген де жоқ. Құдық қазып, мал бағып жүре береді. Қызды сыртынан иемденіп, онымен сөйлесуді де білмейді, сөйлесу керек деп ойламайды. Қыз оны ұната ма, жоқ па? – онда шаруасы жоқ. «Өзімдікі дұрыс, басқаны не қылам», – деген түсінік. Міне, Қодардың осы қылығы да күлкі тудырады. Қарабайға қарағанда Қодар ақымақтау, ол ештеңені ойланып істемейді, ешнәрсенің парқына бармайды. Қарабайдың алдауы- на оп-оңай түседі, оның «қызымды саған беремін», – дегеніне сеніп, ұзақ уақыт құл болып жүреді. Баянның басы бос па, әлде ол біреуге атастырылып қойған ба – онда шаруасы жоқ, тіпті ойына да алмайды. Қарабай құдай атымен құда болған сертінен айнып, күнәға батып жүрсе, Қодар онымен сыбайлас болып, өзі білмей
23 күнәға батады: біреудің қалыңдығын тартып алуға күш салады, ал бұл шариғатқа да, адамдыққа теріс қылық екені белгілі. Жыр- да Қодардың бейнесі оның нақты істері мен басқа адамдармен қарым-қатынасы арқылы жан-жақты ашылған, бұл қай жағынан болса да толық сомдалған образ. тіпті өлгеннен кейін де Қодар екі бейіттің арасына тікенек болып шығып, өзінің қаскүнемдік бол- мысын о дүниеде де көрсетеді. «Қозы Көрпеш – Баян Сұлу» жыры классикалық фольклорға тән көптеген көркем тәсілдер мен бейнелеу құралдарын пайдала- нады. Кең құлашты эпосқа тән баяндау жырдың, бір жағынан, эмоциялық қуатын арттырса, екінші жағынан драмалық мәнін күшейтеді. Асықпай, баяу өрбіген оқиғалар тізбегі тыңдаушыны ынтықтыра түседі. Мәселен, Баян туралы, оның сұлулығы жайын- да бүкіл елге тараса да, Қозы оны әлі көрген жоқ. оның әдемілігі жөнінде жыршы баяндайды, Айбас айтады, қойшы әңгімелейді, бірақ Қозы қызбен әлі жүздескен жоқ. Жырдың тең жарымы айтылды, алайда қыз бен жігіт әлі кездескен жоқ. Ел мақтаған сұлуды Қозы көруге ынтық, онымен бірге тыңдаушы да қызды көргісі келеді, екі ғашықтың кездесуін асыға күтеді, олар қандай жағдайда, қалай көріседі –соның куәгері болуды қалайды. Міне, жыршы осылай өзінің аудиториясын елтітіп, эмоциялық сезімге орайды. Сонымен бірге орындаушы қайталау тәсілін жиі қолданады. Әсіресе, Айбастың Қарабай аулына барып қайтқан сапары тәптіштеліп баяндалады да, оның жүрісі, әр жердегі ісі қайталанып отырады. дәл осындай жағдай Қодардың тоқсан серімен кезек-кезек айқасын суреттегенде кездеседі, сондай-ақ Қозының Баянды іздеп шыққан жолдағы жағдайы мен мехнаты да тармақтар мен шумақтардың қайталануы арқылы көрсетіледі. Мұндай қайталаулар, әдетте, әртүрлі мақсатта пайдаланыла- ды. Біріншіден, бас кейіпкерді дәріптеу үшін оның жеңетін қиындықтары (бөгеттері, дұшпандарымен күресі) қайталанады; екіншіден, эпикалық пафосты күшейту үшін оқиғалар, эпизод- тар қайталанады, ғылымда оны «ретардация» дейді; үшіншіден, тыңдаушылардың ынтасын арттыру үшін, немесе маңызды деген сәттерге көңіл бөлу үшін қайталау қолданылады; төртіншіден, баяу және қайталап айту мәтінді есте жақсы сақтау, яки жаттап алуға жеңіл болу үшін пайдаланылады. Күллі фольклор сияқты, мұнда да контраст, антитеза тәсілі басым. Қарабай мен Сарыбай, Қозы мен Қодар – бір-біріне қарсы, антитезалық кейіпкерлер. олар сыртқы пішінімен де,
24 іс-қимылымен де, дүниеге деген көзқарастарымен де, ішкі жан- дүниесімен де өзара қайшы, кереғар. Арам пиғылды Қарабай мен зорлықшыл тентек Қодар бір лагерьде болса, оларға қарсы лагерьде Сарыбай мен Қозы. Екі лагерьдің қарсылығы – ашық контраст. Сонымен қатар фольклорда жасырын контраст болады. Мұны «Қозы Көрпеш» жырында да ұшыратамыз. Айталық, Баян- ды іздеп алыс сапарға шығу үшін Қозы ат таңдайды. Жылқыны аралап жүрсе, ұсқынсыз бір күрең тай бұған қарай береді. Қозы соны таңдап, жүгендейді, сол кезде ол әдемі құнан болады, ерттеген кезде – дөнен болады... Соңында керемет жануар болып шығады да, Қозының ақылды жәрдемшісіне айналады. Бұл тұста гипер- бола тәсілі қолданғанын көреміз. осы тәрізді әсірелеу жырдың басқа да эпизодтарында, кейбір мифтік, діни кейіпкерлердің іс- әрекеттерінде де ұшырайды. «Қозы Көрпеш – Баян Сұлу» жырында көркем шығарманың сәнін келтіріп тұратын алуан түрлі бейнелеу құралдары да көп: эпитет, теңеу, параллелизм, метафора, символ, т.б. Әсіресе, халық дәстүрі мен ұғымында қалыптасқан символдар ұтымды қолданылған. Мысалы, қалыңдығын іздеп шығуға тәуекел еткен Қозыға шешесінің жолда болатын қиындықтарды жұмбақтап ай- туы, немесе Сарыбайды іздеп келе жатқан адамдарға Қарабайдың «Ертіс басы – Қарадөң жерге кетті, Бейнетеңіз дейтұғын көлге кетті, бес жүз киік соқтығып, соны қуып, жолы қиын Бетпақтай шөлге кетті», – деп Сарыбайдың келмеске кеткенін тұспалдап естіртуі, я болмаса Қарабайдың үйіне келген Қозының сол сәтте үйде отырған адамдарды «ақ қасқыр», «қара інген», «боз тайлақ», – деп сипаттап, өзінің неге келгенін жұмбақ етіп ай- туы – фольклорлық символдардың әдемі үлгілері. Бұлар эпоста үлкен эмоциялық жүк көтеріп тұр. Байқасақ, олар, негізінен, психологиялық эпизодтарда қолданылып, кейіпкерлердің іштей қиналып, нақты бір ойды дұрыс жеткізуді, немесе бір шешім қабылдауды қажет ететін шақтарын, яғни оның ауыр сынға түскен сәттерін суреттейді екен. Бұл да жыршылардың жай орындаушы емес, шеберлігі зор талант иесі екенін дәлелдесе керек. Сонымен, ойымызды қорытып айтатын болсақ, осыдан мың жарым жыл бұрын пайда болған көне сюжет тарих көшіне ілесіп, біздің заманымызға жетіп, әлі күнге дейін жұрттың рухани азығы болып отыр. Алғашында Алтай өңірінде, түркілердің бірлігі кезінде туып, олар кейін бірнеше ұлысқа бөлінген шақта қыпшақ тілді тайпалар арасында бұл сюжет жүйеленген қомақты фольклорлық
25 шығармаға айналған. Алтын орда заманында бір мемлекет құрамына енген қыпшақ тілді түркілердің саяси, экономикалық, мәдени бірлігі орныққан. осы кезеңде әлгі шығарма нақтыланып, осы күнгі атауға ие болады да, Алтын орда түркілерінің ортақ дүниесіне айналады. Алтын орда ыдырап, бірнеше хандық пайда болып, түркі жұрты тағы шашырағанда, ол туынды әр халықтың аузында кете барады. Сөйтіп, әр елде бұл шығарма әр түрде әңгімеленетін болады. Қазан мен Көшім хандықтарындағы түркілер оны дастан етіп жырласа, қазақ халқы үлкен эпосқа ай- налдырады. Ал, Ресейге ерте бодан болған елдерде бұл шығарма таза поэзия формасын жоғалтып, қара сөзбен баяндалатын бола- ды да, жай ертегі, яки әпсана, немесе батырлық ертегі жанрына ауысады. Қазақстанда эпикалық дәстүр мен жыршылық өнердің әлсіремеуінің арқасында эпос дами түсіп, «Қозы Көрпеш» таза ғашықтық жыр болып қалыптасады да, ежелден аралас жүрген қыпшақ тілді түркілердің осы сюжеттес шығармаларына ықпал жасайды. Соның нәтижесінде бұрыннан бәріне ортақ сюжет- ке құрылған туынды енді одан әрі жақындасып, көп ұқсастыққа ие болады. Бірақ соған қарамастан әр халықтың өзі айтып кел- ген ескі шығарма, қанша сырттан әсер болғанмен, өзіндік си- патын мол сақтап, бір шығарманың жеке-жеке ұлттық версия- ларын құраған. Сондай версиялардың бірі – қазақтың «Қозы Көрпеш – Баян Сұлуы». Жоғарыда айтылғандай, бұл шығарма бір-біріне іңкәр болған қыз бен жігіттің шынайы сезімін жырлап, олардың қосыла алмаған аянышты тағдырын баян етеді. Жыр трагедиямен – екі ғашықтың опат болуымен аяқталса да, өлімді махаббатқа жеңгізген құдіретті сезімді дәріптеп, екі жастың биік рухын паш етеді, сөйтіп, өмірді жеңгенмен, сүйіспеншілікті жеңе алмайтындығын айқын дәлелдейді. Бұл өлмес эпостың махаббат гимніне айналуы да сондықтан. Жырға айналғаны да осыдан. «Қозы Көрпеш – Баян Сұлу» біздің дәуірде пьесаға, фильмге айналды, қалың елдің жүрегінде жатталды. Өлмейтін, өшпейтін өнерге, тозбайтын, көнермейтін өнегеге айналды. «Қозы Көрпеш – Баян Сұлу» жыры адалдықтың, пәктіктің, тұтастықтың, шы- найы мөлдірліктің символы ретінде, мінсіз жыр үлгісі ретінде мәңгі сақталады, болашаққа қызмет ете береді.
жүктеу/скачать 3,95 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|